Система динамикасига кириш - Механика - Рефераты

Система динамикасига кириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.625 KB

Система динамикасига кириш Режа: 1. Инерция моментлари 2. Механик система. 3. Ташқи кучлар.

Механик система. Ҳаракати (ёки мувозанат ҳолати) текширилаётган моддий нуқталар ёки жисмлар системасини, механик система деб аталади. Агар механик системани ташкил этувчи нуқта (жисм)ларнинг ўзаро таъсирлари мавжуд бўлса, у ҳолда ҳар бир нуқта (жисм)нинг ҳолати, қолган барча нуқта (жисм)ларнинг ҳолатига узвий боғлиқ бўлади. Бунга классик мисол тарзида қуёш системасини олишимиз мумкин бўлиб, ундаги барча жисмлар (Қуёш, планеталар ва кометалар) ўзаро тортилиш кучлари орқали боғланганлар. Механик системага таъсир этувчиF k a -актив кучлар ва N k - реакция кучларини, F k e -ташқи ва Fki -ички кучларга ажратиб юборамиз (бу ердаги e - exteri о r , ташқи ва i - interi о r , ички сўзларнинг биринчи ҳарфларидан иборат). Берилган механик системага кирмаган жисмларнинг система нуқталарига таъсир кучлари, ташқи кучлар деб аталади. Системани ташкил этувчи нуқта ёки жисмларнинг ўзаро таъсир кучлари ички кучлар деб аталади. Бундай ажратишлик шартли бўлиб, механик системани танлаб олишимизга боғлиқ бўлади. Масалан, агар Қуёш системасини танлаб олсак, у ҳолда Ер билан Қуёшнинг ўзаро тортилиш кучлари ички кучлар ҳисобланади; агар Ер билан Ойни битта система деб қабул қилсак, Қуёшнинг тортилиш кучи энди ташқи куч ҳисобланади. Ички кучлар қуйидаги хоссаларга эга бўладилар: 1. Механик системанинг барча ички кучларининг геометрик йиғиндиси (бош вектори) нолга тенг бўлади . Динамиканинг учинчи қонунига асосан, ихтиёрий олинган иккита нуқтанинг (274 шакл) ўзаро таъсир ва акс таъсир кучлари, бир тўғри чизиқда ётиб, сон қийматлари тенг, йўналишлари эса қарама-қарши бўлади, шу сабабли Fi12 , Fi21 -ларнинг геометрик йиғиндиси нолга тенг бўлади. Худди шундай натижани ихтиёрий олинган ҳар бир иккита нуқта учун ёзишимиз мумкин, демак Fk  =0274 шакл.

2. Механик системанинг барча ички кучларининг ихтиёрий марказга ёки ўққа нисбатан олинган моментларининг йиғиндиси (бош моменти) нолга тенг бўлади . Ҳақиқатдан ҳам, 274 шаклдан кўриниб турибдики, агар ихтиёрий олинган О нуқтага нисбатан моментларнинг йиғиндиси m О (Fi12 ) + m О ( Fi21 )=0 бўлади. Худди шундай натижани ихтиёрий ўққа нисбатан олинган моментлар учун ҳам исбот қилиш мумкин, шу сабабли механик система учун,  m О ( Fki )=0 ёки  m х ( Fki )=0 Лекин юқоридагиларга асосан, ички кучлар ўзаро мувозанатлашиб, механик системанинг ҳаракатига таъсир қилмас экан деб ҳисобламаслик лозим, чунки бу кучлар системанинг турли нуқталарига қўйилган бўлиб, шу нуқталарнинг нисбий ҳаракатларига таъсир қилиши мумкин. Агар система абсолют қаттиқ жисмдан иборат бўлса, у ҳолда ички кучларнинг йиғиндиси ўзаро мувозанатлашган бўлади. Системанинг массаси. Массалар маркази. Механик системанинг ҳаракати, унга таъсир этувчи кучлардан ташқари, системанинг умумий массаси ва массаларнинг қандай тарқалганлигига ҳам боғлиқ бўлади. Системанинг массаси (М ёки m - ҳарфлари орқали ифодаланади), системани ташкил этувчи нуқталар ёки жисмларнинг массаларини арифметик йиғиндисига тенг бўлади : М=  m k Массаларнинг тарқалганлиги, системанинг ҳар бир нуқтасининг массаси m k , ва шу массаларнинг ўзаро қандай жойлашган эканликлигига, яҳни уларнинг x k , y k , z k координаталарига боғлиқ ҳолда аниқланади. Лекин биз қуйида кўриб ўтадиган динамикага оид, аниқроғи қаттиқ жисм динамикасига оид масалаларни ечишда, ҳар бир нуқтанинг массаси m k ва уларнинг координаталари x k , y k , z k орқали эмас, балки уларни характерловчи умумий ифодалар орқали амалга оширилади.

Улардан бири, массалар марказининг координатаси (система нуқталари массаларининг, уларнинг координаталарига кўпайтмаларининг йиғиндиси орқали ифодаланади); иккинчиси, ўққа нисбатан инерция моментлари (система нуқталари массаларининг, уларнинг иккитадан иборат координаталари квадратларига кўпайтмаларининг йиғиндиси орқали ифодаланади); учинчиси, марказдан қочма инерция моментлари (система нуқталари массаларининг, уларнинг иккита координаталарига кўпайтмалари нинг йиғиндиси орқали ифодаланади). Ушбу бобда, шу характеристикаларни аниқлаш билан шуғулланамиз. М а с с а л а р м а р к а з и. Бир жинсли оғирлик кучи майдонида, яъни g = c о nst бўлганда, ҳар бир заррачанинг оғирлиги унинг массасига пропорционал бўлади. Шу сабабли, система массаларининг қандай тарқалганлигини унинг масса маркази орқали аниқланади. §32 даги оғирлик марказини аниқлашга оид бўлган (59) формулани, уларнинг массалари орқали ифодаланадиган кўринишга келтирамиз. Бунинг учун, ўша формуладаги р k = m k g ва Р= Mg лар орқали ифодалаймиз, ва тенгликни g -га қисқартириб юборсак, x C =1 M  m k x k , y C = 1 M  m k y k , z C = 1 M  m k z k , (1) Олинган формулаларда, моддий нуқта (заррача)ларни массалари - m k , ва шу нуқталарнинг x k , y k , z k координаталари иштирок этмоқда. Шу сабабли, агар m k , x k , y k , z k лар система нуқталарининг массалари ва уларнинг координаталаридан иборат бўлса, ҳақиқатдан ҳам С ( x С , y С , z С ) нуқтанинг ҳолати (ўрни) ҳар қандай жисм ёки механик системанинг массаларини тарқалишини характерлаб беради. Координатаси (1) формула орқали аниқланадиган С нуқтанинг геометрик ўрни, массалар маркази ёки механик системанинг инерция маркази деб аталади. Агар, масса марказини унинг радиус - вектори rC орқали ифодаланса, у ҳолда (1) формуладан rC -ни аниқлаш формуласини ёзамиз,

rC= 1 M  m k r k (1’) бу ердаги r k - системани ташкил этувчи нуқталарнинг радиус-векторлари. Юқорида аниқланган натижаларга асосан, шуни таъкидлаб ўтиш лозим эканки, бир жинсли оғирлик кучи майдонидаги қаттиқ жисмнинг оғирлик маркази ва массалар марказининг ўрни бир жойда бўлар экан. Лекин, массалар маркази оғирлик марказидан мазмунан фарқли бўлиб, у ўзининг ўрнини ҳар қандай куч майдонида (масалан, марказий тортилиш майдонида) ҳам сақлаб қолади ва массаларни тарқалганлик характеристикаси, фақат қаттиқ жисм учунгина ўринли бўлиб қолмасдан, ихтиёрий механик система учун ҳам ўринлидир. Ўққа нисбатан инерция моменти. Инерция радиуси. Жисм (система)нинг берилган О z ўққа нисбатан инерция моменти деб, жисм (система)нинг барча нуқталарининг массаларини шу ўққача бўлган масофалар квадратларига кўпайтмаларининг йиғиндисига тенг бўлган, скаляр қийматга айтилади: J z =  m k hk2 (2) Юқоридаги ифодага асосан, жисм (ёки система)нинг ихтиёрий ўққа нисбатан инерция моменти, фақат мусбат қийматдан иборат бўлиб, ҳеч қачон нолга тенг бўлмайди. Илгариланма ҳаракатларда жисмнинг инертлик хусусиятини унинг массаси қандай белгилаган бўлса, айланма ҳаракатдаги жисмнинг инертлик хусусиятини ўққа нисбатан инерция моменти белгилайди, яҳни ўққа нисбатан инерция моменти айланма ҳаракатдаги жисмнинг инертлик ўлчови бўлиб хизмат қилади. (2) формулага асосан, жисмнинг инерция моменти, унинг барча қисмларининг ўша ўққа нисбатан инерция моментларининг йиғиндисига тенг экан. Айланиш ўқидан h -масофада жойлашган моддий нуқтанинг инерция моменти, J z = mh 2 -га тенг бўлади. СИ системасида инерция моментининг ўлчов бирлиги 1 кг  м 2 (МКГСС системасида -1 кг  м  с -2 ).

Ўққа нисбатан инерция моментларини ҳисоблаш учун, ўқлардан системанинг нуқталаригача бўлган масофаларни уларнинг x k , y k , z k координаталари (масалан, нуқтадан Ох ўқигача бўлган масофанинг квадратиyk2 + zk2 ) орқали ифодаланади. У ҳолда, О xyz ўқларига нисбатан инерция моментлари қуйидаги формулалар орқали ифодаланади, J x =  m k ( yk2 + zk2 ), J y =  m k ( x k2 + zk2 ), J z =  m k ( x k2 + yk2 ). (3) Аксарият, ҳисоблаш ишларида инерция радиуси деган иборадан фойдаланилади. О z ўқига нисбатан инерция радуси  z деб, қуйидаги мусбат скаляр ифодага айтилади, J z = M z2 (4) бу ерда М - жисмнинг массаси. Юқоридаги ифодадан кўриниб турибдики, инерция радиуси бу О z ўқидан шундай нуқтагача бўлган масофадан иборат эканки, жисмнинг бутун массасини шу нуқтага жойлаштириб, сўнгра шу массанинг О z ўқига нисбатан олинган инерция моментига тенг экан. Инерция радиусини билган ҳолда, (4) формула орқали инерция моментини аниқлаш мумкин ёки инерция моментини билган ҳолда инерция радиусини аниқлаш мумкин. (2) ва (3) формулалар, қаттиқ жисм учун ҳам, моддий нуқталарнинг ихтиёрий системалари учун ҳам ўринлидир. Агар жисм яхлит бўлса, уни элементар бўлакчаларга ажратиб юборилади, ҳар бир элементар қисмларнинг инерция моментлари (2)-нинг йиғиндисининг лимити интегралга айланади. Ъамда dm =  dV , бу ерда  -жисмнинг зичлиги, V -жисмнинг умумий ҳажми эканлигини эътиборга олсак, натижада J z = h dm V 2 ( )  ёки J z = h dV V 2 ( )  (5) Бу ердаги интеграл жисмнинг бутун ҳажми бўйича олинади, лекин  - зичлик ва h - масофа, ҳар бир нуқтанинг координатасига боғлиқ равишда ўзгаради. Яхлит жисмларнинг ўққа нисбатан инерция моментлари (3) ҳам, худди шу каби ифодаланади,

J ч =  ( ) ( ) y z dV V 2 2  ва ҳ . (5’) Бир жинсли тўғри шаклдаги жисмларнинг инерция моментларини ҳисоблашда (5) ва (5’) формулалар жуда катта қулайликлар туғдиради. Ъамда жисмнинг зичлиги ўзгармас қиймат бўлганлиги сабабли интеграл остидан чиқариб юборилади. Б и р ж и н с л и б а ъ з и б и р ж и с м л а р н и н г и н е р ц и я м о м е н т л а р и н и аниқлаймиз. 1. Массаси М ва узунлиги l -бўлган б и р ж и н с л и и н г и ч к а с т е р ж е н берилган бўлсин. Шу стерженнинг ўқига перпендикуляр бўлиб, унинг А учидан ўтувчи Az ўққа нисбатан инерция моменти аниқлансин (275 шакл). АВ стержен бўйлаб, Ах ўқини ўтказамиз. У ҳолда узунлиги dx бўлган ихтиёрий элементар кесманинг Az ўқигача бўлган масофаси h = x , ва массаси dm =  1 dx , бу ердаги  1 = M / l - стерженнинг узунлик бирлигининг массаси. Буларни эoтиборга олиб (5) формула орқали 1 , J A = x l 2 0 dm =  1 x l 2 0 dx =  1 l 3 /3 Бу ифодадаги  1 -нинг қийматини ўрнига қўйсак, J a = Ml 2 /3 (6) бўлади. 2. Массаси М ва радиуси R -га тенг бўлган б и р ж и н с л и и н г и ч к а ҳ а л қ а . Бу жисмнинг ҳалқа текислигига перпендикуляр бўлган ва унинг геометрик маркази С нуқтадан ўтувчи Cz ўқига нисбатан инерция моментини ҳисоблаймиз (276 шакл). Халқанинг барча нуқталари Cz ўқидан бир хил h k = R масофада жойлашган эканликлари сабабли, (2) формула орқали қуйидагини ёзамиз, J C =  m k R 2 =(  mk )  R 2 = MR 2 Демак, ҳалқанинг Cz ўқига нисбатан инерция моменти 2 , 1 Бу ерда ва бундан кейин J A орқали, А нуқтадан ўтувчи ва жисмнинг текислигидаги кесимига перпендикуляр бўлган ўққа нисбатан инерция моментини белгилайди. 2 (4) ва (7) формулаларни солиштириш натижасида , жисмнинг инерция радиуси ингичка ҳалқанинг радиуси , я ҳ ни жисм учун ўққа нисбатан бўлган , шундай инерция моментига тенг эканлигини аниқлаймиз .

J C = MR 2 (7) Массаси М, радиуси R -га тенг бўлган цилиндрсимон юпқа юзанинг ўқидан ўтувчи ўққа нисбатан инерция моменти учун ҳам, шу формуладан фойдаланилади. 275 шакл 276 шакл 277 шакл. 3. Массаси М, радиуси R -га тенг бўлган д о и р а д а н и б о р а т п л а с т и н а ё к и ц и л и н д р . Доиравий пластинанинг унинг марказидан ўтувчи ва доира текислигига перпендикуляр бўлган С z -ўққа нисбатан инерция моментини аниқлаймиз (276 шакл). Доирадан эни dr -га тенг ва радиуси r -бўлган ҳалқа ажратиб оламиз (277, а шакл). Ушбу ҳалқанинг юзаси 2  r  dr , массаси dm =  z 2  r  dr бу ердаги  z = M /  r 2 - пластина юза бирлигининг массаси. У ҳолда ажратилган элементар ҳалқа учун (7) формула орқали инерция моменти dJ C = r 2 dm =2   z r 3 dr бўлади ва бутун ҳалқа учун аниқлаймиз, J C =2   z rdr R 3 0  r  dr =   z R 4 /2  z —нинг қийматини келтириб қўйсак, J C =М R 2 /2 (8) Массаси М, радиуси R -бўлган бир жинсли доиравий цилиндрнинг J z - ўққа нисбатан инерция моменти ҳам шу формула орқали ҳисобланади (277, б шакл). 4. Т ў ғ р и б у р ч а к л и п л а с т и н а , к о н у с в а ш а р . Келтириб чиқаришга оид ҳисоблаш ишларини бажармасдан қуйидаги жисмларнинг инерция моментларини бевосита келтирамиз (буларни талалабаларнинг

ўзлари келтириб чиқаришлари мумкин, ёки махсус справочниклардан аниқлаб олишлари ҳам мумкин). а) Массаси М, томонлари АВ=а ва BD = b (х-ўқи АВ бўйича йўналтирилган, у -ўқи BD бўйича йўналтирилган) бўлган тўғри бурчакли я х л и т п л а с т и н а нинг инерция моменти: J x = Mb 3 /3, J y = Ma 3 /3; б) Массаси М, асосининг радиуси R бўлган яхлит тўғри к о н у с нинг инерция моменти ( z ўқи конуснинг ўқи бўйлаб йўналган): J z =0,3 MR 2 в) Массаси М, радиуси R бўлган яхлит ш а р ( z ўқи шарнинг диаметри бўйлаб йўналган) J z =0,4 MR 2 Бир жинсли бўлмаган, ёки мураккаб конфигурацияли жисмларнинг инерция моментларини махсус приборлар ёрдамида тажриба усули билан аниқланади. Шундай усуллардан бирини §129 да кўриб ўтилади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

МЕХАНИК СИСТЕМА ДИНАМИКАСИ. МАССАЛАР ГЕОМЕТРИЯСИ

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Динамикага кириш динамиканинг конунлари