Динамикага кириш динамиканинг конунлари - Механика - Рефераты

Динамикага кириш динамиканинг конунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109.990234375 KB

Динамикага кириш динамиканинг конунлари Режа: 1. Асосий тушунчалар ва ифодалар 2. Моддий нуқтанинг дифференциал тенгламалари 3. Моддий нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламалари

Асосий тушунчалар ва ифодалар Механиканинг кучлар таъсирида бўлган жисмларнинг ҳаракатини ўрганувчи қисми динамика деб аталади . Кинематика қисмида жисмларнинг ҳаракатларига фақат геометрик нуқтаи назардангина қаралган эди . Динамика қисмининг кинематикадан фарқи шундаки , жисмларнинг ҳаракатларини ўрганишда , уларга таъсир этаётган кучлар системасидан ташқари жисмларнинг инертлиги ҳам эътиборга олинади . Куч ва уларнинг моддий жисмларга кўрсатадиган механик таъсирларининг ўлчови эканлиги ҳақидаги тушунчалар статика қисмида кўриб ўтилган эди . Лекин , статика қисмида жисмларга таъсир этувчи кучларнинг вақт мобайнидаги ўзгаришларини ҳисобга олмаган эдик ва статика масалаларини ечганимизда барча кучларни ўзгармас деб қараган эдик . Амалда эса ҳаракатланувчи жисмга ўзгармас кучлардан ташқари , модули ва йўналиши бўйича ўзгарувчан бўлган кучлар ҳам таъсир этади . Шу қаторда берилган ( актив ) кучлар 1 ҳам ва боғланиш рекциялари ҳам ўзгарувчан бўлишлари мумкин . Тажрибалар орқали аниқландики , жисмга таъсир этаётган кучлар вақтга , жисмнинг ҳолатига ( координатасига ) ва унинг тезлигига боғлиқ равишда ўзгарувчан бўлар экан . Масалан , реостатни ёқиш ва ўчириш ҳисобига электровознинг тортиш кучи ёки электромоторнинг яхши марказлаштирилмаган валининг айланишидан ҳосил бўладиган тебранишлар таъсиридаги кучлар вақтга боғлиқ равишда ўзгарувчи кучларга мисол бўлиши мумкин ; бутун олам тортилиш қонуни ёки пружинанинг эластиклик кучи эса жисмларнинг ҳолатига ( яъни координатадаги ўрнига ) боғлиқ равишдда ўзгарувчи кучларга мисол бўла олиши мумкин ; муҳит қаршилиги кучи тезликка боғлиқ равишда ўзгаради (§76 да батафсил кўриб ўтилади ). 1 Мувозанатдаги жисмга та ъ сир ыилиб , уни ъаракатга келтира олувчи кучни актив куч деб аталади .

Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки , статика қисмидаги кучлар ҳақидаги тушунчалар ва қоидалар тўласича динамика қисмида ҳам ўринли ҳисобланади , чунки статика қисмидаги қоидалар фақат ўзгармас кучлар учун дейилган қоида киритилмаган . Инертлик тушунчаси шундан иборатки , агар жисмга бирор тезлик берилса жисм шу тезликни сақлаб қолади , агар унга куч таъсир этилса , жисмнинг тезлиги бирданига эмас балки маълум вақт мобайнида ўзгаради . Ва бу ўзгариш даври жисмнинг инертлигига тўғри пропорционал равишда бўлади. Моддий жисмларнинг инертлик хоссасининг миқдори физик қиймат бўлиб, уни жисмнинг массаси 2 деб аталади. Классик механикада масса скаляр, фақат мусбат ишорали ва ҳар-бир жисм учун ўзгармас қиймат ҳисобланади. Жисмнинг ҳаракати унинг умумий массасигагина боғлиқ бўлиб қолмасдан, шу массанинг қандай жойлашганлигига ҳам, яъни жисмнинг геометрик шаклига ҳам узвий боғлиқ бўлади. Динамика қисми анча мураккаб бўлганлигини ҳисобга олиб, уни ўрганиш нуқта динамикасидан бошланади. Бунда, маълум массага эга бўлган моддий нуқта деган абстракт тушунча киритилади, яъни ҳар қандай жисмни унинг геометрик шаклига (массаларнинг тарқалишига) эътибор бермасдан ўрганилади (эътибор берган бўлсангиз, кинематика қисмида «моддий нуқта» сўзи асло ишлатилмаган эди -тарж). Кинематика қисмида кўриб ўтганимиздек, ҳар қандай ҳаракат асосан илгариланма ва айланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат бўлади. Агар масалаларнинг шартларига кўра айланма ҳаракатларни эътиборга олинмаса бундай жисмларнинг ҳаракатини ўрганишда уларни моддий нуқта деб қабул қилинади, чунки натижавий ечимда ҳеч қандай хатолик бўлмайди. Масалан, планеталарнинг Куёш атрофдаги ҳаракатларини, артилерия снарядининг қандай масофага бориб тушишини аниқлашда ва шунга ўхшаш қатор масалаларни ечишда, уларни моддий нуқта деб қаралади. 2 Масса, жисмнинг гравитацион хусусиятининг ъам щлчови ъисобланади (§76 га ы.).

Илгариланма ҳаракатдаги барча масалаларни ечишда массаси жисмнинг умумий массасига тенг бўлган моддий нуқта деб ҳисобланади. Бунинг исботи §107 да асослаб берилади. Механик система ёки қаттиқ жисмларнинг динамикасига оид ҳаракатларни ўрганишдан олдин, битта моддий нуқтанинг динамикасига оид масалаларни кўриб ўтиш лозим бўлади. Шу сабабли динамика қисмини моддий нуқта динамикасидан бошлаб ўрганамиз. Моддий нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламалари Моддий нуқта динамикаси масалаларини ечиш учун қуйидаги иккита тенгламалар системаларининг биридан фойдаланамиз. Д е к а р т к о о р д и н а т а л а р и д а г и т е н г л а м а л а р . Кинематика қисмидан маълумки нуқтанинг тўғри бурчакли декарт координаталаридаги ҳаракати қуйидаги тенгламалар орқали берилади (§37 га қаранг): x = f 1 ( t ), y = f 2 ( t ), z = f 3 ( t ) (9) Динамиканинг асосий масалалари шундан иборатки, нуқтанинг ҳаракатини билган ҳолда, яъни (9) формула аниқ бўлса, шу нуқтага таъсир этувчи куч аниқланади. Ёки тескариси, яъни нуқтага таъсир этаётган кучлар маълум бўлса унинг ҳаракат қонуни, аниқроғи (9) тенгламалар аниқланади. Шу сабабли, нуқта динамикаси масалаларини ечиш учун шу нуқтанинг x , y , z -координаталари билан унга таъсир этувчи куч (кучлар)ни боғловчи тенгламалар керак бўлади. Бундай тенгламаларни динамиканинг иккинчи (асосий) қонуни орқали олинади. О xyz инерциал ҳисоб системасида жойлашган моддий нуқтанинг ¯F1 , ¯F2 , ¯F3 ,..., ¯Fn кучлар таъсиридаги ҳаракатини кўриб ўтайлик. (2) тенгламанинг, яъни m ¯a = ∑ ¯Fk - нинг иккала томонини x , y , z -координата ўқларига проекциялаймиз ва a x = d 2 x / dt 2 , a y = d 2 y / dt 2 , a z = d 2 z / dt 2 эканлигини эътиборга олсак, m d2x dt2 = ∑ Fkx , m d2y dt2 = ∑ Fky , m d2z dt2 = ∑ Fkz (10)

ёки вақт бўйича олинган иккинчи тартибли ҳосилаларни иккита нуқта орқали белгиласак, m¨x = ∑ Fkx , m ¨y = ∑ Fky , m ¨z = ∑ Fkz (10’) Мана шулар бизга керак бўлган тенгламалар системасидан иборат бўлиб, уларни нуқтанинг тўғри бурчакли декарт координаталаридаги ҳаракатининг дифференциал тенгламалари деб аталади. Нуқтага таъсир этувчи кучлар вақт t -га, нуқтанинг ўрни, яни унинг x , y , z координаталарига, ва тезлигига, яни v x = ˙x , v y = ˙y , v z = ˙z -ларга боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин эканлиги сабабли, (10) тенгламалар системасидаги ҳар бир тенгламанинг ўнг томонлари шундай ўзгарувчиларнинг функцияларидан иборат бўлиши мумкин, яъни t , x , y , z , ˙x , ˙y , ˙z -лар бирданига иштирок этишлари мумкин. У ч ё қ л и т а б и и й ў қ л а р г а п р о е к ц и я л а р д а н и б о р а т т е н г л а м а л а р . Бундай тенгламаларни ҳосил қилиш учун m ¯a = ∑ ¯Fk - тенгликни иккала томонини М  nb - ўқларга проекциялаймиз, яъни нуқтанинг траекториясига уринма - М  ўққа, бош нормал - М n ўққа ва бинормал - М b ўққа (§42 даги 122 шакл; унда О xyz -ўқлар, шуларга нисбатан ҳаракат қилмоқда) проекциялаймиз. У ҳолда (§43 га қаранг) a  = dv / dt , a n = v 2 /  , a b =0 эканлигига асосланиб, қуйидагиларни ёзамиз, m dv dt = ∑ Fkx , m v2 ρ = ∑ Fky , 0= ∑ Fkz (11) бу ердаги v = ds / dt , (11) тенгламалар системаси моддий нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламасининг уч ёқли табиий ўқлардаги проекциялари ҳиобланади. Динамиканинг биринчи масаласини ечиш. (Ҳаракат қонунига биноан кучларни аниқлаш). Агар моддий нуқтанинг тезланиши берилган бўлса, унга таъсир қилаётган куч ёки боғланиш реакцияси (1) ва (2) формулалар орқали дарҳол аниқланади. Лекин боғланишлар реакцияларини аниқлаш учун қўшимча

равишда актив кучлар маълум бўлиши керак. Агарда тезланиш бевосита берилмаган, лекин нуқтанинг ҳаракат қонуни маълум бўлса, у ҳолда кучни аниқлаш учун (10) ва (11) формулалардан фойдаланиш мумкин. 86 масала. Оғирлиги Р бўлган ҳаво шари а тезланиш билан пастга тушмоқда. Ҳаво шарини худди шундай тезланиш билан юқорига кўтарилиши учун қандай миқдордаги Q юк (балласт)ни ташлаб юбориш кераклиги аниқлансин. Е ч и ш. Пастга тушаётган ҳаво шарига оғирлик кучи ¯P ва кўтариш кучи ¯F таъсир этади (211, а шакл). (2) тенгламани вертикал ўққа проекциялаб, қуйидагини ёзамиз, (Р/ g )=Р- F Балласт ташлаб юборилгандан кейин (211, б шакл) шарнинг оғирлиги Р- Q га тенг бўлади, лекин кўтариш кучи авваллигича сақланиб қолади. У ҳолда шар юқорига қараб ҳаракатланмоқда деб ҳисоблаб, қуйидаги тенгламани ёзамиз, (Р- Q )  a / g = F -(Р- Q ) Ушбу тенгламалардан номаълум кўтарувчи куч F -ни йўқотиб юборсак, Q кучининг қийматини аниқлаймиз, яъни Q=2 Р /(1+g/a). 87 масала . Оғирлиги Р бўлган лифт (212 шакл ) а тезланиш билан юқорига кўтарилмоқда . Троснинг тортилиш кучи аниқлансин. 211 шакл 212 шакл Е ч и ш. Лифтга оғирлик кучи ¯P ва троснинг реакция кучи ¯T таъсир этмоқда. (2) тенгламанинг вертикал ўққа проекциясидан иборат тенглама тузамиз, (Р/ g )  a = T -Р, бундан

T =Р(1+ a / g ) Агар лифт шундай тезланиш билан пастга тушиб келаётган бўлса, у ҳолда троснинг тортилиш кучи T 1 =Р(1- a / g ) га тенг бўлади. 88 масала. Дўнг кўприкнинг А нуқтасидаги радиуси R (213 шакл) га тенг. Массаси m -га тенг бўлган ва v - тезлик билан кетаётган автомобил кўприкнинг А нуқтасида унга қандай куч билан босади. 213 шакл 214 шакл Е ч и ш. Кўприкнинг А нуқтасида автомобилнинг нормал тезланиши a n = v 2 / R бўлади. Кўприкка ундан ташқари автомобилнинг оғирлик кучи ¯P = m ¯g ва А нуқтанинг реакция кучи ¯N таъсир этади. У ҳолда (2) тенгламанинг нормал ўқдаги проекцияси, ёки (11) тенгламанинг иккинчи формуласини қўллаш натижасида, mv 2 / R = mg - N бундан N = m ( g - v 2 / R ) Автомобилнинг кўприкка босим кучи модули бўйича N га тенг бўлиб, пастга қараб йўналади. 89 масала. Узунлиги l бўлган ОА кривошип ўзгармас  1 бурчакли тезлик билан О нуқта атрофида айланиши натижасида К кулисани 1,1 йўналтирувчилар бўйича сурмоқда. (214 шакл). Ишқаланиш кучини эътиборга олмасдан А ползуннинг кулисага таъсир кучи Q аниқлансин. Кулисанинг оғирлиги Р га тенг. Е ч и ш. Ох координата ўқларини ўтказамиз. У ҳолда кулисанинг ҳолати x = l  c о s  координата орқали аниқланади,  =  t бўлгани учун x = l  c о s  t бўлади. Кулисанинг ушбу ҳаракат қонунини билган ҳолда (10’) тенгламаларнинг биринчисидан фойдаланамиз. Ушбу координата х -дан вақт бўйича икки марта ҳосила оламиз,

¨x=- w2⋅l⋅cos wt =- w⋅xQ x =- Q бўлгани учун, -(Р/ g )  2  x =- Q Q =(Р/ g )  2  x бўлади. Демак, ползуннинг кулисага кўрсатадиган босим кучи, кулисанинг О марказигача бўлган х масофасига пропорционал равишда ўзгарар экан. Нуқтанинг тўғри чизиқли ҳаракатида, динамиканинг асосий масаласини ечиш. Агарда моддий нуқтага таъсир этувчи кучнинг (ёки унга таъсир кучларнинг тенг таъсир этувчисини) йўналиши ўзгармас бўлса, ва бошланғич тезлик нол бўлса ёки унинг йўналиши кучга параллел бўлса, унинг ҳаракати тўғри чизиқли бўлади. Агарда тўғри чизиқли ҳаракатдаги нуқтанинг йўналиши бўйича Ох координата ўқини йўналтирсак, у ҳолда моддий нуқтанинг ҳаракати (10) формула орқали аниқланади, яни m d2x dt2 = ∑ Fkx ёки m ¨x = ∑ Fkx (12) (12) тенглама, тўғри чизиқли ҳаракатнинг дифференциал тенгламаси деб аталади. Бази ҳолларда буни биринчи тартибли ҳосилалардан иборат бўлган иккита тенглама билан алмаштириш мумкин бўлади, m dv x dt = ∑ Fkx , dx dt = v x (13) Агарда масаланинг шартига кўра, тезликни вақтга боғлиқ эмас, балки унинг х координатасига (ёки кучнинг ўзи х- га боғлиқ ҳолда бўлса) боғлиқ ҳолда аниқлаш зарур бўлса, (13) тенгламани ўзгарувчи аргументи х -га боғлиқ бўлади, dv x dt = dv x dx  dx dt = dv x dx  v x у ҳолда (13) формула қуйидаги кўринишга келади: mv x  dv x dx = ∑ Fkx , dx dt = v x (14)

Динамиканинг асосий масаласини ечиш шундан иборат бўладики, кучлар маълум бўлса, нуқтанинг ҳаракат қонунини, яъни x = f ( t ) ни аниқланади. Бунинг учун тегишли дифференциал тенгламани интеграллаш лозим бўлади. (12) тенгламанинг ўнг тарафидаги кучлар вақт, t -га, нуқтанинг ҳолатига ёки унинг тезлигига, яъни х -га ва v x =˙x -га боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин. Шу сабабли умумий ҳолда (12) тенглама математик нуқтаи назардан қаралганда m ¨x = F ( t , x , ˙x ) кўринишдаги 2 тартибли дифференциал тенгламадан иборат бўлади. Агар муқим (конкрет) масала учун тузилган (12) дифференциал тенгламани интеграллаш мумкин бўлса, у ҳолда ечимда иккита (ўзгармас қийматлар) С 1 ва С 2 лардан иборат интерал доимийлари пайдо бўлади ва (12) тенгламанинг умумий ечими қуйидаги кўринишда бўлади, x = f ( t , C 1 , C 2 ) (15) Ҳар-бир муқим масаланинг ечимини охирига етказиш учун, С 1 ва С 2 интеграл доимийларини аниқлаш лозим бўлади. Бунинг учун бошланғич шартлар дан фойдаланилади. Ҳар қандай ҳаракатни ўрганишни бошланғич момент деб аталадиган қандайдир маълум вақтдан бошланади. Ҳаракат давомидаги ўтган вақтни шу t =0 моментдан бошлаб ўлчанади. Амалда берилган кучлар таъсирида бошланган вақтни, бошланғич дақиқа, деб қабул қилинади. Бошланғич дақиқадаги нуқтанинг декарт (ёки табиий) координаталаридаги ўрнини бошланғич ҳолат деб аталади, нуқтанинг шу дақиқадаги тезлигини, бошланғич тезлик деб аталади. ( t =0 вақтда бошланғич тезлик нолга тенг бўлмаслиги мумкин, чунки нуқта инерцияси билан ҳаракатланаётган бўлиши ёки бошқа кучлар таъсирида олган тезлиги билан ҳаракатланаётган бўлиши мумкин). Демак, динамиканинг асосий масаласини ечиш учун, берилган кучлардан ташқари, t =0 вақтдаги нуқтанинг бошланғич ҳолати ва бошланғич тезлиги 3 аниқ бўлиши шарт экан. 3

Тўғри чизиқли ҳаракатдаги бошланғич шартлар қуйидаги кўринишда берилади : t =0 вақтда x = x 0 , v x = v 0 . (16) Бошланғич шартларга асосланиб С 1 ва С 2 интеграл доимийларининг муқим қийматлари аниқланади ва улар ёрдамида нуқтанинг ҳаракат қонуни ҳисобланган (12) тенгламанинг қуйидаги кўринишдаги хусусий ечими аниқланади, x = f ( t , x 0 , v 0 ) (17) Юқорида айтилган барча фикрларни қуйидаги содда бир мисолда кўриб чиқамиз. 90 масала. Массаси m -га тенг бўлган моддий нуқта модули ва йўналиши ўзгармас бўлган ¯Q -куч таъсирида ҳаракат қилмоқда (215 шакл). (16) бошланғич шартларга асосан, нуқтанинг ҳаракат қонуни аниқлансин. Е ч и ш. (13) кўринишдаги дифференциал тенглама тузамиз ва Q x = Q эканлиги учун m dv x dt = Q бўлади. Лекин Q = c о nst бўлгани учун тенгламанинг иккала тарафини dt -га кўпайтирамиз ва уни интеграллаймиз, v x =( Q / m ) t + C 1 (а) v x = dx / dt бўлгани учун, (а) тенглама қуйидаги кўринишга келади, dx dt =( Q / m ) t + C 1 ушбу тенгламанинг иккала тарафини dt -га кўпайтирамиз ва уни яна интеграллаймиз, натижада x =( Q /2 m ) t 2 + C 1 t + C 2 (б) ҳосил қиламиз. Ушбу натижа берилган масаланинг (12) тенгламасининг (15) кўринишдаги умумий ечими ҳисобланади. Энди берилган бошланғич (16) шартларга кўра С 1 ва С 2 интеграл доимийларининг муқим (берилган) қийматларини аниқлаймиз. (а) ва (б)

ечимлар ихтиёрий вақт учун ўринли бўлиши керак, шу жумладан t =0 бўлганда ҳам. Шунинг учун (а) ва (б) лардаги t -ни ўрнига нол, v x , ва x ни ўрнига v 0 ва x 0 ни қўямиз, у ҳолда v 0 =С 1 ва x 0 =С 2 Шу тенгликлар орқали бошланғич шартларни қаноатлантирувчи С 1 ва С 2 ларнинг қийматлари аниқланди. С 1 ва С 2 ларнинг ушбу қийматларини (б) тенгламага қўйсак уқтанинг (17) кўринишдаги ҳаракат қонунини аниқлаймиз: x =( Q /2 m ) t 2 + v 0 t + x 0 (в) Олдиндан ҳам аниқлаш мумкин бўлгандай, агар Q = c о nst бўлгани учун а= Q / m = c о nst бўлади ва (в) тенгламадан кўриниб турибдики, нуқта ўзгармас куч таъсирида текис ўзгарувчан ҳаракат қилар экан. Хусусий ҳолда оғирлик кучи таъсирида нуқта худди шундай қонун бўйича ҳаракат қилади. У ҳолда (в) тенгликдаги Q / m = g бўлади ва Ох ўқи вертикал пастга йўналган бўлади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В у сшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Система динамикасига кириш

Статиканинг асосий тушунчалари ва қоидалари

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ