НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ - Механика - Рефераты

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ Режа: 1. Статика масалаларини ечиш 2. Кинематика масалаларини ечиш 3. Динамика масалаларини ечиш

1. СТАТИКА МАСАЛАЛАРИНИ ЕЧИШ. Кучлар тўғрисида умумий билим берувчи ва жисмларнинг мувозанат ҳолатини ўрганувчи “Назарий механика” фани бўлими статика дейилади. Статика масалалари асосан икки турга бўлинади: 1) Кучлар системасини содда ҳолга келтириш (таъсир этаётган кучлар системасини унга тенг кучли (эквивалент) бўлган бошқа система билан алмаштириш); 2) Қаттиқ жисмнинг мувозанат ҳолатини баҳолаш (қаттиқ жисмнинг таянч реакцияларини аниқлаш). Статика масалаларини ечишнинг икки хил усули мавжуд: 1) Геометрик усул. Бу усул векторлар алгебраси қоидалари асосида олиб борилади. 2) Аналитик усул. Бу усул кучнинг ўқдаги ва текисликдаги проекцияси тушунчаларига асосланади. Бу каби масалаларни ечиш жараёни қ уйидаги тартибда олиб борилади: 1. Мувозанати к ў риб чи қ иладиган жисм (ёки жисмлар) танланади. 2. Жисм (ёки жисмлар) ор қ али координата ўқ лари ў тказилади. 3. Ани қ ланган жисм эркин ҳ олатга келтирилади. Бунда жисмга таъсир этувчи барча кучлар ва боғланиш реакциялари чизмада кўрсатилади. 4. Жисмга таъсир этаётган кучлар қандай кучлар системасини ташкил этишига қараб, уларга мос мувозанат тенгламалари тузилади. Бунда текисликдаги кучлар системаси мувозанат шартларининг бирортасидан фойдаланилади. Мувозанат тенгламаларини танлашда тенгламалари осон ҳисобланадиган тенгламалар системасини танлаш лозим, ҳар бир тенгламада биттадан номаълум қатнашадиган тенгламалар системасини ечиш осонроқ булади. Бундан ташқари соддароқ тенгламалар системасига эга бўлиш учун қуйидагиларга эътибор бериш зарур: а) Координата ўқ ларини номаълум реакция кучларига перпендикуляр қ илиб ў тказиш лозим; б) Момент олинадиган ну қ тани танлашда номаълумлар к ў про қ жойлашган ну қ тани танлаш ма қ садга мувофи қ , чунки бунда моментлар тенгламасидаги номаълумлар сонини камайтиришга эришилади. в) Агар жисмга таъсир этаётган кучлардан бирортаси маълум бурчак остида таъсир этаётган б ў лса, бунда у кучни ташкил этувчиларга ажратиш керак. Бу координата ўқ ларига нисбатан проекция олишда ҳ ам, бирор ну қ тага нисбатан момент (Вариньон теоремасига асосан) олишда ҳ ам анча қ улайлик ту ғ диради; г) Масалани ечиш жараёнида масалага тегишли чизма жуда ани қ чизилиши лозим. 5. Тенгламаларни ечиб, номаълум бо ғ ланиш (таянч) реакция кучлари ани қ ланади. 6. Масаланинг т ўғ ри ёки нот ўғ ри ечилгани текшириб к ў рилади. 2. КИНЕМАТИКА МАСАЛАЛАРИНИ ЕЧИШ.

Моддий жисмларнинг фазодаги ҳаракатини юзага келтирувчи сабабларга боғламасдан, фақат геометрик нуқтаи назардан ўрганадиган назарий механика фани бўлимига кинематика дейилади. Кинематика масалалари ўзининг мазмун – моҳиятига кўра икки турга бўлинади: 1) Ҳаракати ўрганилаётган жисмнинг ёки нуқтанинг ҳаракат қонунини билган ҳолда бутун жисмнинг ҳаракатини тавсифлаб берувчи кинематик катталикларни аниқлаш; 2) Ҳаракати ўрганилаётган жисмнинг ёки нуқтанинг ҳаракат қонунини билган ҳолда жисм баъзи нуқталарининг кинематик ҳарактеристикаларини аниқлаш. Кинематика масалаларида ҳаракати ўрганилаётган жисм ёки нуқтанинг траекторияси, тезлиги, тезланишини аниқлаш, жисмнинг бирор масофани босиб ўтиш вақтини аниқлаш ёки бирор вақт оралиғида босиб ўтилган йўлни аниқлаш каби муаммолар қўйилади. Бу каби масалаларни ечишда аввало ҳаракати қаралаётган нуқта ёки жисмнинг қандай қонуният асосида ҳаракатланаётганлигини аниқлаб олиш лозим. Бу борада икки ҳол юзага келиши мумкин: 1) Ҳаракати қаралаётган нуқта ёки жисмнинг ҳаракат қонуни масала шартида берилган. Бу ҳолатда масалани ечиш қуйидаги тартибда олиб борилади: а) Ҳаракати қаралаётган нуқта ёки жисмнинг траектория тенгламаси аниқланади ва траектория чизмада кўрсатилади; б) Нуқта ёки жисмнинг тезлиги аниқланади; в) Нуқта ёки жисмнинг тезланиши аниқланади; г) Аниқланган барча вектор катталиклар чизмада кўрсатилади. д) Масаланинг тўғри ёки нотўғри ечилганлиги текширилади. 2) Ҳаракати қаралаётган нуқта ёки жисмнинг ҳаракат қонуни берилмаган, лекин ҳаракат жисмнинг бирор нуқтаси ёки бошқа жисмга боғлиқ бўлади (бу боғлиқликни ифодаловчи муносабат берилган бўлади). Бу ҳолатда масалани ечиш қуйидаги тартибда олиб борилади: а) Ҳаракат қаралаётган нуқта ёки жисмнинг ҳаракат қонуни аниқлаб олинади; б) а) Ҳаракати қаралаётган нуқта ёки жисмнинг траектория тенгламаси аниқланади ва траектория чизмада кўрсатилади; б) Нуқта ёки жисмнинг тезлиги аниқланади; в) Нуқта ёки жисмнинг тезланиши аниқланади; г) Аниқланган барча вектор катталиклар чизмада кўрсатилади; д) Масаланинг тўғри ёки нотўғри ечилганлиги текширилади. ДИНАМИКА МАСАЛАЛАРИНИ ЕЧИШ.

Эркин ва боғланган моддий нуқталар учун динамика масалалари. Эркин моддий нуқталар учун динамика масалалари иккита: 1) Нуқтанинг ҳаракат қонунини билган ҳолда унга таъсир этувчи кучларни аниқлаш (динамиканинг биринчи масаласи); 2) Нуқтага таъсир этувчи кучларни билган ҳолда унинг ҳаракат қонунини аниқлаш (динамиканинг иккинчи ёки асосий масаласи). Боғланган моддий нуқталар учун ҳам динамика масалалари иккита: 1) Нуқтанинг ҳаракат қонунини ҳамда унга қўйилган актив кучларни билган ҳолда боғланиш реакция кучларини аниқлаш; 2) Нуқтага таъсир этувчи актив кучларни билган ҳолда: а) Нуқтанинг ҳаракат қонуни; б) Боғланиш реакция кучларини аниқлаш;. ДИНАМИКАНИНГ БИРИНЧИ МАСАЛАСИНИ ЕЧИШ. Динамиканинг биринчи масаласида нуқтанинг ҳаракат қонунини билган ҳолда унга таъсир этувчи кучлар аниқланади. Мисол тарикасида F куч таъсирида эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланаётган массаси m бўлган моддий нуқтанинг харакатини куриб чикамиз. Бу кучнинг Oxyz координаталар ўқларидаги проекцияларини F x , F y , F z билан белгилаймиз. Динамиканинг асосий қонунига кўра қуйидагини ёзамиз : .F am  Тенгликнинг координаталар ўқларидаги проекциялари қуйидаги кўринишда бўлади: z z y y x x F ma F ma F ma    , , Бизга кинематикадан маълумки, тезланишнинг координаталар ўқларидаги проекциялари қуйидаги кўринишда бўлар эди. . , , 2 2 2 2 2 2 dt z d a dt y d a dt x d a z y x    Буларни юқоридаги тенгликларга қўйиб қуйидагини ҳосил қиламиз: .,, 2 22 22 22 F dt zd mF dt yd mF dt xd m yx  (9) Бу тенгламаларга нуқта ҳаракатининг тўғри бурчакли Декарт координаталар ўқларидаги дифференциал тенгламалари дейилади. Динамиканинг иккинчи (асосий) қонунини ифодаловчи тенгламани табиий координаталар ўқларига проекциялаймиз: kв в kn n k F ma F ma F ma    , ,  бу ерда: 0 , , 2    в n a a dt d a     У ҳолда юқоридаги тенгламалар қуйидаги кўринишни олади. kв kn k F O F m F dt dm    , 2 ,     (10)

Бу тенгламаларга табиий координаталар ўқларидаги нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламалари дейилади. (10)-га кура нуқтанинг ҳаракат қонунини билган ҳолда унга таъсир этувчи кучлар аниқланади. Бунда тезланиш нуқтанинг қандай ҳаракатланаётганига (масалан, текис харакат, текис тезланувчан харакат, текис секинланувчан харакат, илгариланма харакат ва хокозо) қараб аниқланади. ДИНАМИКАНИНГ ИККИНЧИ МАСАЛАСИНИ ЕЧИШ. Динамиканинг иккинчи масаласи тескари масала ёки динамиканинг асосий масаласи деб хам юритилади. М моддий нуқта тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракатланаётган бўлсин. Координата ўқи Ох ни нуқтанинг ҳаракат йўналиши бўйлаб йўналтирамиз. У ҳолда нуқтанинг ҳаракат тенгламаси (9) тенгликларнинг биринчиси орқали аниқланади:kxF dt x d m   2 2 (11) (11) тенглик нуқтанинг тўғри чизиқли ҳаракатининг дифференциал тенгламаси дейилади. Айрим ҳолларда бу тенгламани иккита биринчи тартибли дифференциал тенгламалар билан алмаштирилади. x kx x dt dx F dt d m      , (12) Масалалар ечишда нуқтанинг тезлиги  ни вақт t га боғлиқлиги эмас, балки тезлик  ни унинг координатаси х га боғлиқлигини аниқлашга тўғри келади. У ҳолда (12) тенгликни қуйидаги кўринишга олиб келинади: x x x x dx d dt dx dt d dt d        ; Бу тенликни (12) га келтириб қўямиз. xkxx x dt dx F dx d m      , (13) Динамиканинг асосий масаласини ечишда нуқтага таъсир этувчи кучни билган ҳолда унинг ҳаракат тенгламаси, яъни x = f (t) аниқлаб олинади. Бунинг учун мос дифференциал тенгламалар интегралланади. Нуқтага таъсир этувчи F куч t вақтга нуқтанинг ҳолати, яъни х га ва нуқтанинг  тезлигига боғлиқ бўлиши мумкин. Шунга кўра (11) тенгликни қуйидаги кўринишда ёзамиз.  , , 2 2 xt F dt x d m  Берилган масала учун ( 11 ) дифференциал тенглама интегралланса, ечимга 2 та интегралл д оимийси С 1 ва С 2 лар қўшиб олинади. У ҳолда (11) нинг умумий ечими қуйидаги кўринишда ёзилади:  2 1, , C Ct f X  (14)

(14) тенгликдаги интеграл доимийларининг қийматлари бошланғич шартлардан фойдаланиб топилади. Ҳар қандай ҳаракат вақтнинг аниқ бир пайтидан, яъни бошланғич пайтдан бошлаб ўрганилади. Бошланғич пайтда t = 0 деб олиниб, вақт шу пайтдан бошлаб ҳисобга олинади. Бошланғич пайтда нуқтанинг эгаллаган ҳолатига бошланғич ҳолат, тезлигига бошланғич тезлик дейилади. Динамиканинг иккинчи масаласини ечиш учун нуқтага таъсир этувчи кучлардан ташқари бошланғич шартни, яъни вақтнинг бошланғич пайтида нуқтанинг ҳолати ва тезлигини ҳам билишга тўғри келади. Нуқтанинг тўғри чизиқли ҳаракати учун бошланғич шарт қуйидаги кўринишда бўлади: t = 0 да x = x 0 , 0  x (15) Бошланғич шартларни тезлик ва масофанинг ифодаларига қуйиб интеграл доимийлари С 1 ва С 2 ларнинг аниқ қийматлари аниқланади. У ҳолда нуқтанинг ҳаракат тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади:  0 0, ,  Xtf X  (16) Нуқта динамикаси масалаларининг дифференциал тенгламаларини интеграллаш йўли билан ечиш учун қуйидаги босқичларни бажариш лозим: 1. Ҳаракатнинг дифференциал тенгламаси тузилади. Тўғри чизиқли ҳаракат учун: а) Нуқтанинг бошланғич ҳолати саноқ боши деб танланиб координата ўқлари ўтказилади. Координата ўқи нуқтанинг ҳаракат йўналиши билан бир хил йўналган бўлади. Агар нуқта кучлар таъсирида қандайдир мувозанат ҳолатида бўлса, саноқ бошини статик мувозанат ҳолати билан устма-уст туширилади; б) Ҳаракатдаги нуқтани ихтиёрий ҳолатда тасвирлаб (бунда нуқтанинг ҳолати Х > 0, тезлиги 0х ) нуқтага таъсир этувчи барча кучлар расмда кўрсатилади; в) Нуқтага таъсир этувчи барча кучларнинг ўқдаги проекцияларининг йиғиндиси ҳисобланиб, ҳаракат дифференциал тенгламасининг ўнг томонига қўйилади; бунда ўзгарувчан кучларнинг нимага боғлиқ ўзгариши (t, x ёки  ) кўрсатилади. 2. Ҳаракатнинг дифференциал тенгламасини интеграллаш. Ҳаракатнинг дифференциал тенгламаси тенгламанинг ўнг томонидаги ифодага қараб, шундай маълум олий математика курси усуллари асосида интегралланади. Агар нуқтага ўзгармас кучлардан ташқари битта ўзгарувчан куч t боғлиқ, х масофага боғлиқ, ўзгарувчан ёки бўлмаса  тезликка боғлиқ ўзгарувчан битта куч таъсир қилаётган бўлса у ҳолда тўғри чизиқли ҳаракатнинг дифференциал тенгламаси ўзгаручанларга бўлиш усулидан фойдаланган ҳолда интегралланади. Агар масалада фақат  тезликни аниқлаш керак бўлса (13) ёки (14) тенгламаларнинг биттасини интеграллаш билан чекланиш мумкин. Интеграл доимийларининг қийматларини аниқлаш учун масаланинг бошлангич шартларига кўра (15) кўринишда аниқлаб олинади. Бошланғич

шартларни тезлик ва масофа ифодаларига қўйиб интеграл доимийларининг қийматлари топилади.

АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР 1. Рашидов Т.Р., Шозиётов Ш., М ў минов К. Б. Назарий механика асослари Т. Ўқ итувчи. 1990 йил. 2. Зоиров Ж., Аҳмадхўжаев Б. Назарий механика I – қисм – Т «Фан» 1998 Зоиров Ж., Аҳмадхўжаев Б. Назарий механика II - қисм – Т «Фан» 1998. 4. Шоҳайдарова П ва б. Назарий механика Т. Ўқитувчи 1981 йил. 5. Яхёев М. ва б. Назарий механика Т. Ўқитувчи 1990 йил. 6 . Бутенин А.В. Лунц Я.Л.Меркин. Д.Р. Курс теоретической механики. М. 1985 г – Т 1. 7 . Яблонский А.А. Никифорова В.М. Курс теоретической механики. М. 1977 й. ч I . 8 . Яблонский А.А. Курс теоретической механики. М.1977. ч II . 9. Никитин Е.М Краткий курс теоретической механики – М. “ Наука ” 1990. 10 . Сборник заданий для курсовых работ по теоретической механики. Под общей редакцией Яблонского А.А.- М. «Выс. школа».1985 г. 11 . Тарг С.М. Краткий курс теоретической механики-М. «Выс. школа». 1998.

Похожие

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

Статиканинг асосий тушунчалари ва қоидалари

Ишқаланиш

Кучларни қўшиш учрашувчи кучларни қўшиш

Нуктанинг мураккаб ҳаракати