Ишқаланиш - Механика - Рефераты

Ишқаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

100.5927734375 KB

Ишқаланиш Режа: 1. Сирпаниб ишқаланиш қонунлари. 2. Гадир-будир богланишларнинг реакциялари. 3. Ишқаланиш бурчаги. 4. Ишқаланиш кучи тахсиридаги мувозанатлик.

Сирпаниб ишқаланиш қонунлари. Тажрибалардан шу нарса аниқландики, бир жисмнинг сирти бўйлаб иккинчи жисмни сирпантирсак, сирпанувчи юзалар орасида сирпаниш йўналишига тескари бўлган қаршилик кучлари пайдо бўлар экан, богланишнинг бундай реакция кучини сирпаниб ишқаланиш кучи деб аталади. Ишқаланиш кучининг пайдо бўлишига асосий сабаблардан бири, ишқаланувчи сиртларнинг гадир-будирлиги бўлса, иккинчиси сирпанувчи юзаларнинг бир-бирларига ёпишқоқлиги бўлади. Ишқаланиш ходисаси, умуман олганда мураккаб физико-механик муаммолардан бири хисобланиб, уларнинг мукаммал назариясини назарий механика фанидан ташқари, алохида ўрганилади. Инженерлик ишларида асосан тажрибалар орқали аниқланган қонуниятлар асосида хисоблаш ишлари олиб борилади ва улар ёрдамида етарли даражадаги аниқликда ечимлар олиш мумкин. Мувозанат холатдаги ишқаланишнинг қонуниятлари, қуйидагича тахрифланади: 1. Бир жисмни иккинчи жисмнинг сирти устида суриб харакатлантирмоқчи бўлсак ишқаланиш кучи (ёки ёпишқоқлик кучи) пайдо бўлади, унинг қиймати нолдан бошлаб чегаравий ишқаланиш кучи F чег миқдоригача ўзгариб бориши мумкин. Пайдо бўлган ишқаланиш кучининг йўналиши доимо харакат йўналишига қарама-қарши йўналишда бўлади. 2. Чегаравий ишқаланиш кучининг сон қиймати статик ишқаланиш коэффициентнинг нормал босимга ёки нормал реакцияга кўпайтмасига тенг бўлади: F чег = f 0 N (39) Статик ишқаланиш коэффициенти- f 0 , ўлчовсиз қиймат; унинг қиймати тажрибалар орқали аниқланади, ва у сирпанувчи жисмларнинг материалига, хамда уларнинг сиртларини холатига (ишланиш характерига, температурасига, намлигига ва х.к.) боглиқ бўлади.

3. Чегаравий ишқаланиш кучининг миқдори ишқаланувчи сиртларнинг юзаларини катта кичиклигига унчалик боглик эмас. Юқоридаги икки қонуниятдан шуни аниқлаймизки, агар сирпанувчи жисмлар силжимаган бўлсалар, ишқаланиш кучининг миқдори чегаравий қийматдан кичкина экан, яхни F≤ Fчег ёки F≤ f0N (40) Шуни тахкидлаш лозимки, харакат бошланмасдан олдинги ишқалиш кучи (40) тенгсизлик орқали аниқланиб, унинг қиймати нолдан бошлаб то F чег қийматгача хар қандай сондан иборат бўлиши мумкин. Унинг аниқ қийматини аниқлаш учун (§25 даги) тегишли маслани ечиш орқали хисоблашимиз мумкин. Чегаравий ишқаланиш кучи пайдо бўлгандан кейин, озгина куч хам уни мувозантдан чиқариб юборади ва сирпанма харакат бошланади. Чегаравий ишқаланиш кучи F чег тахсиридаги мувозанат холат, чегаравий мувозанат деб аталади. Қуйида баъзи материаллардан тайёрланган сиртлар учун ишқаланиш коэффициентнинг f о қийматларини келтирамиз: ёгоч билан ёгоч сирт учун 0,4 - 0,7; металл сирт билан металл сирт учун 0,15 - 0,25; пўлат музнинг устида сирпанса 0,027. Бу хақдаги мукаммал махлумотларни махсус справочниклардан аниқлаш мумкин. Юқорида айтилган қоидалар фақат мувозанат холати сақлангандаги ишқаланишга ўринли холос. Сирпаниб харакатланиш даврида ишқаланиш кучи, хар доим харакатга тескари томонга йўналган бўлиб, унинг миқдори динамик ишқаланиш коэффициентини нормал босимга 1 кўпайтмасига тенг, яни F = fN Динамик ишқаланиш коэффициенти - f , хам ўлчовсиз қиймат бўлиб, унинг миқдори тажрибалар орқали аниқланади. Динамик ишқаланиш 1 Ыуруы ишыаланиш учун (39), (40) формулалар каби щринли ъсиобланади. Агар ишыаланувчи жисм сиртларининг орасида суюы мой бщлса, бундай масалалар ёьлашнинг гидродинамик назарияси фанида махсус ъолда кщриб щтилади.

коэффициенти - f нинг сон қиймати, нафақат ишқаланувчи юзаларнинг материалига, силлиқлигига боглиқ, у сирпаниш тезлигига хам боглиқ бўлади. Кўп холларда тезлик ортган сари - f нинг қиймати сезиларли даражада камаяди ва махлум қийматдан бошлаб ўзгармай қолади. Гадир-будир богланишларнинг реакциялари. Ишқаланиш бурчаги. Реал (гадир-будир) богланишларнинг реакцияси иккита йигиндидан: нормал реакция -N ва унга перпендикуляр равишда йўналган ишқаланиш кучи - F лардан иборат бўлади. Шу сабабли реал богланишларнинг тўлиқ реакцияси - R , юзанинг нормалидан махлум бурчак остида йўналган бўлади. 75 шакл. 76 шакл Ишқаланиш кучининг қиймати нолдан то F чег (чегаравий қиймат)гача ўзгарганда, тўлиқ реакция вектори хам N -дан то R чег қийматигача ўзгаради ва унинг нормал билан ташкил қилган бурчаги хам тегишли чегаравий -  о қийматгача ортиб боради (75 шакл).  о -нинг энг катта чегаравий қиймати, яхни гадир-будир сирт реакцияси билан юзанинг нормали орасидаги бурчаги ишқаланиш бурчаги деб аталади. Шаклдан кўриниб турибдики, tg  о = F чег / N Лекин F чег = f 0 N бўлгани учун, ишқаланиш коэффициенти билан, ишқаланиш бурчаги орасидаги боглиқлигини аниқлаймиз: tg  о = f 0 ( 41) Мувозанат холатда сиртнинг тўлиқ реакция кучи R , сурувчи ташқи кучнинг миқдорига боглиқ равишда шу бурчакнинг ичида турли қийматларни қабул қилиши мумкин. Мувозанат холати чегаравий қийматга етганда, тўлиқ реакция кучи нормал билан  о бурчакни ташкил этади (75 шакл).

Агар жисмни гадир-будир юзага қўйиб, унга нормал билан  бурчак ташкил қилувчи P -куч билан тахсир қилсак (76 шакл), жисм силжимаслиги хам мумкин. Унинг силжиши учун сурувчи кучнинг харакат ўқидаги проекцияси- Р sin  чегаравий ишқаланиш кучи F чег = f о Р c о s  дан катта бўлишлиги шарт (бу ерда N =Р c о s  ., ва огирлик кучи эхтиборга олинмаган). Лекин Р sin  > f о Р c о s  тенгсизлик қаноатланиши учун, ( f 0 = tg  0 эканлигини эхтиборга ол c ак) tg  > tg  0 бўлиши керак, яни  >  0 . Демак, агар  <  0 бўлса жисмга тахсир этувчи куч қандай катта бўлишидан қатхий назар у сирпанмас экан. Шу сабабли, жисмларнинг ўз-ўзидан тормозланиб, ёки тиқилиб қолиш ходисалари содир бўлади. Ишқаланиш кучи таъсиридаги мувозанатлик. Ишқаланиш кучи тахсиридаги жисмларнинг мувозанатлик шартини текширишда, барча ишқаланиш кучларни чегаравий қиймати F чег бўйича қабул қилинади. Масалаларни аналитик усулда ечилганда, гадир-будир юзали богланишларнинг реакциясини иккита ташкил этувчи N ва F чег лардан иборат деб хисобланади. Сўнгра статиканинг оддий масалалари каби мувозанат тенгламалари тузилади ва бу тенгламаларга қўшимча равишда F чег = f 0 N (39) тенглама қўшилади. Ҳосил бўлган тенгламалар системасидан номахлум катталиклар аниқланади. Агар масалада ишқаланиш кучининг исталган қийматларида, яни F < F чег бўлганда хам мувозанат холатни тахминлаш сўраладиган бўлса, ундай масалани хам ечиш мумкин, бунинг учун статик ишқаланиш коэффициенти f 0 -ни нолга тенг қийматларда олиш лозим 2 . Агарда масалаларнинг шартларида ишқаланиш кучи F - нинг қийматини аниқлаш лозим бўлса, яхни мувозанат холати чегаравий бўлгандаги F - нинг қийматини ( F  F чег §23 да кўрсатилгандек , бу F кучни номахлумлар қаторида 2 Ъаыиыатдан ъам, агар мувозанат чегаравий бщлса, ишыаланиш кучи F=F чег =f 0 N. Ыолган барча мувозанат ъолатларда F<f 0 N бщлади. Шу сабабли, ъар бир шундай ъолатларда F=kN -деб ъисоблаш мумкин, бу ерда k<f 0 . Агар k=0 (ёки f 0 =0) бщлса, боьланиш щта силлиы ёки идеал бщлган ъолатдаги мувозанат содир бщлади.

хисоблаб) тегишли мувозанат тенгламалари орқали аниқлаш мумкин (29 масаланинг иккинчи қисмига ва §130 даги 151, 152 масалаларга қ.). Агар масалани геометрик йўл билан ечилса гадир-будир юзали богланишнинг реакциясини битта R кучи билан тасвирланади ва чегаравий холатда у нормал билан  бурчак ташкил қилади. 29 масала. Огирлиги Р=10 Н бўлган юк горизонтал текисликда ётибди (77 шакл). Агар юкнинг текислик устидаги статик ишқаланиш коэффициенти f =0,6 ва шу юкка горизонтга  =30 бурчак остида йўналган Q куч қўйилган бўлса, уни силжитиш учун керак бўлган кучнинг сон қиймати аниқлансин. Е ч и ш. Юкнинг чегаравий мувозанат холатини текширамиз. Чегаравий мувозанат холатда юкка қуйидаги P , Q , N ва F чег кучлар тахсир этмоқда, х ва у ўқларга кучларни проекциялаб мувозанат тенгламаларни тузамиз: Qcos α−Fчег=0 N+Qsin α−P=0 Охирги тенгламадан N =Р-Qsin  , хамда F чег = f 0 N = f 0 (Р- Qsin  ) -ларни биринчи тенгламага қўйсак, Q fP f    0 052 cos sin ,   Н Агар юкка Q =4 Н дан кам бўлган кучни қўйсак, у холда сурувчи кучнинг қиймати Q ' cos , 30 2 3 346 0   Н бўлади; чегаравий ишқаланиш кучининг қиймати эса F чег = f 0 ( P - Q ' sin 30 х ) = 4.8 H га тенг бўлади. Демак юк силжимайди. Ҳамда юкни мувозанат холатда ушлаб турувчи ишқаланиш кучининг миқдори чегаравий ишқаланиш кучи F чег га тенг бўлмасдан, биринчи тенглама орқали аниқланади ( F = Qc о s 30  =3,46 Н). Шуни тахкидлаш лозимки барча масалаларни ечишда ишқаланиш кучини чегаравий қиймати орқали, яхни F чег = f 0 N формула ёрдамида

ақниқлаш керак. Нормал босим N -нинг қийматини нормал ўққа бўлган мувозанат тенгламалари орқали аниқлаймиз. Бундай масалаларни ечишда аксарият хатолик шундан иборат бўладики, кўпчилик талабалар ишқаланиш кучини F чег = f 0 Р деб хисоблайдилар, яхни нормал босим билан огирлик кучини аралаштириб юборадилар, аслида эса хар доим хам огирлик кучи -Р нормал босим N -га тенг бўлавермайди. 30 масала. Агар статик ишқаланиш коэффициенти f 0 , горизонт билан  бурчак ташкил этган бўлса, шу қия текислик устида жойлашган юк,  - бурчакнинг қайси қийматларигача мувозанатда бўлиши мумкинлиги аниқлансин. Е ч и ш. Аввало мувозанат холатдаги қияликнинг  бурчагини  чег чегаравий қийматларини аниқлаймиз. Бу холатда (78 шакл) юкка: огирлик кучи P , нормал реакция N ва чегаравий ишқаланиш кучи F чег тахсир этади.  Жисмга қўйилган кучлардан куч учбурчагини қурамиз ва у орқали чегаравий ишқаланиш кучи F чег = Ntg  ни аниқлаймиз. Лекин F чег = f  N эканлигидан фойдаланиб tg  = f (а) -ни аниқлаймиз. Ушбу тенгламадаги ишқаланиш коэффициенти кичрайтирилса,  чег -хам камаяди. Бундан қуйидаги хулосани чиқарамиз: мувозанат холати фақат  <  чег тенгсизлик бажарилгунча давом этади. Бир сўз билан айтганда, мувозанатликни сақлаш учун  бурчагининг қиймати tg fo   бундан  arctgf 0 (б) бўлар экан. (41) формула tg  о = f 0 га асосан, (б) формуладан  чег = f 0 эканлигини аниқлаймиз, яхни, юкнинг мувозанат холатдаги энг катта қиялик бурчаги ишқланиш бурчагига тенг бўлиши шарт экан.

78 шакл 79 шакл 31 масала. Тўгри бурчак остида эгилган брус, ўзининг вертикал қисми билан деворнинг А ва В бўртиқларига таянган холда мувозанат холатини сақлаб турмоқда (79, а шакл), бўртиқ нуқталар орасидаги масофа АВ= h -га тенг. Бруснинг хусусий огирлигини хисобга олмаган холда, унинг горизонтал қисмига қўйилган юк тахсирида, бруснинг эни d нинг қандай қийматларида у мувозанат холатини сақлаб тура олиши аниқлансин. Брус билан бўртиқлар орасидаги ишқаланиш коэффициенти f 0 га тенг. Е ч и ш: Юкнинг огирлигини Р билан белгилаймиз, унинг деворгача бўлган масофасини L –харфи билан белгилаймиз. Бруснинг чегаравий мувозанатидаги масофаси d = d чег –ни аниқлаймиз. Брусга ¯P,¯N,¯F,¯N', { ¯F'¿ -кучлар тахсир этмоқда, бу ерда ¯F,¯F' -чегаравий ишқаланиш кучлари. (29) формулага асосан ва А марказга нисбатан олинган моментлардан иборат бўлган тенгламалар системасини тузамиз. N - N ’=0; F + F ’-Р=0; Nh - Fd чег -Р L =0 бу ерда F = f 0 N ; F ’= f 0 N ’; Биринчи ва иккинчи тенгламалар орқали N = N ’, Р= f 0 N –ларни аниқлаймиз. Буларни мувозанат тенгламаларнинг учинчисига келтириб қўйсак, h - f 0 d чег -2 f 0 L =0 бундан d чег = h / f 0 -2 L . Охирги жавобдаги f 0 -нинг қийматини нолга тенглаштириб олсак, тенгликнинг ўнг томони чексизликка тенг бўлади. Демак, мувозанат холат фақат d > d чег бўлгандагина бўлар экан холос ва d чег -нинг энг катта қийматига L =0 бўлганда эришилар экан. Демак брус, d h f  /0 тенгсизлик бажарилганда ( L >0) юкнинг ихтиёрий холатида хам мувозанатда бўлар экан. Қанчалик ишқаланиш кучи кичкина бўлса, d -шунча катта бўлиши керак экан.

Ишқаланиш кучи йўқ бўлса ( f 0 =0) мувозанат холати хеч қачон мумкин бўлмас экан, чунки d =  бўлиши лозим, бу эса асло мумкин эмас. Масаланинг геометрик ечимини хам кўриб чиқайлик. Масалани бундай усулда ечишда А ва В нуқталардаги нормал реакция ва ишқаланиш кучларини геометрик йигиндисини, яни RA R B тегишли нуқталарга қўямиз, улар деворнинг нормали билан чегаравий ишқаланиш бурчаги  0 - га тенг бурчак остида йўналадилар (79, б шакл). У холда брусга фақат учта RA , R B , P кучлар тахсир этади. Агар брус мувозанатда бўлса, бу кучларнинг тахсир чизиқлари бир нуқтада учрашишлари шарт, бу К нуқтадан иборат бўлиб, у нуқтада RA ва R B кучларнинг тахсир чизиқлари учрашадилар, демак, юкнинг огирлик кучи P нинг тахсир чизиги хам шу нуқтадан ўтиши шарт. Бундан қуйидаги (79, б шакл) тенгликни ёзамиз, h=(l+d чег )tg  0 +ltg  0 ёки (41) формулага tg  о = f 0 асосан h =(2 l + d чег ) f 0 бўлади. Натижада d чег нинг қиймати, юқорида аниқланган ечим билан бирхил бўлади. Ушбу масала ўз ўзидан тормозланиш ходисасига мисол бўлиши кўриниб турибди. 32 масала. АВ нарвоннинг огирлигини хисобга олмаган холда,  бурчакнинг қайси қийматларида, унинг устидаги одам нарвоннинг энг юқориги В нуқтага кўтарила олишлиги аниқлансин (80 шакл). Нарвоннинг девор ва пол сирти орасидаги ишқаланиш бурчаги  0 -га тенг. Е ч и ш: Нарвоннинг чегаравий мувозанат холатини аниқлаб чиқамиз, бунинг учун масалани ечишда геометрик усулдан фойдаланамиз. Чегаравий мувозанат холатда нарвонга девор ва полнинг реакция кучлари RA ва R B лар ва одамнинг огирлик кучи, P тахсир этмоқда. А ва В нуқтадаги реакция кучларининг тахсир чизиқлари А ва В нуқталардаги нормал билан  0 бурчак

ташкил қилиб йўналадилар. Шу иккала RA ва R B векторларнинг тахсир чизиқлари К нуқтада учрашади. Демак, нарвон мувозанатда бўлиши учун одамнинг огирлик кучи P нинг тахсир чизиги хам шу нуқтани кесиб ўтиши шарт. Шу сабабли одам нарвоннинг шаклда кўрсатилган D - нуқтасидан юқорига кўтарила олмайди. Одам нарвоннинг энг юқоридаги В нуқтасига кўтарила олишлиги учун RA ва R B векторларнинг тахсир чизиқлари ВО чизиқда учрашишлари шарт, бу эса RA кучининг тахсир чизиги АВ нарвон бўйлаб йўналгандагина содир бўлади, яни бурчак  <  0 бўлиши керак. Демак, одам нарвоннинг энг баланд нуқтасига кўтарилиши учун,  бурчак ишқаланиш бурчагидан кичик бўлган қийматлардагина содир бўлиши мумкин холос экан. Девор билан нарвон орасидаги ишқаланиш кучининг ахамияти йўқ экан, у хатто силлиқ бўлса хам бўлаверади. 80 шакл.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “В у сшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Ипнинг цилиндрик сирт устидаги ишқаланиши

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати

Кучнинг бажарган иши

Потенциал куч майдони ва куч функцияси