Потенциал куч майдони ва куч функцияси - Механика - Рефераты

Потенциал куч майдони ва куч функцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.7001953125 KB

Потенциал куч майдони ва куч функцияси Режа: 1. Потенциал энергия. 2. Механик энергиянинг сақланиш қонуни.

Потенциал куч майдони ва куч функцияси Олдинги параграфларда (ва §89 да ҳам) кўрилган масалаларни кинетик энергиянинг ўзгариш теоремаси орқали ечишимизнинг асосий сабаби шундай иборат эдики, системага таoсир этувчи кучларнинг бажарган ишларини ҳаракат қонунини билмаган ҳолда аниқлаш мумкин эди. Бундай хусусиятга эга бўлган кучларнинг классификациясини аниқлаш муҳим амаллардан бири ҳисобланади. М нуқтага қўйилган F кучнинг М 1 М 2 кўчишдаги бажарган иши, §87 даги (44’) формула орқали ҳисобланади:A M M( ) 0 1 = ( ) ( )( ) F dx F dy F dz x y z M M    01 (54) §89 да эслатиб ўтилганидек, ўнг томондаги интегрални, нуқтанинг ҳаракат қонунини (яҳни, x , y , z -ларни t - га қандай боғлиқлигини) билмаган ҳолда ҳисоблаш учун, кучлар ўзгармас ёки фақат нуқтанинг координаталари x, y, z ва t - ларга боғлиқ ҳолда ўзгарувчан кучлардан иборат бўлгандагина ҳисоблаш мумкин холос. Бундай кучлар куч майдонини ташкил этади (§32 га қ.). Кучлар ўзларининг координата ўқларидаги проекциялари орқали аниқланишлари сабабли, куч майдони қуйидаги тенгламалар орқали берилади: F x =Ф х ( x , y , z ), F y =Ф y ( x , y , z ), F z =Ф z ( x , y , z ). (55) Лекин, умумий ҳолда ҳам, бундай кучларнинг бажарган ишларини ҳисоблаш учун, (54) формуладаги интеграл остидаги функциялар битта ўзгарувчан орқали ифодаланишлари керак, яҳни масалан y = f 1 ( x ) ва z = f 2 ( x ) малум бўлиши керак. Охирги тенгликлар эса, М нуқтанинг фазодаги траекториясини белгиловчи эгри чизиқни тенгламасидан иборат. Демак, умумий ҳолда, куч майдонини ташкил этувчи кучларнинг бажарган ишлари куч қўйилган нуқтанинг траекториясининг кўринишига ҳам боғлиқ экан. Аммо, агар F кучнинг бажарган элементар ишини ифодаловчи (54) формуладаги интеграл остидаги қиймат, бирорта U ( x , y , z ) функциянинг тўлиқ дифференциалидан иборат бўлса, яҳни

dA = dU ( x , y , z ) ёки F x dx + F y dy + F z dz = dU ( x , y , z ) (56) у ҳолда, бажаралган A M M( ) 0 1 ишни М нуқтанинг траекториясини билмаган ҳолда аниқлаш мумкин. Тўлиқ дифференциали элементар бажарилагн ишни ифодаловчи ва (фақат -тарж) x , y , z координаталарнинг функциясидан иборат бўлган U функция, куч функцияси деб аталади. Куч функцияси мавжуд бўлган куч майдони, потенциал куч майдони деб аталади, шу куч майдонида таoсир этаётган кучлар, потенциал кучлар деб аталади. Бундан кейин, куч функциясини фақат координаталарнинг функциясидан иборат бўлади деб ҳисоблаймиз. Агар, (54) формулага (56) формуладаги dA ифодани келтириб қўйсак, у ҳолда A M M( ) 0 1 = dU x y z M M ( , ,) ( ) ( ) 1 2  = U 2 - U 1 , (57) бу ердаги, U 1 = U ( x 1 , y 1 , z 1 ) ва U 2 = U ( x 2 , y 2 , z 2 ) -майдоннинг тегишлича М 1 ва М 2 нуқталаридаги куч функциясининг қийматлари. Демак, потенциал кучнинг бажарган иши, куч функциясининг йўлнинг бошидаги ва охиридаги қийматларининг айирмасига тенг экан, ва ҳаракатланаётган нуқтанинг траекториясига боғлиқ эмас экан. Нуқтанинг берк (боши билан охири туташган -тарж) траектория бўйлаб қилган ҳаракатида U 1 = U 2 бўлади ва потенциал кучнинг бажарган нолга тенг бўлади. Потенциал куч майдонининг асосий хусусияти шундан иборатки, моддий нуқта ҳаракатланаётган майдон кучининг бажарган иши, фақат шу нуқтанинг майдондаги бошланғич ва охирги ҳолатигагина боғлиқ бўлар экан холос, ва унинг ҳаракат қонунига ҳам, унинг траекториясини кўринишига ҳам боғлиқ бўлмас экан. Агар, кучнинг бажарган иши, куч қўйилган нуқтанинг ҳаракат қонунига ёки унинг траекториясининг кўринишига боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлса, бундай кучлар потенциал бўлмаган кучлар деб аталади. Бундай кучлар қаторига, ишқаланиш кучлар ва муҳитнинг қаршилик кучлари киради.

Агарда, (56) ифода ўринли эканлиги аниқланган бўлса, куч функцияси қуйидаги тенглик орқали ҳисобланади, U =dA + C ёки U = ( ) Fdx Fdy Fdz x y z    + C . (58) Ўзгармас С нинг қиймати ҳар қандай сондан иборат бўлиши мумкин [(57) формуладан кўриниб тургандек, ишнинг қиймати С -га боғлиқ эмас]. Лекин, майдонда «нол нуқта» деб аталувчи шундай бир О нуқта танлаб олинадики, у нуқтада U О =0 бўлади, ва С нинг қийматини шу нуқтага нисбатан турган ўрнига боғлиқ ҳолда аниқланади. Бизга малум бўлган потенциал кучларга, оғирлик кучи, эластиклик кучи ва тортилиш кучлари мисол бўлади (§88 га қ.). Қуйида, бу кучлар учун ҳақиқатдан ҳам куч функциялари мавжуд эканлигини кўрсатиб ўтамиз, ва уларнинг ифодасини аниқлаймиз. 88п даги интеграллар остида тегишли кучларнинг бажарган элементар ишлари турганлиги сабабли, интеграллаш натижасида (47), (48) ва (50) формулалар келтирилиб чиқарилганлиги ҳисобга олиб, (58) тенгликдан фойдаланиб, қуйидаги натижаларга келамиз: 1)О ғ и р л и к к у ч и нинг майдони учун, агар z -ўқи вертикал юқорига йўналган бўлса, dA =-Р dz бўлади, бундан z =0 да U =0 (нол нуқта координата бошида) деб ҳисобласак, U =-Р z ; (59) 2)Ох 1 бўйлаб та o сир этувчи э л а с т и к л и к к у ч и нинг майдони учун, dA =- cxdx , бундан x =0 да U =0 деб ҳисобласак, U =- cx 2 /2; (59’) 3)т о р т и л и ш к у ч и майдони учун, dA = mgR 2 d (1/ r ), бундан r =  да U =0 (нол нуқта чексизликда) бўлади, деб ҳисобласак U = mgR 2 / r , (59’’) бу формуладаги r = x y z 2 2 2   . 1 Бундай майдонни чизиқли майдон деб аташ мумкин; чунки бу куч майдонида берилган соҳа тўғри чизиқдан иборат.

Функция U - нинг аниқланган қийматларидан фойдаланиб, (57) формула орқали тегишли кучларнинг бажарган ишларни аниқлаш учун, §88 даги келтириб чиқарилган (47), (48) ва (50) тенгликлардаги ифодаларни олиш мумкин. Агар кучнинг функцияси маoлум бўлса, майдоннинг ихтиёрий нуқтасидаги кучни аниқлаш мумкин эканлигини кўрсатиб ўтамиз. (56) тенгликдаги U ( x , y , z ) функциянинг дифференциалидан, F x dx + F y dy + F z dz =  U x dx +   U y dy +   U z dz . Тунгламанинг иккала томонидаги dz , dy , dz -ларнинг олдиларидаги коэффициентларни ўзаро тенглаштириб, қуйидаги натижани оламиз: F x =   U x , F y =   U y , F z =   U z (60) Демак, потенциал куч майдонидаги кучларнинг координата ўқларидаги проекциялари, куч функциясидан тегишли координаталар бўйича олинган хусусий ҳосилаларга тенг экан. Координата ўқларидаги проекциялари (60) формула орқали аниқланадиган F векторни, скаляр U ( x , y , z ) функциянинг градиенти деб аталади. Шундай қилиб, F = gradU . (60) тенгликдан,   F y x =    2U x y ,   F x y =    2U x y , ва ҳ. Демак, берилган майдон учун куч функцияси мавжуд бўлса, у ҳолда кучларнинг проекциялари қуйидаги тенгликларни қаноатлантиради:   F y x =   F x y ,   F z y =   F y z ,   F x z =   F z x . (61) Бунга тескари хулосани ҳам исбот қилиш мумкин, яҳни агар (61) тенглик ўринли бўлса, бу куч майдонида куч функцияси U мавжуд бўлади. Демак, (61) тенгликлар, куч майдони потенциал майдон эканлигининг зарурий ва етарли шартларидан иборат экан . Шундай қилиб, агар куч майдони (55) тенгламалар орқали берилган бўлса, у ҳолда (61) шартлар орқали унинг потенциал майдон эканлиги ёки ундай эмаслигини аниқлаш мумкин экан. Агар майдон потенциал бўлса, у

ҳолда (58) тенглама унинг куч функциясини ифодалаб беради, (57) формула орқали майдоннинг бажарган иши аниқланади. Аксинча, агар куч функцияси маoлум бўлса, у ҳолда, бу функция орқали қайси куч майдони ифодаланаётганлигини (60) формула ёрдамида аниқланади. U ( x , y , z )=С деб ҳисоблаб (бу ердаги С ихтиёрий ўзгармас қиймат), фазода шундай бир сирт танлаймизки, унинг унинг барча нуқталарида U - нинг қийматлари бир хил бўлади. Бундай сиртлар, сатҳ сиртлари (поверхности уровня) , ёки потенциали тенг сиртлар деб аталади. Агар, куч функцияси координаталарнинг бир ечимли функцияларидан иборат бўлса, у ҳолда сатҳ сиртлари кесишмайдилар ва майдоннинг ҳар бир нуқтасидан фақат битта сатҳли сирт ўтади. Сатҳи U 1 = U 2 = C бўлган сирти бўйича ҳар қандай М 1 М 2 кўчишда (57) тенгламадан кўриниб турганидек бу майдоннинг бажарган иши нолга тенг бўлади. Ъамда, бундай майдондаги куч нолга тенг бўлмаганлиги сабабли, қуйидаги хулосага келамиз, яҳни: потенциал куч майдонининг ихтиёрий нуқтасидаги куч, сатҳ сиртининг шу нуқтадаги нормали бўйлаб йўналган бўлади. 319, а шаклда, иккита сатҳ U ( x , y , z )=С 1 , U ( x , y , z )=С 2 сиртлари тасвирланган, 319, б шаклда эса, уларнинг Bn нормалидан ўтувчи текислик орқали кесими тасвирланган. Агар куч шаклда кўрсатилган йўналишда бўлса, у ҳолда BB ’ кўчишдаги бажарилган ишлари мусбат бўлади. Лекин, (57) формула бўйича бу иш С 2 -С 1 га тенг бўлади, Демак, С 2 >С 1 экан, яҳни потенциал майдонидаги кучнинг йўналиши, куч функциясининг ортиш томонига йўналган бўлар экан . Ъамда, ВВ’ кўчишдаF 1 кучининг ва DD ’ кўчишдаги F 2 кучининг бажарган ишлари ўзаро тенг, чунки сатҳларнинг айирмаси С 2 -С 1 ўзаро тенг. Лекин, DD ’< BB ’, шунинг учун албатта F 2 > F 1 . Демак, потенциал майдонадги кучнинг сон қиймати қаерда сатҳлар яқин (гавжум) бўлса, шу ерда катта бўлар экан . Юқоридаги хоссалар, сатҳ сиртлари ёрдамида потенциал куч майдонидаги кучларнинг қандай 319 шакл.

тарқалишини ойналаштириб беришда хизмат қилади. Ундан ташқари, (57) тенгликдан кўриниб тургандек, агар қисқа қилиб айтсак, потенциал кучнинг иши нуқтанинг фақат қайси сатҳдан ҳаракат бошлаб, қайси сатҳга кўчганлигига боғлиқ экан холос. Айтилган ифодаларни мисолларда баён қилиб берамиз. 1. Бир жинсли оғирлик кучи майдонида (231шакл), (59) формуладан кўриниб турганидек, агар z = c о nst бўлса U = c о nst бўлади. Демак, сатҳ сиртлари горизонтал текисликдан иборат бўлади. Оғирлик кучи P -нинг йўналиши, шу горизонтал текисликларга перпендикуляр бўлиб, U -нинг ортиш томонига йўналади ва шу сиртнинг ҳамма нуқталарида бир хил қийматга эга бўлади. 2. Тортилиш кучи майдонида, (59’’) формулага асосан r = c о nst бўлса, U = c о nst бўлади. Демак, сатҳ сиртлари концентрик сфералардан иборат бўлар экан, ва уларнинг маркази тортилиш марказида жойлашар экан. Бундай майдондаги кучнинг йўналиши, тегишли сферанинг нормали бўйича U функциянинг ортиш ( r -нинг камайиш томонига, масалан, Ернинг марказига - тарж ) томонига йўналар экан, яҳни сферанинг маркази томонига. Агар, потенциал куч майдонида, м о д д и й н у қ т а л а р с и т е м а с и жойлашган бўлса, унинг куч функцияси, система нуқталари координаталарининг шундай функцияси U ( x 1 , y 1 , z 1, ... x n , y n , z n ) дан иборат бўладики, унинг учун dU =  dA k (62) қаноатланиши шарт, яҳни унинг дифференциали системага таoсир этувчи майдон кучларининг бажарган элементар ишларининг йиғиндисига тенг бўлар экан. Потенциал энергия. Механик энергиянинг сақланиш қонуни.

Потенциал куч майдони учун, потенциал энергия деган тушунча киритилиб, у куч майдонининг мазкур пунктидаги моддий нуқтанинг ҳаракатида ( унинг шу сатҳдан, нол сатҳга кўчишида -тарж) бажарилиши мумкин бўлган «запас иш»нинг миқдорини харакатерлаб беради. Турли сатҳларда жойлашган моддий нуқталарнинг «запас ишларини» солиштириш учун, шу майдонда жойлашган ва «запас иши» нолга тенг бўлган О нуқта танланади (нол нуқтанинг ўрнини, ҳисоб системасининг бошини танлаб олиш каби ихтиёрий равишда танлаб олинади). Моддий нуқтанинг мазкур М пунктидаги потенциал энергияси деб, нуқтанинг шу пунктдан нол ( U 0 =0) П=А (МО) нуқтага кўчишида майдон кучларининг бажариши мумкин бўлган ишга тенг миқдордаги скаляр П қийматга айтилади. Юқоридаги таҳрифдан кўриниб турибдики, потенциал энергия М нуқтанинг x , y , z координаталарига боғлиқ экан, яҳни П=П( x , y , z ). Бундан кейин, П( x , y , z ) ва U ( x , y , z ) функцияларнинг нол нуқталари устма-уст жойлашган деб ҳисоблаймиз. У ҳолда, U 0 =0 бўлади, шу сабабли (57) формулага кўра А МО = U 0 - U =- U бўлади, бу ердаги U -майдоннинг М нуқтадаги кучнинг функцияси. Шундай қилиб, П( x , y , z )=- U ( x , y , z ), яҳни, куч майдонининг ихтиёрий нуқтасидаги потенциал энергия, шу нуқтадаги куч функциясининг тескари ишорали қийматига тенг экан. Бундан кўриниб турибдики, потенциал куч майдонининг барча хусусиятларини ўрганишда, куч функциясининг ўрнига потенциал энергия тушунчасидан фойдаланиш мумкин экан. Хусусан, потенциал кучнинг бажарган ишини ҳисоблашда (57) формуланинг ўрнига A M M( ) 0 1 =П 1 -П 2 (63) формуладан фойдаланиш мумкин экан. Демак, потенциал кучнинг бажарган иши, ҳаракатланаётган нуқтанинг бошланғич ва кейинги ҳолатларидаги потенциал энергияларининг айирмасига тенг экан.

Бизга маoлум бўлган куч майдонларининг потенциал энергиясининг ифодаларини П=- U эканлигини ҳисобга олиб (59) - (59’’) тенгликлардан аниқлаш мумкин экан. Шундай қилиб, потенциал энергия: 1) о ғ и р л и к к у ч и майдони учун ( z -ўқи вертикал равишда юқорига йўналган), П=Р z ; (64) 2) э л а с т и к л и к к у ч и нинг майдони учун П=с x 2 /2; (64’) 3) т о р т и л и ш к у ч и нинг майдони учун П=- mgR 2 / r . (64’’) Системанинг потенциал энергияси битта нуқтанинг потенциал энергияси каби аниқланади, яҳни: механик системанинг мазкур ҳолатидаги потенциал энергияси П, системанинг мазкур ҳолатдан нол ҳолатга кўчишда бажарилиши мумкин бўлган ишнинг қийматига тенг бўлади , яҳни П= A M Okk ( ) . Агар бир вақтнинг ўзида бир нечта куч майдонларида (масалан, оғирлик кучи ва эластиклик кучи майдонларида) турилса, ҳар бир майдон учун, ўзининг алоҳида бўлган нол ҳолатларини танлаб олиш керак.Системанинг потенциал энергияси ва унинг куч майдони орасидаги муносабат ҳам, нуқталардаги каби бўлади, яҳни П( x 1 , y 1 , z 1, .... x n , y n , z n )=- U ( x 1 , y 1 , z 1, .... x n , y n , z n ); М е х а н и к э н е р г и я н и н г с а қ л а н и ш қ о н у н и . Системага таoсир этувчи барча ташқи ва ички кучлар потенциал кучлардан иборат, деб фараз қилайлик. У ҳолда  А k =П 0 -П 1 . Ишнинг бундай ифодасини (56) формулага келтириб қўйсак, системанинг ихтиёрий ҳолати учун ўринли бўлган: Т-Т 0 =П 0 -П ёки Т+П=Т 0 +П 0 =со nst (65) ифодани аниқлаймиз.

Демак, потенциал кучлар таoсиридаги ҳаракатда, системанинг ихтиёрий ҳолатидаги кинетик ва потенциал энергияларининг йиғиндиси ўзгармас қийматлигича қолаверар экан. Физикадаги умумий энергиянинг сақланиш қонунининг, хусусий ҳолидан иборат бўлган механик энергиянинг сақланиш қонуни деб шунга айтилади. Т+П қиймат, системанинг тўлиқ механик энергияси деб аталади ва (65) қонун ўринли бўлган механик система консерватив система деб аталади. Мисол. Вертикалга нисбатан  0 бурчакка оғдирилиб, бошланғич тезликсиз қўйиб юборилган (320 шакл) маятникни кўриб чиқайлик. Бошланғич ҳолатдаги П 0 =Р z 0 ва T 0 =0, бу ердаги Р -маятникнинг оғирлиги; z - унинг оғирлик марказининг координатаси. Демак, агар ҳамма қаршилик кучларини ҳисобга олмасак, ихтиёрий бошқа ҳар қандай ҳолат учун П+Т=П 0 бўлади ёки Р z + J A  2 /2=Р z 0, бўлади. Шундай қилиб, маятникнинг оғирлик маркази z 0 -баландликдан юқорига кўтарила олмас экан. Маятник пастга ҳаракатланган сари, унинг потенциал энергияси камайиб боради, кинетик энергияси эса ортиб боради. Кўтарилишида эса, кинетик энергияси камайиб боради, потенциал энергияси эса камайиб боради. Юқорида тузилган тенгламадан,  2 =2Р( z 0 - z )/ J A эканлигини аниқлаймиз. Шундай қилиб, ихтиёрий олинган вақтда маятникнинг бурчакли тезлиги, фақат унинг оғирлик марказининг баландлигига боғлиқ экан, ва шу баландликка яна ҳар бир марта кўтарилганда , унинг бурчакли тезлиги яна шу қийматга тенг бўлар экан. Бундай боғликлик, фақат потенциал куч майдонидаги ҳаракатдагина содир бўлиши мумкин холос. Д и с с и п а т и в с и с т е м а л а р . Потенциал кучлардан ташқари, ер шароитида ҳар доим мавжуд бўладиган қаршилик (муҳит қаршилиги,

ташқи ва ички ишқаланиш) кучлари таoсирларидаги системанинг ҳаракатини олиб кўрайлик. У ҳолда, (50) тенгламадан: Т-Т 0 =П 0 -П+А д ёки Т+П=Т 0 +П 0 +А д , (65’) бу ерда А д - қаршилик кучларининг бажарган ишлари. Қаршилик кучлари, ҳар доим ҳаракат йўналишига тескари бўлганлиги сабабли, А д -нинг қиймати ҳар доим манфий (А д <0) бўлади. Демак, кўрилаётган механик системанинг ҳаракатида механик энергиянинг камайиши ( ишга айланиши -тарж), ёки механиклар тили билан айтилганда диссипация (тарқалиш, бошқа кўринишга ўтиш, чунки умумий энергиянинг миқдори сақланиб қолиниши шарт -тарж) содир бўлади. Ушбу диссипацияни содир этувчи кучларни диссипатив кучлар деб аталади. Энергияси диссипация бўладиган механик системани, диссипатив система деб аталади. Масалан, юқорида кўриб ўтилган (320 шакл) маятникнинг ҳаракатида, ўқдаги ишқаланиш ва ҳавонинг қаршилиги таoсирида механик энергия секин-аста камайиб боради, унинг тебраниши эса сўниб боради; демак у диссипатив система экан. Юқорида олинган натижалар, аслида умумий энергиянинг сақланиш қонунига зид эмас, чунки диссипатив системадаги камаяётган механик энергия, энергиянинг бошқа турларига айланади, масалан иссиқлик энергиясига. Лекин, қаршилик кучлари мавжуд бўлган механик система ҳам диссипатив система бўлмаслиги мумкин, бунинг учун камаяётган энергияни ташқаридан келадиган энергия орқали компенсация қилиниб турилиши лозим. Масалан, соатларнинг маятникларидаги энергиянинг ( даврий равишдаги -тарж) тарқалишини, занжирга уланган тошнинг пасайиши ёки соатга ўрнатилган спиралнинг эластиклик кучи ҳисобидан, я o ни ташқаридан компенсация қилиниб турилади. Натижада соатнинг маятниги сўнмайдиган тебранма ҳаракатда бўлади, бундай ҳодисани автотебраниш деб аталади. Автотебраниш ҳодисасини, мажбурий тебранишлардан (§96 га қ.) фарқи шундан иборатки, биринчидан

автотебранишда даврий равишда ўзгарадиган қўзғатувчи куч та o сир этмайди, иккинчидан амплитудаси, частотаси ва тебраниш даври системанинг ўзининг хусусиятларидан келиб чиқади (мажбурий тебранишларда эса, қўзғатувчи куч даврий равишда ўзгаради, ҳамда амплитуда, частота ва тебраниш даври қўзғатувчи кучга боғлиқ бўлади).

Адабиётлар: 1. Р.Ж. Тожиев. Қурилиш машиналари Тошкент «Узбекистон» - 2000. 2. Фиделев А.О.,Чубук Ю. Ф. Строителне машин, издание четвертое. Киев «Вусшая школа» - 1979. 3. Бауман В.А. строителне машин справочник в 2 – х томах 4 – издание. Москава «машиностроение» - 1976. 4. Тожиев Р.Ж., Турсунмуродов, К.Т., Услубий қўлланма «Қурилиш машиналар» фанидан Фарғона – 2002.

Похожие

Кучнинг марказга нисбатан моменти Жуфт куч

Кучнинг бажарган иши

Огирлик маркази

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

ТАКСИМЛАШ КОНУН БУЙИЧА ИШОНЧ МАСОФА ПАРАМЕТРЛАРНИ АНИКЛАШ.