Кучнинг бажарган иши - Механика - Рефераты

Кучнинг бажарган иши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

266.7705078125 KB

Кучнинг бажарган иши Режа: 1. Ишни ҳисоблашга оид мисоллар 2. Нуқта кинетик энергиясининг ўзгариши ҳақидаги теорема.

Кучнинг бажарган иши. Қувват. Жисмга қўйилган куч таъсирида, унинг маълум кўчишидаги (ҳаракатидаги) динамик характеристикаларни белгиловчи асосий қийматлардан бири, бу кучнинг бажарган иши ҳисобланади ва у нафақат механикада, ҳатто, умуман техникада катта аҳамиятга эга. Аввалига элементар иш тушунчасини киритамиз ( шуни эслатиб ўтиш лозимки, ишни фақат куч бажаради, куч йўқ жойда, иш йўқ, яни иш ўз ўзидан бажарилмайди - тарж ). Моддий М нуқтага қўйилган ¯F кучнинг, шу куч таъсирида бажарилган элементар иши деб dA = F   ds (40) иборат скаляр 1 қийматга айтилади. Бу ерда F  - М нуқтага таъсир этаётган ¯F кучнинг нуқта ҳаракатининг траекториясига уринма М  - ўқдаги проекцияси (ёки М нуқтага таъсир этаётган ¯F кучнинг ¯v -тезлик йўналишига проекцияси); ds - М нуқтанинг элементар кўчишининг модули. Юқоридаги иш ҳақида келтирилган ифодалар, нуқтанинг тезлигининг модулини ўзгаришига сабабчи бўлган ишни бажарган куч ҳақидаги тушунчаларга оид холос. Агар ¯F кучни иккита F  ва F n ташкил этувчиларга ажратиб юборсак, тезликнинг модулини фақат F  - орқалигина ўзгартириш мумкин эканлигини кўрамиз, чунки F  = ma  = m  dv / dt . ( F n ташкил этувчиси эса тезлик ¯v -нинг йўналишни ўзгартиради, ёки эркин бўлмаган ҳаракатда жисмнинг боғланишига кўрсатган босим кучини ифодалайди). F  = F  c о s  бўлгани сабабли, (бу ерда  - ¯F куч билан М  - ўқ орасидаги бурчак) элементар иш учун (40) формула орқали бошқача ифода оламиз, яни dA = F  ds  c о s  (41) 1 Бу ердаги dA (§83 даги dS каби) - элементар қийматнинг белгиси, яҳни дифференциалнинг белгиси эмас. Ихтиёрий dA функци яни нг дифференциали, мутлоқ бщлмаслиги ҳам мумкин. ¯a ¯b ¯a ¯b ¯a ¯b ¯a ¯b ¯a ¯b

Агар  - бурчак ўткир бўлса, иш мусбат бўлади,  =0 бўлса элементар иш dA = F  ds -га тенг бўлади. Агар  - бурчак ўтмас бўлса, иш манфий бўлади,  =180  бўлса элементар иш dA =- F  ds -га тенг бўлади. Агар  =90  бўлса, яъни: куч ҳаракат йўналишиига перпендикуляр бўлса, бажарилган элементар иш нолга тенг бўлади ( dA =0) . Ишнинг ишорасини маҳноси қуйидагича: агар кучнинг ¯Ft -ташкил этувчиси ҳаракат йўналиши бўйича йўналган бўлса, иш мусбат бўлади (иш ҳаракатни тезлаштиради); агар кучнинг ¯Ft -ташкил этувчиси ҳаракат йўналишига тескари йўналган бўлса, иш манфий бўлади (иш ҳаракатни секинлаштиради); Агар ds =  d ¯r  -эканлигини эътиборга олсак ( d ¯r -элементар кўчиш вектори) ва вектор алгебрасидаги иккита векторнинг скаляр кўпайтмаси ҳақидаги қоидага асосан (41) формула қуйидагича кўринишга келади 2 dA = ¯F  d ¯r (42) Демак, элементар иш деб, куч векторини элементар кўчиш векторига бўлган скаляр кўпайтмасига айтилади. Агар (42) формуладаги ¯F ва ¯r векторларнинг скаляр кўпайтмасини уларнинг координата ўқларидаги проекциялари, яъни: r x = x , r y = y , r z = z орқали ифодаласак, элементар ишнинг аналитик ифодасини аниқлаймиз, dA = F x dx + F y dy + F z dz (43) бу ерда x , y , z -лар ¯F -кучнинг қоордината ўқларидаги ўрни. 228 шакл 229 шакл 2 Иккита ¯a ва ¯b векторнинг скаляр кщпайтмаси деб, ¯a  ¯b =а  b  со s  -қийматга айтилади, бу ердаги  - ¯a ва ¯b векторлар орасидаги бурчак. ¯a ва ¯b векторларнинг скаляр кщпайтмасини, векторларнинг проекциялари орқали қуйидагича аниқланади: ¯a  ¯b = a x b x + a y b y + a z b z .

Кучнинг ихтиёрий М 0 М 1 тугал кўчишдаги (228 шакл) бажарган иши тегишли элементар ишларнинг интеграл йиғиндиларининг чегарасидан иборат бўлади,A(M0M1) = ∫ (M0) (M1) Ftds (44) ёки A(M0M1) = ∫ (M0) (M1) (Fxdx +Fydy +Fzdz ) (44’) Демак, ихтиёрий М 0 М 1 кўчишдаги кучнинг бажарган иши, шу ҳаракат йўналишидаги элементар ишларнинг интеграл йиғиндисига тенг экан. Интегралнинг чегараси ўзгарувчиларнинг М 0 ва М 1 -нуқталаридаги қийматларидан иборат бўлади (аниқроқ қилиб айтганда интеграл М 0 М 1 эгри чизиқ бўйича олинади, яъни у эгри чизиқли бўлади). Агар F  -ўзгармас бўлса ( F  = c о nst ), у ҳолда М 0 М 1 эгри чизиқни s 1 орқали белгиласак, (44) тенгламадаги интеграл, қуйидагича бўлади, A(M0M1) = F   s 1 (45) Бундай ҳолат жисмга таъсир этаётган куч ҳам йўналиши, ҳам модули ўзгармас ва нуқтанинг ҳаракати тўғри чизиқли бўлганда ўринли бўлади (229 шакл). Ушбу ҳолда F  = Fc о s  = c о nst бўлади ва A(M0M1) = F   s 1  c о s  (45’) Ишнинг ўлчов бирлиги СИ системасида - 1 джоул (1Дж=1Н  м=1 кг  м 2 / c 2 ), МКГСС системасида -1кГ  м. И ш н и г р а ф и к у с у л д а ҳ и с о б л а ш . Агар куч масофага боғлиқ бўлса ва F -кучнинг s -масофага боғланиш графиги маълум бўлса (230 шакл), у ҳолда ишни график усулда ҳисоблаш мумкин бўлади. Нуқта М 0 ҳолатда бўлганда, ҳисоб бошидан s 0 -масофада жойлашган бўлсин, М 1 ҳолатда бўлганда, ҳисоб бошидан s 1 -масофада жойлашган бўлсин. У ҳолда интегралнинг геометрик мазмунига асосан (44) формулага асосан,

A(M0M1)= ∫ S0 S1 Ftds =  бу ерда  - штрихланган фигуранинг юзасини (230 шакл) масштаб коэффицентига кўпайтмаси. Қ у в в а т. Қувват деб, вақт бирлиги ичидаги бажарилган ишга айтилади . Агар иш бир маромда олиб борилса, у ҳолда қувват N = A / t 1 , бу ерда t 1 - А ишни бажаришга кетган вақт. Умумий ҳолда, қувват қуйидаги формула орқали аниқланади, N = dA / dt = F   ds / dt = F   v (46) Демак, қувват кучнинг уринма ўқдаги ташкил этувчисини тезликка бўлган кўпайтмасидан иборат экан. Қувватнинг ўлчов бирлиги СИ системасида - 1 ватт (1Вт=1Дж/ c ), МКГСС системасида -1кГ  м/ c . Техникада қувватнинг бирлиги сифатида 736 Вт ёки (75 кГ  м/ c ) га тенг бўлган 1 от кучи ишлатилади. Машинанинг бажарган ишини, унинг қувватини вақтга бўлган кўпайтмаси орқали ўлчаш мумкин. Шу сабабли ишнинг техникада фойдаланиладиган киловатт  соат -дан иборат ўлчов бирлиги пайдо бўлди (1 кВт  соат=3,6  10 6 Дж  367100 кГ  м). N = F   v -тенгликдан кўриниб турибдики, қуввати N -га тенг бўлган двигателнинг қанчалик v -тезлиги кам бўлса, унинг тортиш кучи F  - шунга тескари пропорционал равишда катта бўлади, ёки аксинча. Шу сабабли, қия баландликка кўтарилишда ёки йўлнинг ёмон (ўйдим-чуқир) жойларида автомобилни паст тезликка уланади, натижада паст тезлик эвазига катта тортувчи куч пайдо бўлади. Ишни ҳисоблашга оид мисоллар. Юқоридаги иш ва қувватни ҳисоблашга оид қонун ва қоидалар асосида қуйидаги мисолларни кўриб чиқамиз.230 шакл.

1. О ғ и р л и к к у ч и н и н г б а ж а р г а н и ш и . М нуқта фақат оғирлик кучи ¯P таъсирида ҳаракатга келиб, М 0 ( x 0 , y 0 , z 0 ) ҳолатдан М 1 ( x 1 , y 1 , z 1 ) ҳолатга кўчиб ўтсин. Координата ўқларини танлаб оламиз ва О z -ўқини вертикал равишда юқорига йўналтирамиз (231 шакл). У ҳолда Р x =0, Р y =0, Р z =- Р бўлади. Ушбу қийматларни (44’) формулага қўйсак ва интеграл остидаги ўзгарувчилар z -дан иборат бўлгани учун, A(M0M1) = ∫ z0 z1 (−P)dz =Р( z 0 - z 1 ) Агар М 0 -нуқта М 1 нуқтадан юқори бўлса, у ҳолда z 0 - z 1 = h бўлади, бу ерда h -нуқтанинг вертикал ўқ бўйича ҳаракати, агар М 0 -нуқта М 1 нуқтадан паст бўлса z 0 - z 1= -( z 1- z 0 )=- h бўлади. Натижада A(M0M1) =  Р h (47) Демак, оғирлик кучининг бажарган иши, оғирлик кучининг модулини шу куч қўйилган нуқтанинг вертикал ўқ бўйича ҳаракатидаги баландликлар фарқига бўлган кўпайтмасини, тегишли равишда мусбат ва манфий ишора билан олинганига тенг экан. Агар бошланғич нуқта охирги нуқтадан юқори бўлса, иш мусбат бўлар экан ва бошланғич нуқта охирги нуқтадан паст бўлса, иш манфий бўлар экан. Олинган натижа шуни кўрсатиб турибдики, оғирлик кучининг бажарган иши нуқтанинг қайси тректория бўйлаб ҳаракат қилаётганлигига боғлиқ эмас экан. Шундай хоссага эга бўлган кучлар потенциал кучлар деб аталади (§126 га қаранг). 2. Э л а с т и к л и к к у ч и н и н г б а ж а р г а н и ш и . Пружинанинг бўш учига маҳкамланиб, силлиқ горизонтал текислик устида жойлашган М нуқтанинг ҳаракатини олиб кўрайлик (232 шакл). Пружина эркин ҳолатда бўлгандаги М нуқтанинг ўрнини О билан белгилайлик (АО= l 0 -пружинанинг кучланмаган ҳолдаги узунлиги). ва у нуқтани координата боши деб танлаб оламиз. Агар пружинани тортиб l -узунликгача узайтирсак, у ҳолда пружина  = l , яъни - l 0 қийматга чўзилади, ва шу юкка, О нуқта томонга йўналган

эластиклик кучи -¯F таъсир эта бошлайди. Ушбу масалада  =х бўлгани учун §76 даги (6) формулага асосан, F = c  = c  x  ёки F x =- cx бўлади. Агар х<0 (юк О нуқтадан чапда жойлашади) бўлса ҳам ушбу тенглик ўринли бўлади; у ҳолда ¯F -кучи ўнг томонга йўналади ва кутилгандек F x >0 бўлади. 231 шакл 232 шакл Шу юкни М 0 (х 0 ) ҳолатдан М 1 (х 1 ) ҳолатга кўчишида эластиклик кучининг бажарган ишини аниқлайлик. Юкнинг бундай ҳаракатида F x =- cx , F y = F z =0 бўлади ва ушбу қийматларни (44’) формулага келтириб қўйсак, A(M0M1) = ∫ x0 x1 (−cx)dx = c 2(x02− x12) [Ушбу натижани F билан х орасидаги боғланишлик бўйича қурилган график бўйича ҳам аниқлаш мумкин, (232, б шаклдаги) штрихланган трапециянинг юзаси  -тегишли ишора билан юқоридаги ишнинг модулини аниқлайди]. Аниқланган формуладаги х 0 -пружинанинг бошланғич узунлиги  0 -ни кўрсатади, х 1 -эса пружинанинг кейинги узунлиги  1 -ни кўрсатади. Демак, A(M0M1) = ∫ x0 x1 (−cx)dx = c 2(λ02− λ12) (48) яъни, эластиклик кучининг бажарган иши, пружинанинг бошланғич ва охирги узунликларининг (ёки сиқилишларининг) квадратларининг айирмасининг ярмига тенг экан.

Агар  0 >  1 бўлса иш мусбат бўлади, яъни пружинанинг учи мувозанат ҳолат томонга ҳаракатланади,  0 <  1 бўлса иш манфий бўлади, яъни пружинанинг учи мувозанат ҳолатдан тескари томонга ҳаракатланади. Агар пружинага маҳкамланган М юкнинг траекторияси эгри чизиқдан иборат бўлса (48) формула ўринли бўлади, агар керак бўлса буни исбот қилишимиз мумкин. Шундай қилиб, эластиклик кучи ¯F -нинг бажарган иши фақат  0 ва  1 -ларгагина боғлиқ бўлади, яъни М нуқтанинг траекториясига боғлиқ эмас экан. Шу сабабли, эластиклик кучи ҳам потенциал куч ҳисобланади. 233 шакл. 234 шакл. 3. И ш қ а л а н и ш к у ч и н и н г б а ж а р г а н и ш и . Бирорта ғадир- будир текислик ёки эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланаётган нуқтани олиб кўрайлик. Нуқтага таъсир этаётган ишқаланиш кучининг модули fN -бўлади, бу ерда f - ишқаланиш коэффициенти, N -юзанинг нормал босими. Ишқаланиш кучи ҳар доим ҳаракат йўналишига тескари бўлади. Шу сабабли, F ишқ  =- F ишқ =- fN , ва (44) формулага асосан, A(M0M1) = ∫ (M0) (M1) Fùds = − ∫ (M0) (M1) fNds Агар ишқаланиш кучининг сон қиймати ўзгармас бўлса, у ҳолда A(M0M1) =- F ишқ  s -га тенг бўлади, бу ерда s -М 0 М 1 эгри чизиқ бўйлаб босиб ўтилган йўл. Шундай қилиб, сирпанишдаги ишқаланиш кучининг бажарган ҳар доим манфий бўлар экан. Ушбу иш М 0 М 1 -ёйга боғлиқ бўлгани учун, ишқаланиш кучи потенциал куч эмас экан.

4. М а р к а з и й к у ч н и н г б а ж а р г а н и ш и . Агар Ерни (планетани) бир жинсли шар (ёки бир жинсли концентрацияланган қобиқлардан ташкил топган шарлардан иборат) деб ҳисобласак, у ҳолда Ернинг О марказидан r - масофада жойлашган (ёки шарнинг сиртидаги) массаси m -га тенг бўлган М нуқтага Ернинг О марказига йўналган тортилиш кучи ¯F таъсир этади (234 шакл). Бу кучнинг сон қиймати §76 даги (5) формула орқали аниқланади. Щша формулани қуйидагича ёзайлик F = km / r 2 ва нуқта Ернинг сиртида жойлашган деб фараз қилиб, коэффициент k -ни аниқлайлик (бу ерда r = R , ва R -Ернинг радиуси). Ернинг тортилиш кучининг сон қиймати mg , бу ердаги g - Ер сиртидаги оғирлик кучининг тезланиши (аниқроғи, тортилиш кучининг тезланиши). У ҳолда mg = km / R 2 ва k = gR 2 Шу тортилиш кучи ¯F -нинг бажарган элементар ишини аниқлайлик. Шаклдан кўриниб турганидек, М нуқтанинг MM ’-элементар кўчишини иккита ташкил этувчиларга ажратиб юборамиз. Улардан бири ОМ= r масофанинг орттирмаси dr -дан иборат бўлган ва ОМ бўйича йўналган Ma элементар кўчиш, иккинчиси эса ОМ-га ва ¯F -кучга перпендикуляр бўлган Mb -элементар кўчишдан иборат. Лекин Ma элементар кўчиш ¯F -кучга тескари томонга йўналганлиги сабабли, dA =- Fdr =- km dr r2 =- mgR 2 dr r2 (49) Фараз қилайлик, М нуқта М 0 - ( r = r 0 ) ҳолатдан, янги М 1 ( r = r 1 ) ҳолатга кўчиб ўтсин. У ҳолда A(M0M1) = ∫ (M0) (M1) dA =- mgR 2 ∫ r0 r1dr r2 = mgR 2 ∫ r0 r1 d( 1 r) ва бундан охирги натижани оламиз, A(M0M1) = mgR 2 ( 1 r1 − 1 r0) (50)

Агар r 0 > r 1 бўлса, яъни нуқтанинг охирги ҳолати бошланғич ҳолатига нисбатан Ер марказига яқин бўлса иш мусбат бўлади, агар r 0 < r 1 бўлса, яъни нуқтанинг охирги ҳолати бошланғич ҳолатига нисбатан Ер марказига узоқ бўлса иш манфий бўлади. (50) формуладан кўриниб турганидек, марказий тортилиш кучининг иши нуқтанинг траекториясига боғлиқ эмас экан. Шу сабабли бу куч ҳам потенциал куч ҳисобланади. Нуқта кинетик энергиясининг ўзгариши ҳақидаги теорема. Ҳаракатнинг асосий динамик характеристикаларидан яна бири - кинетик энергия ҳақидаги тушунчани киритамиз. Моддий нуқтанинг кинетик энергияси деб, нуқта массасининг унинг тезлигининг квадратига бўлган кўпайтмасини ярмига тенг бўлган , mv 2 /2 - дан иборат скаляр қийматга айтилади. Кинетик энергиянинг ўлчов бирлиги, ишнинг ўлчов бирлиги билан бир хил, яъни (СИ-да 1 Дж). Шу сабабли улар орасидаги боғланишни аниқлаймиз. Массаси m -га тенг бўлган моддий нуқта М, М 0 ҳолатдан v 0 -тезлик билан ҳаракат бошлаб М 1 ҳолатга v 1 -тезлик билан етиб келган бўлсин. Кинетик энергия билан иш орасидаги боғланишни аниқлаш учун, динамиканинг асосий қонуни m¯a = ∑ ¯Fk -га мурожаат қиламиз. Ушбу тенгламани иккала томонини ҳаракатнинг траекториясига уринма бўлган ўққа проекциялаб, қуйидагини аниқлаймиз, ma  =  F k  Ушбу тенглкдаги уринма тезланишни қуйидагича ёзиб оламиз, a  = dv dt = dv ds  ds dt = v  dv ds , Натижада, юқоридаги тенглама қуйидаги кўринишга келади, mv  dv ds =  F k  бу тенгликниинг иккала томонини ds -га кўпайтириб, масса m -ўзгармас бўлганлиги учун уни дифференциал остига олиб кирамиз. У ҳолда

F k   ds = dA k , ва бу ердаги dA k - ¯F л кучнинг бажарган элементар иши эканлигини эътиборга олсак, н у қ т а н и н г к и н е т и к э н е р г и я с и н и ў з г а р и ш и ҳ а қ и д а г и т е о р е м а н и д и ф ф е р е н ц и а л к ў р и н и ш и н и и ф о д а л о в ч и формулани оламиз: d ( mv 2 2 ) =  dA k (51) Ушбу тенгликнинг иккала томонини нуқтанинг М 0 ва М 1 ҳолатларидаги ўзгарувчиларнинг чегаралари бўйича интеграллаб, охирги натижани оламиз, mv 12 2 - mv 02 2 = ∑ A(M0M1) (52) (52) тенглама, н у қ т а н и н г к и н е т и к э н е р г и я с и н и ў з г а р и ш и ҳ а қ и д а г и т е о р е м а н и н г т у г а л к ў ч и ш д а г и к ў р и н и ш и н и и ф о д а л о в ч и формуладан иборат экан, яъни: нуқтанинг малум кўчишидаги кинетик энергиясининг ўзгариши, шу кўчишда нуқтага таъсир этган кучларнинг бажарган ишларининг йиғиндисига тенг экан. Э р к и н м а с ж и с м н и н г ҳ а р а к а т и . Агар нуқта боғланишли бўлса, яъни эркинмас ҳаракатда бўлса, у ҳолда (52) тенгламанинг ўнг томонига ¯Fka -актив (берилган) кучларнинг бажарган ишларидан ташқари, қўшимча равишда боғланишларнинг реакцияларини бажарган ишлари ҳам киради. Ҳозирча нуқта фақат силлиқ (ишқаланишсиз) текислик ёки эгри чизиқ бўйлаб, ҳаракатланмоқда деб фараз қилайлик. У ҳолда (233 шакл), ¯N -кучи текисликка ёки траекторияга нормал ўқ бўйлаб йўналади, натижада N  =0 бўлади. Шу сабабли (44) формулага асосан нуқтанинг қўзғалмас силлиқ текислик (ёки эгри чизиқ) бўйича ҳар қандай ҳаракатида реакция кучларининг бажарган ишлари нолга тенг бўлади ва (52) формуладан қуйидагини ёзамиз, mv 12 2 - mv 02 2 = ∑ A(M0M1) a (52’)

Демак, нуқтанинг қўзғалмас силлиқ текислик (ёки эгри чизиқ) бўйлаб қилган ҳаракатидаги кинетик энергиянинг ўзгариши, фақат шу нуқтага қўйилган актив кучларнинг бажарган ишларининг йиғиндисига тенг экан. Агар текислик (эгри чизиқ) ғадир-будир бўлса, у ҳолда актив кучларнинг бажарган ишлари қаторига ишқаланиш кучининг бажарган (§88 - га қаранг) ишини ҳам қўшиш лозим бўлади. Агар, нуқта ҳаракат қилаётган текислик (эгри чизиқ) ҳам қўзғалувчан бўлса, М нуқтанинг абсолют кўчиши¯N -га перпендикуляр бўлмайди, натижада ¯N -реакция кучининг иши (масалан, лифт платформасининг реакция кучининг иши) нолга тенг бўлмайди. М а с а л ал а р е ч и ш. Кинетик энергиянинг ўзгариши ҳақидаги теорема [(52) формула] ёрдамида, нуқтанинг тезлигини қандай ўзгариши маълум бўлса, унга таъсир этувчи кучларнинг бажарган ишларини аниқлаш мумкин (динаммиканинг биринчи масаласи) ёки кучларнинг бажарган иши маълум бўлса, нуқтанинг тезлигини аниқлаш (динамиканинг иккинчи масаласи) мумкин экан. Иккнчи масалани ечишда, кучлар берилган бўлади ва уларнинг бажарган ишларини аниқлаб олиш лозим бўлади. (44) ва (44’) формулалардан кўриниб турибдики, ишни ҳисоблаш учун нуқтага таъсир этаётган кучлар ўзгармас бўлишлиги ёки фақат нуқтанинг ҳолати(координаталари)га боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлиши шарт экан, масалан эластиклик кучлари, марказий тортилиш кучлари (§88 га қаранг). Шундай қилиб, (52) формула орқали динамиканинг иккинчи масаласини ечиш учун: таъсир этувчи кучлар, нуқтанинг бошланғич ва охирги ҳолати (координатаси), бошланғич ва охирги ҳолатидаги тезликларнинг сон қийматлари (яъни: ¯F , s , v 0 , v 1 ) берилган бўлиши шарт. Ҳамда нуқтага таъсир этувчи кучлар ўзгармас ёки ҳолати (координаталари)га боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлиши шарт экан. Лекин кинетик энергиянинг ўзгариши ҳақидаги теореманинг дифференциал [(51) формула] формаси ёрдамида масалаларни қандай кучлар бўлишидан қатий назар ечиш мумкин.

98 масала. Баландлиги 5 м бўлган А пунктдан массаси m =2 кг -ли юк v 0 =20м/с бошланғич тезлик билан отиб юборилган (235 шакл), ва унинг Ерга қайтиб тушган С нуқтадаги тезлигининг сон қиймати v 1 =16 м/с га тенг бўлган. Шу юкнинг ҳаракатида унга таъсир этувчи кучларнинг ва қаршилик кучларининг бажарган ишлари аниқлансин. Е ч и ш. Юкнинг ҳаракатида унга юкнинг оғирлик кучи ¯P ва ҳавонинг қаршилик кучи ¯R таъсир этади. Юкни моддий нуқта деб фараз қилиб, кинетик энергиянинг ўзгариш теоремасидан, қуйидагини ёзамиз mv 12 2 - mv 02 2 = A ( ¯P )+ A ( ¯R ) Ушбу тенгликдан (47) формулага асосан A ( ¯P )=Р  h эканлигини эътиборга олсак, A ( ¯R )= mv 12 2 - mv 02 2 - mgh =-242 Дж. 99 масала. 96 масаланинг (§84 га қаранг) шарти сақланган ҳолда, юкнинг тўхтагунича босиб ўтган йўл аниқлансин (223 шакл, М 0 -нуқтанинг бошланғич ҳолати, М 1 -нуқтанинг охирги ҳолати). Е ч и ш. Юкка 96 масаладаги каби, ¯P , ¯F , ¯N кучлар таъсир этмоқда. Тормозлашдаги босиб ўтган йўл s 1 =М 0 М 1 - ни аниқлаш учун, s 1 , v 0 , v 1 лар ва ўзгармас куч ¯F -берилганига асосан, кинетик энергиянинг ўзгариши ҳақидаги теоремадан фойдаланамиз, mv 12 2 - mv 02 2 = ∑ A(M0M1) Ушбу масалада v 1 =0 ( v 1 -юкнинг тўхтагандаги тезлиги). Ундан ташқари, A ( ¯P )=0 ва A ( ¯N )=0 чунки уларнинг йўналишлари ҳаракат йўналишига перпендикуляр. A ( ¯F )=- F  s 1 , ҳамда ¯F = c о nst бўлгани учун, натижада - mv 02 2 =- F  s 1 бундан s 1= mv 02 2F бўлади.235 шакл.

96 масаланинг натижаси бўйича, тормозланиш вақти бошланғич тезликка пропорционал равишда ўзгарар экан, энди ҳозир аниқлаганимизга асосан тормозлашда босиб ўтилган йўл тезликнинг йўналишига тескари пропорционал бўлар экан. Ушбу натижани Ер устидаги транспортга қўлласак, шу нарса аён бўладики, тезликнинг озгина ортиши, тормозлаш йўлини унинг квадратига ортишига олиб келар экан. 236 шакл 237 шакл 100 масала. Узунлиги l -га тенг бўлган ипга оғирлиги Р бўлган юк осиб қўйилган. Юкни ип билан бирга вертикалга нисбатан  0 - бурчакка оғдириб (236, а шакл), бошланғич тезликсиз қўйиб юборилди. Юкнинг ҳаракатида унга қаршилик кучи ¯R таъсир этади, бу кучнинг ўртача тақрибий қиймати ¯R * ( R *= c о nst ) деб ҳисоблаймиз. Юкнинг вертикал билан  бурчак ташкил этган ҳолатидаги тезлиги аниқлансин. Е ч и ш. Масаланинг шартига кўра, кинетик энергиянинг ўзгариш теоремасини (52) қўллаймиз: mv 12 2 - mv 02 2 = ∑ A(M0M1) (а) Юкка оғирлик кучи ¯P , ипнинг тортилиш кучи ¯N ва ўртача тақрибий қиймати ¯R * бўлган қаршилик кучи таъсир этмоқда. (47) формулага асосан оғирлик кучи ¯P -нинг бажарган иши A ( ¯P )=Р  h бўлади. N  =0 бўлгани учун ¯N -кучининг бажарган иши А( ¯N )=0 бўлади. Ва ниҳоят R *= c о nst бўлгани учун ¯R *кучнинг бажарган иши А( ¯R *)=- R *  s =- R * l (  0 -  )бўлади [чунки s = l (  0 -  )]. Бундан ташқари масаланинг шартига кўра v 0 =0, ва m =Р/ g . Шуларни эътиборга олсак (а) тенглама қуйидаги кўринишга келади,

Р v 2 /2 g =Р h - R * l (  0 -  ) ва v =√2gh − 2gl (j0− j)R¿/P Агар қаршилик кучи нолга тенг бўлса, охирги натижа Галилей формуласи v = √2gh ни беради, ушбу формула эркин тушиб келаётган жисмлар учун ҳам ўринли ҳисобланади (236, б шакл). Ушбу масалада h = l  c о s  - l  c о s  0. У ҳолда, R */Р= k * ( k *-оғирлик кучи бирлигига, тўғри келадиган ўртача қаршилик кучи) белгилаш киритиб, тезлик учун охирги натижани аниқлаймиз, v = √2gl [cos j− cos j0−k2(j0− j)] 101 масала. Клапан пружинасининг деформацияланмаган ҳолатдаги узунлиги l 0 =6 см. Клапан бутунлай очилганда унинг узунлиги l =4 см, клапаннинг кўтарилиши s =0,6 см (237 шакл). Пружинанинг қаттиқлиги с=150 Н/м, клапаннинг массаси m =0,4 кг. Оғирлик кучининг ва қаршилик кучини ҳисобга олмаган ҳолда клапанни ёпилишдаги тезлиги аниқлансин. Е ч и ш. Кинетик энегиянинг ўзгариши ҳақидаги теоремадан фойдаланамиз, mv 12 2 - mv 02 2 = ∑ A(M0M1) (а) Масаланинг шартига кўра ишни фақат пружинанинг эластиклик кучи бажарар экан. У ҳолда (48) формулага асосан, A(M0M1) = c 2(λ02− λ12) Ушбу масалада,  0 = l 0 - l =2 см,  1 = l 0 - l - s =1,4 см. Ундан ташқари v 0 =0. Ушбу қийматларни (а) формулага қўйиб, масаланинг жавобини оламиз v 1 = √ c m (λ02− λ12) =0,28 м/с. (б) 102 масала. Эластик балканинг ўртасига қўйилган юк (238 шакл), уни  ст қийматга эгиб юборади (балканинг статик эгилиши). Агар юк балкага М баландликдан тушса, балканинг максимал эгилиши  m аниқлансин. Балканинг оғирлиги эътиборга олинмасин.

Е ч и ш. Олдинги масаладаги каби, (52) формуладан фойдаланамиз. Юкнинг бошланғич тезлиги - v 0 , охирги (балканинг максимал эгилган ҳолатдаги) тезлиги- v 1 =0 бўлади. Натижада (52) формула  А k =0 ( a ) Юкнинг М 0 М 1 -кўчишида ишни фақат оғирлик кучи ¯P бажаради. M ’ M 1 -кўчишда эса балканинг эластиклик кучи ¯F бажаради. Ҳамда А( ¯P )=Р(Н+  m ), А( ¯F )=-0,5 c  λm2 , чунки балка учун  0 =0,  1 =  m . Бу қийматларни (а) формулага қўйсак, Р(Н+  m )-0,5 c  λm2 =0 Балканинг мувозанат ҳолатида, юкнинг оғирлиги билан балканинг эластиклик кучи ўзаро тенг ва қарама-қарши бўлади, демак, Р=  ст ва юқоридаги тенглик қуйидаги кўринишга келади, λm2 -2  ст  m -2  ст H =0 Ушбу квадрат тенгламани  m –га нисбатан ечамиз, масалани шартига кўра  m >0 бўлишини эътиборга олиб, масаланинг жавобини ёзамиз  m =  ст + √λ 2 +2íλ Шуниси қизиқарлики, Н=0 бўлганда  m =2  ст бўлади. Демак, юкни горизонтал балканинг ўртасига қўйсак, юкни қўйиб юборганимиздаги максимал эгилиши статик эгилишнинг иккиланганига тенг бўлар экан. Сўнгра юк балка билан биргаликда, мувозанат ҳолат атрофида тебранма ҳаракат қила бошлайди. Лекин қаршилик кучлари таъсирида, тебранма ҳаракат сўнади ва балка  ст ҳолатга эгилганича тўхтаб қолади. 103 масала. Жисмни маълум Н баландликка кўтариш учун, вертикал юқорига йўналган v 0 - бошланғич тезликнинг энг кичик қиймати аниқлансин (239 шакл). Ернинг тортиш кучини Ернинг марказигача бўлган масофанинг квадратига тескари пропорционал деб ҳисоблансин. Ҳавонинг қаршилиги ҳисобга олинмасин. Е ч и ш. Жисмни массаси m -га тенг бўлган моддий нуқта деб ҳисоблаб, қуйидаги тенгламадан фойдаланамиз

mv 12 2- mv 02 2 = ∑ A(M0M1) (а) Бу ерда ишни фақат Ернинг тортиш кучи бажаради холос. Шу сабабли, r 0 = R , r 1 = R + H , ( R -Ернинг радиуси) эканлигини эътиборга олиб, (50) формула орқали ∑ A(M0M1) =mgR 2 [1/(R+H)-1/R] 238 шакл 239 шакл Нуқта энг юқориги ҳолатга кўтарилганда v 1 =0 бўлади, шу сабабли аниқланган ишни (а) га қўйиб, масаланинг жавобини ёзамиз v 0 = √ 2gRH R+H Қуйидаги хусусий холларни кўриб чиқайлик: а) R -га нисбатан Н жуда кичкина бўлсин. У ҳолда Н/ R -нолга яқин қиймат бўлади. Юқоридаги натижани сурат ва махражини R -га бўлиб, v 0 = √ 2gH 1+H /R  √2gH Шундай қилиб, кичкина баландликларда Галилей формуласига қайтиб келинар экан. б) Энди қайси қийматли бошланғич тезликда жисм Ерга қайтиб тушмас эканлигини аниқлаймиз. Бунинг учун юқоридаги жавобнинг сурат ва маҳражини Н-га бўлиб юборамиз, натижада v 0 = √ 2gR 1+R/H Н=  бўлганда, ва Ернинг ўртача радиуси R =6370 км деб ҳисобласак, v 0  √2gR  11,2 км/ c (б)

Демак, Ернинг сиртида юқорига қараб 11,2 км/ c тезлик билан отиб юборилган жисм Ернинг тортиш кучини батамом енгиб, Ерга қайтиб тушмас экан. (б) формула орқали аниқланган тезлик иккинчи космик тезлик деб аталади. Яна шуни исботлаш мумкинки ( XX бобга қаранг), тахминан 8 км/ c  v 0  11,2 км/ c орасидаги бошланғич тезлик билан Ернинг сиртига уринма ҳолда отиб юборилган жисм ҳам Ерга қайтиб тушмасдан, Ернинг сунҳий йўлдошига айланиб қолар экан. Агар бошланғич тезлик 8 км/ c дан кам бўлса ёки жисмга берилган бошланғич тезлик горизонтал йўналишда бўлмаса, жисм Ер атрофида эллиптик траектория бўйича ҳаракатланиб, яна Ерга қайтиб тушади. Олинган барча натижалар ҳавосиз фазо учун ҳисобланган. 104 масала. Ишқаланишни ҳисобга олмаган ҳолда, цилиндр-2 ичидаги газни р 1 босимгача сиқиш учун поршен-1 га қандай миқдордаги ўзгармас Q - кучни қўйиш лозимлиги аниқлансин. Поршеннинг юзаси- S , бошланғич тезлик - v 0 , бошланғич босим - р 0 (240 шакл). Газни сиқишда, унинг босими р , ҳажми V -га тескари пропорционал равишда ўзгаради(изотермик процесс бўйича, газни аста секин сиқилади). Е ч и ш. Поршенга ¯Q -кучи ва газнинг босим кучи ¯P таъсир этади. Поршеннинг бошланғич ва охирги тезликлари нолга тенг бўлгани учун( v 0 =0 ва v 1 =0), кинетик энергиянинг ўзгариш теоремасига асосан, А( ¯P )+А( ¯Q )=0 (а) Ох ўқини поршеннинг ҳаракати бўйича йўналтирамиз, ва х=0 бўлганда р=р 0 бўлган эди. Цилиндрнинг тубидан поршеннинг бошланғич ҳолатигача бўлган масофа l 0 -бўлсин, ва поршен х 1 -масофага сиқилгандан кейинги тезлиги v 1 =0, босими эса р=р 1 бўлсин. Сон қийматлари бўйича ҳисобласак Р=р S ва Р х =-Р=- р S бўлади. У ҳолда (44’) формулага асосан А( ¯P )=- ∫ 0 x1 pSdx (б) Босим ҳажмга тескари пропорционал равишда ўзгаришини эътиборга олиб, р билан х орасидаги боғланишни топамиз, яъни р/р 0 = V 0 / V , бошланғич

ҳажм V 0 = Sl 0 , ва ихтиёрий ҳолатдаги ҳажм V = S ( l 0 - x ). У ҳолда р учун ва х 1 - координата учун, р=р 1 деб ҳисоблаб, р-нинг қийматини аниқлаймиз р=p0l0 l0− x ва х 1 = l 0 (1− p0 p1) (в) Ушбу қийматларни эътиборга олиб, (б) тенгликдан А( ¯P )=-р 0 l 0 S ∫ 0 x1 dx l0−x =-р 0 l 0 Sln l0 l0−x1 =-р 0 l 0 Sln p1 p0 ¯Q -кучининг бажарган ишини аниқлаймиз. ¯Q = c о nst бўлгани учун (в) тенгликларга асосан А( ¯Q )= Q  x 1 == Q  l 0 (1− p0 p1) = Q  l 0 p1− p0 p1 Юқорида аниқланган ишларнинг қийматларини (а) формулага қўйиб, масаланинг жавобини топамиз Q = p0p1 p1− p0  S  ln p1 p0 Агар р 1 >>р 0 бўлса, тақрибан р 1 -р 0  р 1 деб ҳисобласак, Q =р 0 S  ln (р 1 /р 0 ) р 1 - ортабориши билан Q -кучи логарифмик қонун бўйича ортиб борар экан, яъни жуда секин равишда ўзгарар экан. Масалан, р 1 =20р 0 бўлганда Q  3р 0 S , ва р 1 =50р 0 бўлганда Q  3,9р 0 S бўлар экан.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.ворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Кучнинг марказга нисбатан моменти Жуфт куч

Потенциал куч майдони ва куч функцияси

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема