Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари - Механика - Рефераты

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121.75 KB

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари Режа: 1. Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари 2. Нуқтанинг тезлик вектори. 3. Нуқтанинг тезланиш вектори.

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари Нуқта ҳаракатини берилишида, асосан, учта усулдан фойдаланилади: 1)вектор, 2) координата, 3) табиий; усуллар. 1. Н у қ т а ҳ а р а к а т и н и в е к т о р у с у л и д а б е р и л и ш и . Фараз қилайлик, ихтиёрий М нуқта бирорта О xyz ҳисоб системасига нисбатан ҳаракатланаётган бўлсин. Агар координата боши О нуқтадан ҳаракатланаётган М нуқтагача радиус - вектор r -ўтказилса, у орқали шу ҳаракатланаётган нуқтанинг ихтиёрий вақт моменти учун ҳолатини (ўрнини) аниқлаш мумкин бўлади (114 шакл). М нуқтанинг ҳаракатида вектор r - вақтга боғлиқ равишда ҳам йўналиши бўйича, ҳам модули бўйича ўзгариб боради. Демак, r - ўзгарувчан вектор (вектор - функция) бўлиб, у t -вақтга ( t -аргументга) боғлиқ бўлади, яъни r r t  ( ) (1) (1) вектор тенглик (формула) нуқтанинг ҳаракат қонунини вектор шаклда белгилайди. Ушбу тенглама орқали нуқтанинг ихтиёрий вақт учун r - векторни шаклда тасвирлаб беради ва коорданата ўқларидаги ўрнини аниқлаб беради. Радиус вектор r -нинг охирини бирлаштирувчи эгри чизиқ годограф деб аталади ва ҳаракатланаётган нуқтанинг траекториясини белгилайди. Ҳаракат аналитик усулда берилганда, унинг қонунияти радиус векторнинг координата ўқларидаги проекциялари орқали ифодаланади. Тўғри бурчакли декарт координаталарида радиус вектор r , ўзининг шу ўқлардаги r x r y r z x y z    , , проекциялари орқали берилади, бу ерда x , y , z - лар нуқтанинг декарт ўқларидаги координаталари. Агар ўқлар бўйлаб 114 шакл.

йўналган бирлик вектор (орт) i , j , k - лар ўтказсак, радиус вектор r , қуйидагича ифодаланади, r = x i + y j + z k (2) Демак, агар нуктанинг x , y , z координаталари t -вақтнинг функцияси сифатида берилса, радиус вектор - r нинг ҳолати маҳлум бўлар экан. Ҳаракат қонунини бундай (яъни координата) усулда берилишини кейинроқ кўриб ўтамиз. Радиус вектор r , бошқача кўринишда ҳам берилиши мумкин, масалан модули ва координата ўқлари билан ҳосил қилган бурчаклари орқали берилиши мумкин. Векторни қандай кўринишда берилишидан қатҳий назар, (1) формула орқали берилгандаги кўринишдан келиб чиқадиган формулаларни келтириб чиқарамиз. 2. Ҳ а р а к а т н и к о о р д и н а т а л а р у с у л и д а б е р и л и ш и . Агар нуқтанинг ҳаракатини унинг x , y , z координаталари вақтнинг функцияси сифатида берилган бўлса, унинг ҳолатини улар ёрдамида бевосита аниқлаш мумкин. Нуқтанинг ҳаракат қонунини, яъни ихтиёрий олинган вақт учун унинг фазодаги ҳолатини аниқлаш учун, қуйидаги тенгламалар берилиши шарт, x f t  1() , y f t  2() , z f t  3() (3) (3) тенгламалар системаси нуқта ҳаракатининг тўғри бурчакли декарт координата ўқларидаги тенгламалари деб аталади. Улар ҳаракатни координата усулда берилгандаги ҳаракат қонунлари ҳисобланади 1 . Агар нуқтанинг ҳаракати ҳар доим бирорта текислик устида содир бўлса, бу текисликни Оху деб ҳисобласак, у ҳолда нуқтанинг ҳаракат қонуни иккита тенгламадан иборат бўлади, x f t  1() , y f t  2() (4) 1 Нуытанинг ъаракати бошыа координаталар орыали ъам берилиши мумкин, масалан, (§47 га ы.) ыутб, сферик ва ъ.к..

Агар нуқта фақат тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракат қилаётган бўлса, бу чизиқни Ох координата ўқи деб ҳисобласак, нуқтанинг ҳаракат қонуни битта тенгламадан иборат бўлади,x f t  1() , (5) (3) ва (4) тенгламалар системаси, бир вақтни ўзида нуқта ҳаракати траекториясининг параметрик кўринишдаги тенгламалари ҳисобланади, ва параметр сифатида t -вақт ишлатилмоқда. Ушбу тенгламлар системасидан t - вақтни йўқотиб, траекториянинг тенгламасини олиш мумкин, яъни траектория координаталарнинг ўзаро функцияси сифатида ифодаланади. Мисол. Нуқтанинг Оху текислигидаги ҳаракати, x =2 t , y =12 t 2 (а) қонун орқали  берилган бўлсин. Бу ерда x , y - лар сантиметрда, t - секундларда ўлчанади. Ушбу тенгламалар орқали t =0 c да нуқта М(0,0) ҳолатда, яъни координата бошида эканлигини аниқлаймиз. t =1 c да нуқта М(2,12) ҳолатда эканлигигини ва ҳ.. Демак, (а) тенгламалар орқали нуқтанинг ихтиёрий олинган вақтдаги ҳолатини аниқлашимиз мумкин экан. Вақт t - га турли қийматларни бера бориб, нуқтанинг ҳар бир сониядаги ҳолатини аниқлаб, сўнгра бу нуқталарни бир бирлари билан бирлаштирсак, шаклда нуқтанинг траекторияси тасвирланади. Траекторияни бошқа усулда, яъни (а) тенгламалардан вақт t -ни йўқотиш орқали ҳам аниқлаш мумкин. Бунинг учун биринчи тенгламадан t -ни аниқлаб ( t = x /2) иккинчи тенгламага қўямиз, у ҳолда y =3 x 2 бўлади. Демак, нуқтанинг траекторияси координата ўқларининг марказидан бошланган Оу ўқига параллел йўналган параболадан иборат эканлиги анқланди. Траекторияни аниқлашга оид бошқа мисолларни §41 да кўриб ўтамиз. 3. Н у қ т а ҳ а р а к а т и н и т а б и и й у с у л д а б е р и л и ш и . Нуқта ҳаракатининг табиий (ёки траектория орқали) усулда берилиши, асосан унинг траекторияси олдиндан маҳлум бўлган ҳоллардагина улардан115 шакл.

фойдаланилади. Фараз қилайлик, М нуқта АВ траектория бўйлаб, О xyz ҳисоб системасига нисбатан ҳаракатда бўлсин (115 шакл). Ушбу траекторияда қўзғалмас бўлган ихтиёрий О нуқтани танлаб оламиз ва уни табиий ўқларнинг координата боши қилиб белгилаймиз ва ўқнинг мусбат ёки манфий томонларини (оддий координата ўқларидаги каби) белгилаб оламиз. У ҳолда М нуқтанинг шу траекториядаги ўрнини, яъни О’ нуқтадан М нуқтагача бўлган масофани, шу эгри чизиқли траекториядаги s - координата орқали унинг тегишли ишорасига боғлиқ равишда аниқлашимиз мумкин. М нуқта шу траектория бўйлаб ҳаракатланганда М 1 , М 2 ,...,М n ва ҳоказо ҳолатларда бўлади, демак s - координата ҳам вақт давомида ўзгариб боради. М нуқтанинг ихтиёрий вақт учун шу траекториядаги ўрнини аниқлаш учун, s = f ( t ) (6) қонуният берилиши керак бўлади. (6) тенглама М нуқтанинг траектория бўйлаб ҳаракат қонуни деб аталади. Демак, нуқта ҳаракатини табиий ўқларда берилиши учун: 1) нуқтанинг траекторияси; 2) шу траекториядаги ҳисоб бошининг О’ нуқтаси ва табиий ўқнинг мусбат ва манфий йўналишини белгиланиши; 3) нуқтанинг шу траектория бўйлаб s = f ( t ) кўринишдаги ҳаракат қонуни; берилиши шарт. Шуни эслатиб ўтиш лозимки (6) тенгламадаги s - нуқтанинг траекториядаги ўрнини белгилайди холос, яъни унинг босиб ўтган масофасини белгиламайди. Масалан, нуқта О’ нуқтадан ҳаракатни бошлаб М 1 нуқтага келсин (115 шакл), сўнгра орқа томонга қайтиб М ҳолатни эгаллаган бўлса, у ҳолда нуқтанинг координатаси s =О’ M бўлади. Умумий босиб ўтилган йўл эса, О’ M + M 1 M га тенг бўлади, яъни s - га тенг бўлмайди, агар нуқта фақат бир томонга ҳаракат қилган хусусий ҳолдагина улар бир бирларига тенг бўлишлари мумкин. Нуқтанинг тезлик вектори. Нуқта ҳаракатининг кинематик асосий вектор қийматларидан бири, нуқтанинг тезлиги ҳисобланади. Аввало нуқтанинг маҳлум вақт орлиғидаги

ўртача тезлиги тушунчасини кўриб чиқайлик. Ҳаракатланаётган нуқта t - вақтда r - радиус вектор орқали белгиланган М ҳолатда бўлсин. Сўнгра у ҳаракат қилиб t 1 - вақт давомида r1 - радиус вектор орқали белгиланган М 1 ҳолатга ўтган бўлсин (116 шакл). У ҳолда нуқта  t = t 1 - t вақт оралиғидаги ҳаракати, нуқтанинг кўчишдаги вектори деб аталадиган MM 1 вектордан иборат бўлсин. Агар нуқта эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланса у ватардан иборат бўлади (116, а шакл). Агар нуқта тўғри чизиқли траектория бўйлаб ҳаракатланса, у траектория бўйлаб йўналган бўлади (116, б шакл). ОММ 1 учбурчакдан кўриниб турибдики, r MM r  1 1 , бундан MM r r r 1 1     бўлади. Кўчиш векторнинг шу кўчишга сарфланган вақтга нисбати,  t вақт оралиғидаги ўртача (сон қиймати ва йўналиши бўйича) тезлик деб аталади v MM t r t щрт  1    (7) : 116 шакл. vщрт -векторнинг йўналиши MM 1 векторнинг йўналиши билан бир хил бўлади, яъни эгри чизиқли траекторияда ҳаракат томонга йўналган тегишли ватардан иборат бўлади. Тўғри чизиқли ҳаракатда- траекториянинг ўзида ётади (векторни скаляр  t -вақтга бўлганда йўналиш ўзгармайди). Юқоридаги (116, а шаклдан) кўриниб турибдики, қанчалик  t - вақт оралиғини кичикроқ олинса, vщрт -векторнинг қиймати ва йўналиши ҳақиқий ҳаракатнинг модули ва йўналишига яқинлашиб бораверади. Ҳаракатнинг

аниқ характеристикасини ўрганиш учун, олинган вақт учун нуқтанинг тезлиги деган тушунча киритамиз.. Нуқтанинг олинган t - вақтдаги тезлиги - v деб, вақт оралиги  t - чексиз равишда кичрайтириб, нолга яқинлаштириб борганимиз сари vщрт -вектор интилиб борадиган катталикка айтилади, яъни v v r t   lim( ) lim щрт   Агар  t  0 интилса r / dt нисбат радиус вектор r -дан вақт t (аргумент) бўйича олинган биринчи ҳосилани белгилайди ва қуйидагича ёзилади v dr dt  (8) Демак, радиус вектордан вақт буйича олинган биринчи ҳосила, нуқта ҳаракатининг шу ондаги тезлиги деб аталади. ММ 1 ватарни чексиз кичрайтириб борсак у охири шу нуқтанинг уринмаси билан устма-уст тушишлигини эътиборга олсак, у ҳолда нуқта ҳаракатининг шу ондаги тезлик векторининг йўналиши траекторияга уринма бўлиб, ҳаракат томонга йўналган бўлар экан . (8) формуладан кўриниб турибдики, нуқта ҳаракатининг тезлик вектори - v , нуқтанинг траекторияга уринма бўйлаб элементар кўчиш вектори dr -нинг элементар ўтган вақтга нисбатига айтилар экан. Агар нуқта тўғри чизиқли ҳаракатда бўлса, тезлик вектори - v , ҳар доим шу тўғри чизиқ бўйлаб йўналган бўлиб, фақат модули (сон қиймати) бўйичагина ўзгариши мумкин. Агар нуқта эгри чизиқли ҳаракатда бўлса, модулидан ташқари йўналиши бўйича ҳам ўзгариши мумкин бўлади. Тезликнинг ўлчов бирлиги L / T узунлик/вақт; амалда м/ c ёки км/соат ўлчов бирликларидан фойдаланилади. Теликнинг модулини аниқлашга оид мисоллар § 40 ва § 42- ларда кўриб ўтилади. Нуқтанинг тезланиш вектори. Нуқтанинг тезланиши деб, вақт мобайнидаги тезликнинг модули ва йўналишини белгиловчи вектор қийматга айтилади.

Фараз қилайлик ихтиёрий олинган t - вақтда ҳаракатланаётган М нуқта v -тезликка эга бўлсин, орадан маҳлум  t -вақт ўтгач, у М 1 ҳолатга кўчиб ўтган бўлсин (117 шакл). У ҳолда  t = t 1 - t вақт давомида тезлик вектори ҳам тегишлича v v v  1 орттирма олади. v -векторни шаклда ифодалаш учун, М нуқтага v ва v1 тезлик векторларини қўямиз, у ҳолда v1 - вектори v + v векторларнинг йиғиндисидан иборат эканлигини кўрамиз, яъни v1 = v + v экан. Шаклдан кўриниб турибдики, v -вектори ҳар доим эгри чизиқли траекториянинг ботиқ томонига йўналган бўлар экан, агар траектория тўғри чизиқдан иборат бўлса, у шу тўғри чизиқ бўйлаб йўналар экан. Тезликнинг v -орттирмасининг шу ўтган  t вақтга нисбати, нуқтанинг ўртача тезланиш вектори деб аталади ва қуйидагича ёзилади, aщрт = v /  t (9) Щртача тезланиш векторининг йўналиши v -векторининг йўналиши билан бир-хил бўлар экан, яъни ҳар доим траекториянинг ботиқ томонига йўналар экан. Нуқтанинг олинган t - вақтдаги тезланиши - a деб, вақт оралиги  t -ни чексиз равишда кичрайтириб нолга яқинлаштириб борганимиз сари aщрт - вектор интилиб борадиган катталикка айтилади, яъни a v t dv dt   lim   ва (8) формулага асосан, a dv dt d r dt   2 2 (10) Демак, нуқтанинг шу ондаги тезланиш вектори, тезлик векторидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосилага ёки радиус вектор r -дан вақт t (аргумент) бўйича олинган иккинчи ҳосилага тенг экан. 117 шакл.

Тезланишнинг ўлчов бирлиги L / T 2 , яъни узунлик/вақт 2 ; амалда м/с 2 шаклида ифодаланади. (10) формуладан кўриниб турибдики, тезланиш вектори тезлик векторининг элементар орттирмаси dv -ни, шу орттирмага сарфланган элементар вақт dt -га нисбатига тенг экан. Энди тезланиш вектори - a нинг траекториядаги йўналишини аниқлаймиз. Нуқтанинг тўғри чизиқли ҳаракатида, унинг йўналиши шу тўғри чизиқда ётади. Агар нуқтанинг траекторияси текисликда жойлашган эгри чизиқдан иборат бўлса, у ҳолда тезланиш вектори - a , ўртача тезланиш вектори aщрт -каби шу текисликда жойлашган бўлиб, траекториянинг ботиқ томонига йўналган бўлади. Агар траектория фазода жойлашган эгри чизиқдан иборат бўлса, aщрт - векторнинг йўналиши траекториянинг М нуқтасига ўтказилган уринма ва М 1 нуқтасига ўтказилган уринмага параллел бўлган чизиқдан ўтган текисликда жойлашади (117 шакл). Агар элементар вақт оралиғини нолга интилтириб борсак, М нуқта билан М 1 нуқта орасидаги масофа нолга яқинлашиб боради, у ҳолда юқорида айтилган aщрт -вектор ётувчи текислик уринма текислик 2 деб аталадиган ўринни олади. Яъни нуқтанинг элементар кўчишида траекториянинг уринмаси атрофидаги чексиз кичкина айланишдан иборат бўладиган текисликдан ўрин олади. Демак, умумий ҳолда нуқтанинг - a тезланиш вектори, уринма текисликда жойлашган бўлиб, траекториянинг ботиқ томонига йўналган бўлар экан. Тезланиш векторининг йўналишини аниқлаш ҳақида § 40 ва § 43- да батафсил малумот берилади. 2 Фазода жойлашган эгри чизиы ( масалан , винт чизиьи ) нинг ъар бир нуытаси учун , щзининг алоъида ёндошувчи текислиги бщлади . Текисликдаги эгри чизиынинг барча нуыталари учун , ёндошувчи текислик билан эгри чизиы ётган текислик устма - уст тушади .

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари

Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда унинг тезланишини аниқлаш

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати