Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда унинг тезланишини аниқлаш - Механика - Рефераты

Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда унинг тезланишини аниқлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145.462890625 KB

Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда унинг тезланишини аниқлаш Режа: 1. Нуқта кинематикаси масалаларини ечиш. 2. Табиий уч ёқлик. Тезликнинг сон қиймати.

Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда, унинг тезлик ва тезланишини аниқлаш Нуқтанинг ҳаракати (3) ва (4) формулалар орқали берилганда унинг тезлик ва тезланишларини аниқлашни кўриб чиқайлик. Бундай ҳаракатдаги траекторияни аниқлаш масаласи §37-да кўриб чиқилган эди. Тезлик ва тезланиш v MM t r tщрт  1   (7) векторларини аниқловчи (8) ва (10) формулалар радиус вектор r -дан ва тезлик вектори v -дан вақт t -бўйича олинган ҳосилалардан иборатдир. Вектор қийматлардан скаляр вақт бўйича олинган ҳосилалар билан уларнинг проекцияларидан олинган ҳосилалар орасидаги муносабат қуйидаги теорема орқали амалга оширилади: қўзғалмас бўлган ҳисоб системасида вектордан олинган ҳосиланинг ўққа проекцияси, дифференциалланадиган векторнинг шу ўққа проекциясидан олинган ҳосилага тенг , яъни агар q dp dt  бўлса, у ҳолда q dp dt x x  q dp dt y y  q dp dt z z  (11) 1. Н у қ т а н и н г т е з л и г и н и а н и қ л а ш . Нуқтанинг тезлик вектори v = d r / dt . Бундан (11) формулаларга асосан, r x = x , r y = y , r z = z эканлигини эътиборга олсак, v dx dt x , v dy dt y , v dz dt z (12) ёки, v x x  , v y y  , v z z  (12’) бу ердаги ҳарфларнинг устига қўйилган нуқта, вақт бўйича дифференциаллашнинг белгиси ҳисобланади. Демак, нуқта тезлигининг координата ўқлардаги проекциялари, нуқтанинг шу ўқлардаги координаталаридан вақт бўйича олинган ҳосилаларига тенг экан.

Тезликнинг ўқдаги проекцияларини билган ҳолда, унинг модули ва йўналишини (яъни, вектор - v билан координата ўқлари ҳосил қилган  ,  ,  бурчакларни) қуйидаги формулалар орқали аниқлаймиз: v v v v x y z    2 2 2 (13) cos   v v x cos  v v y cos   v v x (13а) 2. Н у қ т а н и н г т е з л а н и ш и н и а н и қ л а ш . Нуқтанинг тезланиш вектори a dv dt d r dt   2 2 . Бундан (11) формулага асосан: a dv dt d x dt x x   2 2 ; a dv dt d y dt y y   2 2 ; a dv dt d z dt z z   2 2 ; (14) ёки, a v x x x     a v y y y     a v z z z     (15) яъни, нуқта тезланишининг ўқларга проекциялари, тезликнинг проекцияларидан олинган биринчи ҳосилага ёки унинг координаталаридан вақт бўйича олинган иккинчи ҳосилага тенг экан. Тезланишнинг модули ва йўналиши қуйидаги формулалар орқали аниқланади: a a a a x y z    2 2 2 (15) cos 1 a a x cos 1 a a y cos 1 a a z (15а) бу ерда  1 ,  1 ,  1 - тезланиш вектори билан координата ўқлари орасидаги бурчаклар. Демак, агар нуқтанинг ҳаракати (3) ёки (4) формулалар орқали декарт координаталар усулида берилган бўлса, нуқтанинг тезлиги (12) ва (13, 13а) формулалар орқали, тезланиши эса (14) ва (15, 15а) формулалар орқали аниқланар экан. Агар нуқта фақат битта текисликда ҳаракатланса, нуқта ҳаракатининг z -ўқидаги проекцияси нолга тенг бўлар экан. Агар нуқта x = f ( t ) қонун билан тўғри чизиқли траектория бўйлаб ҳаракат қилса, унинг тезлиги ва тезланиши,

v dx dt x, a dv dt d x dt x x   2 2 (16) формулалар орқали аниқланади. Нуқта кинематикаси масалаларини ечиш. Кинематикага доир масалалар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: нуқтанинг ҳаракатидаги траекторияни аниқлаш; босиб ўтилган масофани аниқлаш; тезлик ва тезланишини аниқлаш; босиб ўтилган масофага сарфланган вақтни аниқлаш ва ҳ. к.. Масалани ечишдан олдин, нуқтанинг қайси қонуният билан ҳаракат қилишлигини аниқлаш лозим. Бу қонун бевосита масалада берилиши ҳам мумкин (47, 48 масала), ёки масаланинг шартидан аниқланади (49, 50 масала). 47 масала. Нуқтанинг ҳаракати, x =8 t -4 t 2 , y =6 t -3 t 2 қонуният орқали берилган бўлсин. (х,у - метрларда, t - секундларда). Шу нуқтанинг траекторияси, тезлиги ва тезланиши аниқлансин. Е ч и ш: Нуқтанинг траекториясини аниқлаш учун, ҳаракат қонунидаги вақт t - ни йўқотиш керак. Биринчи тенгламанинг иккала томонини 3 - га кўпайтирамиз, иккинчи тенгламани иккала томонини 4 -га кўпайтирамиз, ва биринчи тенгламадан иккинчи тенгламани ҳадма-ҳад айирамиз. Натижада 3х-4у=0 ёки y =3 x /4 ҳосил қиламиз. Демак, нуқтанинг траекторияси, Ох ўқига  бурчак остида ёндошган - тўғри чизиқдан иборат экан. Бу ерда tg  =3/4 (118 шакл). Нуқтанинг тезлигини аниқлаймиз. (12) ва (13) формулалардан фойдаланиб, v x x  =8(1- t ), v y y  =6(1- t ); v v v v x y z    2 2 2 =10  1- t  м/с Энди нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз. (14) ва (15) формулалардан фойдаланиб,

a v x x x    =-8 м/с 2 ; a v y y y     =-6 м/с 2 ; a a a a x y z    2 2 2 =10 м/с 2 ; Тезлик - v ва тезланиш - a векторлари нуқтанинг траекторияси бўйлаб йўналади, яъни АВ чизиқ бўйлаб йўналади. Тезланишнинг координата ўқларига проекциялари ҳар доим манфий бўлганлиги сабабли, унинг йўналиши В дан А га йўналиб, ўзгармайди. Нуқтанинг тезлиги 0  t  1 c оралиғида мусбат бўлади, ва О дан В га қараб йўналган бўлади. t =0 с -да нуқтанинг тезлиги v =10м/ c бўлади, t =1 c -да v =0 бўлади. Кейинчалик вақт ортиб борган ( t >1 c ) сари, тезликнинг иккала ўқдаги проекциялари ҳам манфий бўлади, демак нуқта В ҳолатдан А га қараб ҳаркат қилишлиги аниқланади. Тезланиш ҳам худди шундай йўналади. Шуни таъкидлаш лозимки t =0 с бўлганда х=0 ва у=0 бўлади; t =1 с бўлганда х=4 ва у=3 (В ҳолат); t =2с бўлса, х=0 ва у=0 бўлади; t >2с бўлса х ва у - нинг қийматлари манфий ишорали қийматлар олиб катталишиб кетаверади. Шундай қилиб, нуқта ҳаракатининг қонунлари маълум бўлса ҳаракатнинг ҳамма параметрлари маълум бўлар экан. Нуқтанинг ҳаракати О нуқта(координата боши) дан бошланиб, v =10 м/с бошланғич тезлик билан Ох ўқи билан  -бурчак ташкил қилган тўғри чизиқли АВ траектория бўйича ҳаракат қилади, бу ерда tg  =3/4. Нуқта траекториянинг ОВ қисмида секинланувчан ҳаракатда бўлади (тезликнинг модули камайиб боради) ва орадан 1 с вақт ўтгандан кейин В (4,3) ҳолатга келиб тўхтайди, яъни нуқтанинг тезлиги нолга тенг бўлади. Сўнгра нуқтанинг тезланиши ортиб боради ва тескари томонга қараб ҳаракатлана бошлайди. Орадан яна 1 с (жами 1+1=2 с) вақт ўтиши билан нуқта координата бошига қайтиб келади ва шу йўналишда ОА чизиқ бўйлаб ҳаракатни давом этдириб кетаверади. Нуқтанинг тезланиши эса ўзгармас бўлиб, 10 м/с 2 га тенг бўлади.

118 шакл. 119 шакл. 48 масала . Нуқтанинг ҳаракат қонуни x=Rsin t, y=Rc о s  t, z=ut тенгламалар орқали берилган бўлсин . Бу ерда R,  ва u - лар ўзгармас қийматлардан иборат . Шу нуқта ҳаракатининг траекторияси, тезлиги ва тезланиши аниқлансин. Е ч и ш. Биринчи ва иккинчи тенгламаларни иккала томонларини квадратга кўтариб, уларни қўшиб юборсак, x y R 2 2 2   ҳосил бўлади. Учинчи тенгламадан t - ни аниқлаб биринчига қўйсак x = Rsin (  z / u ) келиб чиқади. Демак нуқта О z марказий ўқ атрофидаги R радиусли цилиндрик сирт устида (119 шакл) винтсимон траектория бўйлаб ҳаракат қилар экан. Яъни нуқтанинг траекторияси ясовчилари Оу ўқига параллел бўлган синусоидали юза билан, R -радиусли цилиндрик юзанинг кесишишидан ташкил бўлган эгри чизиқдан иборат экан. Бундай эгри чизиқ механикада винт чизиғи (ёки винтсимон чизиқ) деб аталади. Ҳаракат қонунидан кўриниб турибдики, нуқта шу винт чизиғи бўйлаб қилган ҳаракатидаги битта ўрамини t 1 c вақт ичида бажарар экан, унинг сон қиймати  t 1 =2  тенгликдан аниқланади. Нуқта цилиндр атрофидаги битта ўрамни бажариш даврида, О z ўқи бўйича h = ut 1 =2  u /  баландликка кўтарилар экан. Ушбу h - баландлик винтнинг қадами деб аталади. Нуқтанинг тезлик ва тезланишини аниқлаймиз. Берилган ҳаракат қонунларидан вақт бўйича бир мартадан ҳосила оламиз, v x x  =R  c о s  t, v y y  =-R  sin  t, v z z  =u

бундан, v R t t u R u    2 2 2 2 2 2 2 2    (cos sin ) Илдиз остидаги қиймат ўзгармас. Демак, нуқта бу траектория бўйлаб ўзгармас қийматли (модули ўзгармас холос) тезлик билан, траекторияга ҳар доим уринма бўйлаб ҳаракатлар экан. Энди (14) формула орқали тезланишнинг ўқлардаги проекцияларини аниқлаймиз,a v x x x     =-R  2 sin  t; a v y y y     =-R  2 c о s  t; a v z z z     =0 бундан, a a a R x y   2 2 2  Демак, тезланишнинг модули ҳам ўзгармас экан. Тезланиш векторининг йўналишини аниқлаш учун (15а) формуладан фойдаланамиз, cos 1 a a x =-sin  t=-x/R; cos 1 a a y =-c о s  t=-y/R; cos 1 a a z =0 бу ерда  1 ,  1 ,  1 - тезланиш вектори билан координата ўқлари орасидаги бурчаклар ва x/R=c о s  , y/R=c о s  бу ердаги  ва  - Ох ва Оу ўқларни цилиндрик сиртнинг радиуси билан ташкил қилган бурчаклари (119 шакл ).  1 ва  1 бурчакларнинг косинуслари,  ва  бурчакларнинг косинусларидан фақат ишоралари билан фарқланганлиги сабабли, нуқтанинг тезланиш векторининг йўналиши ҳар доим радиус бўйлаб, цилиндрнинг марказий ўқи томонга (ботиқ томонга) йўналган бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, нуқта ўзгармас модулли тезлик билан ҳаракатланаётган бўлишига қарамай, унинг тезланиши нолга тенг эмас.

Чунки нуқтанинг тезлик модули ўзгармаган билан унинг вектор йўналиши ўзгариб туради, шу сабабли тезланиш ана шу ўзгаришни белгилайди холос. 49 масала. Бўйи h -га тенг бўлган одам, Н - баландликка осилган фонарнинг тагидан бошлаб ўзгармас тезлик - u билан тўғри чизиқ бўйлаб узоқлашмоқда (120 шакл). Одамнинг ердаги соясининг учи қандай тезлик билан ҳаракатланиши аниқлансин. Е ч и ш. Масалани ечиш учун, одамнинг ҳаракатидаги сояси учининг ҳаракат қонунини аниқлаш зарур бўлади. Ҳисоб боши қилиб фонарнинг тагида жойлашган О нуқтани танлаб оламиз, ва Ох ўқини одамнинг ҳаракати бўйлаб йўналтирамиз. Одамни ихтиёрий ҳолатдаги ўрнида, яъни О нуқтадан х 1 масофада тасвирлаймиз.У ҳолда унинг соясини учи О нуқтадан х 2 масофада бўлади. ОАВ ва DAB учбурчакларнинг ўхшашлиигидан фойдаланиб,x H H hx 2 1   эканлигини ёзамиз. Ушбу тенглама соянинг учидаги М нуқтанинг ҳаракат қонуни бўлиб хизмат қилади, агар одамнинг ҳаракат қонуни х 1 = f ( t ) маҳлум бўлса, соянинг ҳаракатини аниқлаш мумкин бўлади. Юқоридаги тенгликнинг иккала томонидан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз, ва  ,  x u u x v v x x 1 2     эканлигини эътиборга олиб, соянинг тезлиги - v ни аниқлаймиз, v H H hu   Агар одамнинг тезлиги ўзгармас ( u = c о nst ) бўлса, соянинг учини тезлиги ҳам ўзгармас бўлади, лекин соянинг тезлиги одамнинг тезлигидан H /( H - h ) марта катта бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, нуқта ёки механизм (ёки одамнинг)ларнинг ҳаракат тенгламаси тузганимизда, унинг ихтиёрий (мумкин бўлган) ҳолатдаги ўрнига қўйиш лозим бўлади (50 масалага қаранг). Фақат шундагина нуқта (жисм) нинг ихтиёрий вақтдаги ҳолатини белгилаб берадиган тенглама тузиш мумкин бўлади.

120 шакл . 121 шакл . 50 масала . Кривошип - ползунли механизм шатунининг ўртасида жойлашган М нуқтанинг траекторияси , тезлиги ва тезланиши аниқлансин (121 шакл ). Кривошип ОА  =  t қонун бўйича ҳаракатланмоқда . Оа = АВ =2b. Е ч и ш. Масалани М нуқтанинг ҳаракатининг тенгламасини аниқлашдан бошлаймиз. О нуқтадан бошлаб х ва у ўқларини ўтказамиз, ва кривошипнинг ихтиёрий ҳолатдаги ўрнида унинг ўртасидаги М нуқтанинг координаталарини аниқлаймиз, x=2bc о s  +bc о s  , y=bsin   - нинг қийматини келтириб қўйсак , М нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқлаймиз , я ъ ни x=3bc о s  t, y=bsin  t. М нуқтанинг траекториясини аниқлаш учун , бу тенгламани қуйидаги кўринишга келтирамиз ,x b t t 3   cos , sin   y b бу тенгламаларни иккала тарафларини квадратга кўтариб қўшсак , М нуқтанинг траекториясини тенгламси келиб чиқади : x b y b 2 2 2 2 9 1   Демак, М нуқта ярим ўқлари 3 b ва b лардан иборат эллипс бўйлаб ҳаракат қилар экан. Энди (12) ва (13) формулалар орқали, М нуқтанинг тезлигини аниқлаймиз, v x x  =-3b  sin  t v y y  =b  c о s  t

v b t t      9 2 2 sin cosушбу формуладан кўриниб турибдики, М нуқтанинг тезлиги вақтга боғлиқ равишда ўзгарувчан бўлиб, максимал ва минимал қийматлари қуйидагича бўлар экан; v b min   ва v b max  3  м/ c . Энди (14) формула орқали М нуқтанинг тезланишини ўқлардаги проекцияларини аниқлаймиз, a v x x x     =-3b  2 c о s  t, a v y y y     =- b  2 sin  t ; булар орқали, тезланишнинг модулини аниқлаймиз, a x y r      4 2 2 2 ( ) бу ерда r - координата бошидаги О нуқтадан то М нуқтагача ўтказилган радиус векторнинг узунлиги. Демак, тезланишнинг модули М нуқтадан эллипснинг марказигача бўлган масофага пропорционал равишда ўзгарар экан. Тезланиш векторининг йўналишини (15а) формулалар орқали аниқлаймиз, cos 1 a a x =- x / r ; cos 1 a a y =- y / r ; Бу формулалардан кўриниб турибдики, М нуқтанинг тезланиш вектори 48 масаладаги каби, МО чизиғи бўйлаб доимо марказга қараб йўналган бўлар экан. Табиий уч ёқлик. Тезликнинг сон қиймати. Ыуйида, нуқтанинг ҳаракат қонуни табиий ўқларда берилганда (§37 га қаранг), яъни нуқтанинг траекторияси ва шу траектория бўйлаб ҳаракат қонуни s = f ( t ) берилганда унинг тезлик ва тезланишларини қандай аниқланишини кўриб ўтамиз. Ҳаракат қонуни бу усулда берилганда, тезлик - v ва тезланиш - a векторлари уларнинг қўзғалмас О xyz ўқларидаги (§40 га қаранг) проекциялари орқали эмас, балки боши ҳаракатланувчи М нуқтага қўйилган122 шакл.

ва нуқта билан биргаликда қўзғалувчан M nb ўқлардаги проекциялари орқали аниқланади (122 шакл). Бу ўқлар учёқли табиий ўқлар (ёки тезлик ўқлари) деб аталиб, қуйидагича йўналган бўладилар: М  -ўқи траекторияга уринма ҳолда бўлиб, ҳисоб системаси s -нинг мусбат томонига қараб йўналади; Mn - ўқи траекториянинг нормали бўйича йўналиб, ёндошган текисликда жойлашади ва ҳар доим траекториянинг ботиқ томонига йўналади; Mb -ўқи олдинги икки ўқларга перпендикуляр ҳолда йўналиб, улар билан ўнг қўл ҳисоб системасини ташкил этади. Ёндошган текисликда ётувчи (агар эгри чизиқ текисликда жойлашса, у ҳам шу текисликда ётувчи) Mn -ўқи бош нормал, ва унга перпендикуляр бўлган Mb -ўқ бинормал ўқ деб аталади. M  nb -ўқларда нуқтанинг тезлик вектори фақат битта ўққа (122 шакл), яъни уринма M  -ўққагина v -проекцияланади холос, ва v =- v ёки v = v бўлади. Демак, v -тезликнинг модули билан бир хил бўлиши мумкин ёки ишораси тескари бўлиши мумкин. Шу сабабли, бундан кейин v -ни фақат v - орқали белгилаймиз, яъни  -индексни ташлаб юборамиз ва уни тезликнинг алгебраик қиймати деб атаймиз. Алоҳида таҳкидланмаган ҳоллардан ташқари ҳар доим тезликнинг модулини v -ҳарфи билан белгилаймиз, ва алоҳида таҳкидланган ҳолда унинг модулини - v белги орқали ифодалаймиз. Тезликнинг модули v -ни аниқлаш.Агар нуқта  t -вақт ичида, траектория бўйлаб ММ 1 =  s ёйдан иборат масофани босиб ўтган бўлса (115 шакл), у ҳолда шу вақт оралиғидаги ўртача тезлик vщрт =  s /  t бўлади,  t нолга интилганда, v s t v ds dt s    lim    ё ки Шундай қилиб, нуқтанинг олинган вақтдаги тезлигининг сон қиймати, унинг (эгри чизиқли) ҳаракат қонуни s - дан вақт бўйича олинган биринчи ҳосиласига тенг экан.

Тезликнинг сон қиймати v -ни нуқтанинг босиб ўтган элементар масофаси ds -ни, шу йўлни босиб ўтишга сарфланган элементар dt - га нисбати орқали ҳам аниқлаш мумкин экан. Демак, ҳардоим dt >0 бўлгани учун, v -нинг ишораси ds -нинг ишораси билан бир хил бўлади. Шу сабабли, агар v >0 бўлса, нуқтанинг тезлик вектори s -координатанинг мусбат томонига қараб йўналар экан, агар v <0 бўлса тескари томонга йўналар экан. Шундай қилиб, v -қиймати бир вақтнинг ўзида тезликнинг ҳам модулини, ҳам унинг йўналишини аниқлаб берар экан.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Эйлернинг кинематик тенгламалари

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА ФАНИНИНГ АСОСИЙ БЎЛИМЛАРИ

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари