Айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезлиги ва тезланиши - Механика - Рефераты

Айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезлиги ва тезланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

130.8095703125 KB

Айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезлиги ва тезланиши Режа: 1. Айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезлиги ва тезланиши. 2. Нуқтанинг тезланиш вектори

Биз юқоридаги (§49, §50-ларда) қаттиқ жисмнинг айланма ҳаракатида унинг ҳамма нуқталарига тегишли бўлган кинематик характеристикаларни кўриб ўтдик. Энди қаттиқ жисмнинг алоҳида олинган ҳар бир нуқтасининг кинематик характеристикаларини кўриб чиқамиз. 1. К а т т и қ ж и с м н у қ т а л а р и н и н г т е з л и г и . Кўзғалмас ўқ атрофида айланаётган қаттиқ жисмнинг айланиш ўқидан h - масофада жойлашган ихтиёрий М нуқтасининг ҳаракатини олиб кўрайлик (134 шакл). Каттиқ жисмнинг айланма ҳаракатида шу М нуқта маркази айланиш ўқида ётувчи С нуқта атрофида радиуси h -га тенг бўлган айлана чизади. Бу айлана айланиш ўқига перпендикуляр бўлган текисликда ётади. Агар жисм dt -вақт оралиғида d  бурчакка бурилса, у ҳолда М нуқта ўзининг траекторияси бўйлаб қилган ҳаракатида элементар ds = h  d  масофани босиб ўтади. Шунга кўра, М нуқтанинг чизиқли тезлиги ds -ни dt - га нисбатига тенг бўлади, яъниv ds dt hd dt    ёки v h   (44) М нуқтанинг тезлигини жисмнинг бурчакли тезлигидан фарқлаб, чизиқли тезлик ёки айланма тезлик деб аталади. Шундай қилиб, айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқтаси тезлигининг сон қиймати, шу жисмнинг бурчакли тезлигини унинг айланиш ўқигача бўлган масофасига кўпайтмасига тенг экан . М нуқтанинг тезлиги шу нуқтанинг траекториясига уринма ҳолда йўналиб, М нуқта ва айланиш ўқидан ўтувчи текисликка перпендикуляр бўлади ( бошқача қилиб айтганда, шу нуқтанинг траекторияси жойлашган текисликда ётади -тарж ). Жисмнинг бурчакли тезлиги -  унинг нуқталарига боғлиқ бўлмаганлиги сабабли, (44) формуладан кўриниб турибдики, айланаётган қаттиқ жисм нуқталарининг тезликлари уларнинг айланиш ўқларигача

бўлган масофага пропорционал равишда ўзгарар экан. Айланаётган қаттиқ жисм нуқталари тезликларининг майдони 136 шаклда тасвирлангандек бўлар экан. 2. К а т т и қ ж и с м н у қ т а л а р и н и н г т е з л а н и ш и . М нуқтанинг тезланишини аниқлаш учун a = dv / dt ва a v n 2/ формулалардан фойдаланамиз. Ҳозирги масалада  = h . Тезлик v -нинг қийматини (44) тенгликдан олиб келиб a ва an -ларни аниқлаш формулаларига қўйсак, a hd dt    , a h h n 2 2 ва ниҳоят, a = h  , an = h  2 (45) бўлар экан. Уринма тезланиш - a нуқтанинг траекториясига уринма ҳолда (агар ҳаракат тезланувчан бўлса ҳаракат томонга, секинланувчан бўлса тескари томонга) йўналган бўлади; нормал тезланиш - an эса ҳар доим МС радиус бўйлаб айланиш ўқи томонга қараб йўналган бўлади (137 шакл). 136 шакл 137 шакл М нуқтанинг тўлиқ тезланишининг модули (сон қиймати), (22) формуланинг биринчи тенгламаси a a an  2 2 ёки a h     2 4 (46) формула орқали аниқланади.

Тўлиқ тезланиш векторининг МС радиус билан ҳосил қилган  - бурчаги (22) формуланинг иккинчи тенгламаси tg  =a / an орқали аниқланади; a ва an -ларнинг қийматларини келтириб қўйсак, tg  =  /  2 (47) Бурчакли тезлик-  ва бурчакли тезланиш -  жисмнинг барча нуқталари учун бир хил бўлганлиги сабабли (46) ва (47) формулалардан кўриниб турибдики барча нуқталарнинг тўлиқ тезланиш векторлари айланиш ўқигача бўлган масофага пропорционал равишда бўлиб, уларнинг йўналишлари айланиш радиуслари билан бир хил  - бурчак ташкил этар экан. Каттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатида унинг нуқталарининг тезланиш майдони 138 шаклдаги каби тасвирланар экан. Агар қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатининг қонуни ва нуқтанинг айланиш ўқигача бўлган масофаси - h берилган бўлса, унинг ихтиёрий нуқтасининг тезлик ва тезланишларини (44)-(47) формулалар орқали аниқлаш мумкин экан. Агар жисмнинг бирор нуқтасининг ҳаракати маҳлум бўлса, ушбу формулалар орқали қолган барча нуқталарининг ҳаракатларини ёки қаттиқ жисмнинг ҳаракатини тўлалигича аниқлаш мумкин экан. 3. К а т т и қ ж и с м н у қ т а л а р и н и н г т е з л и к в а т е з л а н и ш в е к т о р л а р и . Ихтиёрий М нуқтанинг тезлик - v ва тезланиш - a векторлари ифодаларини аниқлаш учун, АВ айланиш ўқининг ихтиёрий О нуқтасидан r - радиус вектор ўтказамиз (139 шакл). У ҳолда h = r  sin  ва (44) формулага асосан, v =  h =  rsina ёки v =  r

138 шакл 139 шакл Шундай қилиб,  r -вектор кўпайтманинг модули, М нуқтанинг тезлигини модулига тенг эканлиги исботланди.  r ва v векторларнинг нафақат модули, уларнинг йўналишлари ҳам бир хил экан (иккала векторлар ҳам ОМВ текислигига перпендикуляр йўналган) ва ўлчов бирликлари ҳам бир хил экан. Демак v =  r (48) яъни, айланаётган жисмнинг ихтиёрий нуқтасининг тезлик вектори, жисмнинг бурчакли тезлик векторини шу нуқтанинг радиус векторига бўлган вектор кўпайтмасига тенг экан. (48) формулани кўпинча Эйлер формуласи деб атайдилар. (48) формуланинг иккала томонидан вақт бўйича бир марта ҳосила олсак, dv dt d dt r dr dt              ёки     a r v       (49) Каттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатидаги ихтиёрий нуқтанинг тезланиши (49) формула орқали ҳисобланади. Вектор - r вектор -  r каби М нуқтанинг траекториясига уринма бўйлаб йўналади ва  r  =  rsin  =  h бўлади. Вектор -  v ҳар доим МС радиус бўйлаб М нуқтадан нормал ўқ бўйича йўналади ва   v  =  v  sin 90  =  2 h , чунки v =  h . Ушбу натижаларни ва (45) формулани эътиборга олиб, r = a ва  v = an эканлигини аниқлаймиз. 54 масала. Вал n =90 айл/мин бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда. Шу вални айлантираётган юритмани ўчириб қўйилгандан кейин у секинланувчан ҳаракат қилиб, t 1 =40 с вақт ўтгандан кейин тўхтайди. Шу вал ўз ўқи атрофида 40 с вақт ичида неча марта айланганлиги аниқлансин.

Е ч и ш. Ҳаракатни кузатишни бошлаган вақтимизда, яъни t =0 c да  0 =0 эканлигни эътиборга олиб ва вал текис секинланувчан ҳаракат қилади деб ҳисобласак, у ҳолда бундай ҳаракатнинг қонуни,    0 2 2 t t ,     0 t (а) Бошланғич бурчакли тезликни рад/ c -лар орқали аниқлаймиз, юритма ўчирилгунча  0 =  n /30 Вал айланишдан тўхтагунча t = t 1 с вақт ўтиб  1 =0 бўлган. Ушбу қийматларни (а) формуланинг иккинчи тенгламасига қўйсак, 0=  n /30+  t 1 бундан  =-  n /30 t 1 Агар t 1 -вақт ичидаги айланишлар сонини N - билан белгиласак ( n билан N -ни аралаштирмаслик лозим; N -айланишлар сони, n -эса бурчакли тезлик). У ҳолда валнинг бурилиш бурчаги  1 =2  N бўлади. Аниқланган  ва  1 -ларнинг қийматларини (а) формуланинг биринчи тенгламасига қўйсак, 2  N =(  n /30) t 1 -(  n /60) t 1 =(  n /60) t 1 бундан N = nt 1 /120=30 айл. эканлигини аниқлаймиз. . 55 масала. Радиуси R =0,6 м бўлган маховик n =90 айл/мин тезлик билан текис айланма ҳаракат қилмоқда. Шу маховикнинг гардишидаги нуқтанинг тезлик ва тезланиши аниқлансин. Е ч и ш. Маховикнинг гардишидаги тезлик v = R  формула орқали ҳисобланади. Масалада, бурчакли тезлик айл/мин -ларда берилган, шу сабабли уни рад/с -ларга айлантирамиз. У ҳолда  =  n /30=3  ва v = R  3  5,7 м/с.  = c о nst бўлгани учун  =0 ва a = R   =0 бўлади, шунга кўра, а= an = R  2 = R  9 2  53,3 м/ c2 Нуқтанинг тезланиш вектори М нуқтадан айланиш ўқига қараб йўналган бўлади.

56 масала. Маховик ҳаракат бошлаганда унинг ҳаракат қонуни     c ct cekt 0 1 2 (а) тенгламадан иборат бўлади. Агар t =0 c -да 0 =0,  0 =0, ҳамда чегаравий бурчакли тезлик  чег =50 рад/ c ва бурчакли тезланишнинг энг катта қиймати  max =10 рад/ c2 бўлса, с 0 ,с 1 ,с 2 ва k - коэффициентларнинг сон қийматлари аниқлансин. Ундан ташқари маховикнинг радиуси R =0,4 м бўлса, маховикнинг гардишидаги нуқтанинг t 1 =1 c вақтдаги тезланиши аниқлансин. Е ч и ш. (а) тенгламадан маҳлумки, агар t =0 c -да  =0 бўлади. агар с 0 +с 1 =0 бўлса, с 0 =-с 1 бўлади. Сўнгра (а) тенгламадан  =     c kc e kt 1 2 эканлигини аниқлаймиз. Демак, t =0,  =0, агар с 1 - kc 2 =0 бўлса с 1 = kc 2 бўлади. Ушбу с 1 ва с 2 нинг қийматларида (а) тенглама қуйидаги кўринишга келади,      c kt e kt 2 1 ( ) (б) бундан,  =  ( )     ck e kt 2 1 ,  =   = ck e kt 2 2 (в) эканлигини аниқлаймиз. (в) тенгламаларнинг биринчисидан кўриниб турибдики t  интилганда  -орта бориб ўзининг чегаравий қиймати с 2 k - га яқинлашади; демак  чег =с 2 k ; иккинчи тенгламасидан кўриниб турибдики t  интилганда  - камая бориб нолга интилади;  -ўзининг максимал қийматига t =0 бўлганда эришади; демак  м = с 2 k 2 . Лекин, масаланинг шартига кўра  чег =50 1/ c ва  м =10 1/ c2 бўлади. У ҳолда с 2 k =50, ва с 2 k 2 =10; бундан k =0,2 ва с 1 =250; k ва c 2 -ларнинг бундай қийматларида (б) тенглама орқали маховикнинг ҳаракат қонуни аниқланади,     250 0 2 102( , ),t et (г) У ҳолда (в) тенгламага кўра 1 , 1 Маховикка  - га пропорционал равишда (§128 даги 150 масалага ы .) щзгарувчи ыаршилик моменти ва щзгармас ыийматли буровчи момент та ъ сир этса ,  - нинг ыиймати ( д ) ыонуният бщйича щзгаради .

 = 50 1 100 2 0 2 ( ),, ,    e et t  (д) t 1 =1с вақт учун e  02 082 , , бўлади, ва  1 =9,0 1/ c ;  1 =8,2 1/ c2 . Шу қийматларга асосан, t 1 =1 c вақт учун a = R  1  3,3 м/ c 2 ; an = R  2  32,4 м/ c2 ; ва a a an    2 2 32 6, м/ c2 ; 57 масала. В юк (140 шакл) радиуси r -га тенг бўлган вални айланма ҳаракатга келтирмоқда, бу вал эса радиуси r 1 - тенг бўлган тишли ғилдирак 1- га маҳкамланган бўлиб улар битта ўқ атрофида айланма ҳаракат қиладилар. Юкнинг бошланғич тезлиги нолга тенг бўлиб, ўзгармас а - тезланиш билан ҳаракат қилмоқда. 1-тишли ғилдирак билан тишлашиб турган r 2 - радиусли шестерня 2-нинг ҳаракат қонуни аниқлансин. Е ч и ш. В юкнинг бошланғич тезлиги нолга тенг бўлгани учун ихтиёрий t -вақтдаги тезлиги at ( vB = at ) -қонун орқали аниқланади. 1 -ғилдиракнинг гардишидаги нуқталар ҳам худди шундай чизиқли тезлик билан ҳаракат қиладилар. Иккинчи томондан олсак 1 -ғилдиракнинг гардишидаги нуқталарнинг тезликлари r  1 -га тенг бўлади, бу ерда  1 - вал билан 1 -ғилдиракнинг бурчакли тезлиги. Демак, r  1 = at , бундан  1 = at / r бўлади. Энди 2 -шестернянинг бурчакли тезлигини аниқлаймиз. 1-ғилдирак билан 2-шестернялар тишлашиб турган С нуқтанинг тезликлари ўзаро тенг бўлганликлари сабабли vc =  1 r 1 =  2 r 2 , бундан  2 =( r 1 / r 2 )  1 =( r 1 a / r 2 r ) t Шундай қилиб 2 -шестернянинг бурчакли тезлиги вақтга пропорционал равишда ўзгарар экан.  2 = d  2 / dt (  2 - 2 шестернянинг бурилиш бурчаги) эканлигидан фойдаланиб, d  2 =( r 1 a / r 2 r ) tdt140 шакл.

аниқлаймиз. Сўнгра t =0 c да  2 =0 эканлигини эътиборга олиб, охирги тенгламанинг иккала тарафини интеграллаб, 2 -шестернянинг текис ўзгарувчан айланма ҳаракат қонунини келтириб чиқарамиз,  2 =( r 1 a /2 r 2 r ) t 2 . Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В у шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Эйлернинг кинематик тенгламалари

Тезланишларнинг оний маркази

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати