Теореманинг суюқлик(газ)ларнинг ҳаркатига тадбиқи - Механика - Рефераты

Теореманинг суюқлик(газ)ларнинг ҳаркатига тадбиқи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134.2802734375 KB

Теореманинг суюқлик(газ)ларнинг ҳаркатига тадбиқи Режа: 1. Теореманинг суюқлик(газ)ларнинг ҳаркатига тадбиқи. 2. Ўзгарувчан массали жисм. Ракетанинг ҳаракати.

Суюқликнинг ўрнашган (бир текис) оқимини кўриб чиқайлик. Ўрнашган (бир текис) оқим деб, суюқликнинг шундай оқимига айтиладики, унинг эгаллаган майдонидаги заррачаларнинг тезликлари - v , босими -р, ва зичликлари -  вақт мобайнида ўзгармай қолади. Бундай оқимдаги суюқлик заррачаларининг траекториялари оқим йўллари ҳисобланади, яҳни ҳар бир заррачанинг жойлашган ўрнидаги тезлигининг йўналиши, шу эгри чизиқнинг уринмаси бўйлаб йўналган бўлади. Ъаракатланаётган суюқликнинг ичидан оқим йўллари билан чегарланган ва оқим трубкаси деб аталувчи бир майдон (унинг шакли юмалоқ бўлиши шарт эмас) ажратиб оламиз (291 шакл; агар суюқлик труба ичида ҳаракатланса, трубанинг деворлари чегара ҳисобланади). Ўрнашган оқимда, юзаси S -га тенг бўлган ихтиёрий кўндаланг кесимлар орқали, ҳар 1 с ичида, бир хил миқдордаги суюқлик оқиб ўтади, G с =  Sv (22) бу ердаги v - мазкур кўндаланг кесимдаги ўртача тезлик. G с -қийматни, суюқликнинг секунд ичидаги массавий сарфи деб аталади. Трубка ичидан, t -вақтда 1 ва 2 кўндаланг кесимлар билан чегараланган 1 - 2 ҳажмдаги суюқликни ажратиб оламиз (291 шакл) ва унинг ҳаракат миқдорини Q 12 билан белгилаймиз. Сўнгра, t +  t вақтда, бу ҳажм 3 -4 ҳолатга ўтади ва унинг ҳаракат миқдори Q 34 = Q 12 + Q 24 - Q 13 = Q 12 + G с dt  v 2 - G с dt  v 1 1 - 3 ҳажм ичига, dt - вақт ичида массаси - G с dt бўлган суюқлик v 1 -тезлик билан кириб олади ва 2 - 4 ҳажмга ўша массадаги суюқлик v 2 -тезлик билан кириб олади. У ҳолда, d Q = Q 34 - Q 12 = G с ( v 2 - v 1 ) dt ва d Q / dt = G с ( v 2 - v 1 ) бўлади.291 шакл

Ушбу қийматларни (20) формулага қўйсак, G с (v 2 - v 1 )=  F k e (23) (23) тенглама, оқим трубка (ёки труба)си ичидаги суюқлик (ёки газ)нинг ўрнашган ҳаракатидаги ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремасини ифодалайди. G с v -қийматни, суюқликнинг секунддаги ҳаракат миқдори деб аталади. У ҳолда теорема қуйидагича ифодаланади: оқим трубкаси (труба)нинг иккита кўндаланг кесимлари орқали оқиб ўтаётган суюқликнинг секунддаги ҳаракат миқдорларининг фарқи, шу кўндаланг кесимлар ва трубка (труба) билан чегараланган ҳажмдаги суюқликка таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндисига тенг экан. Ушбу теорема, барча ички (суюқлик заррачаларининг 1 - 2 ҳажм ичидаги ўзаро таoсир) кучларини ҳисобга олмасдан ташлаб юборишда жуда қўл келади. Агар суюқлик труба ичида оқса, суюқликка таoсир этувчи кучларни, суюқликнинг ҳар бир заррачасига алоҳида таoсир этувчи массавий (оғирлик) кучларнинг бош вектори F M -га ва сирт бўйича таoсир этувчи кучларнинг бош вектори: R C -трубанинг деворларини суюқликка бўлган босим кучлари (трубанинг реакциясси), 1 ва 2 кўндаланг кесимлардаги 1 - 2 ҳажмдан ташқаридаги суюқликнинг таoсир кучлари PK1 ва PK2 (291, б шакл)-ларга ажратиб юборамиз. Сон қиймати бўйича PK1 =р 1 S 1 , PK2 =р 2 S 2 . У ҳолда, (23) тенгламани қуйидаги кўринишда ёзамиз, G с ( v 2 - v 1 )= F M + R C + PK1 + PK2 (23’) (23’) тенглама, Эйлер теоремаси деб аталувчи теоремани ифодалайди. 128 масала. О т и л и б ч и қ а ё т г а н с у в н и н г б о с и м и . Брандспойтдан v =10 м/с тезлик билан отилиб чиқаётган сув, қаттиқ деворга тўғри бурчак остида урилмоқда (292 шакл). Отилиб чиқаётган сувнинг диаметри d =4 см. Деворга кўрсатилаётган динамик босим кучи аниқлансин.

292 шакл. 293 шакл. Е ч и ш. Сувнинг 1 ва 2 кесимлар орасида жойлашган қисмини олиб кўрамиз ва унга теореманинг (23) формула орқали ифодаланган кўринишини қўллаймиз. Бу тенгликни иккала томонини Ох ўқига проекциялаймиз. Ох ўқи бўйлаб, сувга таoсир этаётган ташқи R кучнинг проекцияси R x =- R бўлгани учун, G с ( v 2 x - v 1 x )=- R Бундан, v 1 x = v , v 2 x =0 бўлгани учун, ва (22) формулага асосан G с =  v  d 2 /4, бу ердаги суюқликнинг зичлиги  =1000 кг/м 3 . Натижада, R =  (  d 2 /4) v 2 =125,6 H . Демак, сувнинг деворга кўрсатган динамик босим кучи шунга тенг экан. 129 масала. Узунлиги l , радиуси r -бўлган ва  бурчак остида эгилган чиғаноқ труба вертикал текисликда жойлашган бўлиб, унинг ичидаги сув ўртача v -тезлик билан оқмоқда (293 шакл). Агар, сувни чиғаноқнинг ичига киришидаги ва ундан чиқишидаги босимлари тегишлича р 1 ва р 2 бўлса, сувнинг чиғаноққа кўрсатадиган тўлиқ босим кучи аниқлансин. Е ч и ш. Чиғаноқнинг 1 -2 ҳажми билан чегараланган қисмидаги сувга (23’) тенгламанинг Ох ва Оу ўқлардаги проекцияларини қўллаймиз, Ушбу ҳажмдаги сувга таoсир этувчи ташқи кучлар: m g -дан иборат бўлган массавий (оғирлик) куч, 1 ва 2 кесимлардаги P 1 ва P 2 босим кучлари ва чиғаноқ деворларининг реакция кучларининг йиғиндисидан иборат бўлган R -кучлар таoсир этади. Натижада, G с ( v 2 x - v 1 x )= R x +Р 1 c о s  -Р 2

G с (v 2y -v 1y )=R y - Р 1 sin  -mg (f) Ушбу масалада, v 1 = v 2 = v , бўлгани учун v 1 x = v c о s  , v 2 x = v , v 1 y =- vsin  , v 2 y =0. Бундан ташқари, (22) формулага асосан G с =   r 2 v , бу ердаги  -сувнинг зичлиги; Р 1 =р 1  r 2 ; Р 2 =р 2  r 2 ; чиғаноқдаги сувнинг массаси m =  l  r 2 . Ушбу қийматларни (а) тенгламалар системасига келтириб қўйсак, R x ва R y -ларнинг қийматларини аниқлаймиз, R x =  r 2 [  v 2 (1- c о s  )+р 2 -р 1 c о s  ], ва R y =  r 2 (  v 2 sin  + р 1 sin  +  gl ). Сувнинг босим кучини чиғаноққа та o сирининг сон қийматлари R x ва R y -га тенг бўлиб, тескари йўналишда бўлади. Ўзгарувчан массали жисм. Ракетанинг ҳаракати. Классик механикада, ҳарқандай моддий нуқтанинг ёки система заррачаларининг массалари ҳаракат мобайнида ўзгармас деб ҳисобланади. Лекин, айрим ҳолларда системани ёки жисмни ташкил этувчи қисмларининг массалари [базибир қисм (масса)ларни системага ташқаридан қўшилиши ёки ундан олиб ташланиши ҳисобига] ўзгарувчан бўлиши мумкин; натижада системанинг умумий массаси ўзгарувчан бўлади. Шунга ўхшаган, яҳни системага массаларни қўшилиши ёки ундан олиб ташланишига оид масалаларни илгари ҳам кўриб ўтган эдик (масалан, 126, 127 ва §78 даги 86 масалаларга қаранг). Бу параграфда, амалий муҳим масала, яҳни заррачаларни жисмга мунтазам равишда қўшилиб ёки ундан айрилиб туришига оид бўлган масалаларни кўриб ўтамиз. Массаси М бўлган жисмга моддий заррачаларнинг вақт мобайнидаги мунтазам равишда қўшилиб ёки ундан айрилиб туриш ҳисобига ўзгариши, массаси ўзгарувчан жисм деб аталади. Ўзгарувчан массали жисм учун, M = F ( t ), бўлади. Бу ердаги F ( t )- вақтнинг узлуксиз функцияси. Агар бундай жисм фақат илгариланма ҳаракатда бўлса (ёки 294 шакл.

айланма ҳаракати эoтиборга олинмаса), бундай жисмни массаси ўзгарувчан моддий нуқта деб ҳисоблаш мумкин. Р а к е т а н и н г ҳ а р а к а т и . Вақт мобайнида массаси мунтазам равишда камайиб борувчи жисмнинг ҳаракатини, амалий муҳим бўлган ракетанинг ҳаракати мисолида кўриб ўтамиз ва уни массаси ўзгарувчан моддий нуқта деб ҳисоблаймиз. Ёнувчи ма o сулотларнинг ракетадан чиқариб юборилишдаги нисбий (ракета корпусига нисбатан) тезлигини u -билан белгилаймиз. Ёнувчи ма o сулотларни ракетага кўрсатадиган босим кучларини тенгламадан чиқариб юбориш учун, уни ички кучга айлантириш лозим бўлади. Бунинг учун, ихтиёрий t -вақтда ракетани ва ундан dt вақт оралиғида чиқариб юборилаётган ёнилғи ма o сулотларининг заррачаларини ягона система деб ҳисоблаймиз (294 шакл), dt - вақт ичида, ракетадан чиқариб юборилган  -га тенг бўлган массани dM билан белгилаймиз. М камаювчи масса бўлганлиги сабабли, dM <0 бўлади, ва  =  dM  =- dM . Ушбу система учун (20) тенгламани қуйидаги кўринишда ёзишимиз мумкин, d Q = F e  dt , (24) бу ерда F e - ракетага қўйилган ташқи кучларнинг геометрик йиғиндиси. Агар ракетанинг тезлиги- v , dt вақт ичида d v -қийматга ўзгарса, у ҳолда кўрилаётган системанинг ҳаракат миқдори, М d v элементар орттирма олади. Заррачанинг t -вақтдаги (заррача ҳали ракетадан ажралган эмас) ҳаракат миқдори  v -бўлади, ва t + dt вақтдаги ҳаракат миқдори  ( v + u ) бўлади, чунки заррача қўшимча u -тезлик олади. Демак, dt вақт ичида заррачанинг ҳаракат миқдори  u =- u dM (  =- dM ) қийматга ўзгаради. Бутун системанинг ҳаракат миқдори эса d Q = Md v - u dM га ўзгаради. Ушбу қийматни (24) тенгламага қўйсак ва тенгламани иккала томонини dt га бўлиб юборсак, M dv dt = F e + u dM dt (25)

(25) тенглама, ўзгарувчан массали нуқта ҳаракатининг дифференциал тенгламаси, ёки Мешчерский тенгламасининг вектор кўриниши деб аталади. Ушбу тенгламадаги охирги йиғиндининг ўлчов бирлиги кучдан иборат бўлганлиги учун, уни Ф ҳарфи билан белгиласак, (25) тенгламанинг бошқача кўринишини ёзамиз, Mdv dt = F e + Ф (26) Шундай қилиб, реактивлик эффекти шундан иборат эканки, ракетанинг ҳаракатида унга қўшимча равишда, реактивлик кучи деб аталувчи Ф -кучи таoсир этар экан. dM / dt -нинг сон қиймати, вақт бирлиги ичида сарфланган ёқилғининг массасига тенг бўлади, яҳни ёнилғи массасининг секундлик сарфи G c га тенг бўлади. Шундай қилиб, ишораларни эoтиборга олган ҳолда ёзсак, dM dt =- G c Бундан, Ф =- u G c (27) бўлади, яҳни реактивлик кучи, ёқилғи массасининг секундлик сарфини, ёқилғи маoсулотларининг нисбий тезлигига бўлган кўпайтмасига тенг экан, ва шу нисбий тезликка қарама-қарши йўналган бўлар экан. Ў з г а р у в ч а н м а с с а л и ж и с м ҳ а р а к а т и н и н г б о ш қ а ч а а й р и м к ў р и н и ш л а р и . Агар, массаси М -га тенг бўлган жисм, унга мунтазам равишда ташқаридан келиб қўшиладиган моддий заррачалар ҳисобига, унинг массаси ортиб ( dM / dt >0) борса, ундай жисмни ҳам массаси ўзгарувчан жисм деб ҳисобланади. Унга ташқаридан келиб қўшилаётган моддий заррачаларнинг нисбий тезлигини аввалгидек u -ҳарфи билан белгиласак, унинг ҳаракати ҳам (25) ва (26) тенгламалар орқали ёзилади, лекин dM / dt >0 бўлганлиги учун, (27) формула тескари ишора олади, яҳни Ф = u G c

Ва ниҳоят, системага мунтазам равишда ташқаридан моддий заррачалар келиб қўшилиб турса, ва ундан ҳам моддий заррачалар ажралиб чиқиб турса, (26) тенгламанинг кўриниши қуйидагича бўлади, Ф =-u 1 G 1с + u 2 G 2с бу ердаги, u 1 ва u 2 -лар айрилаётган ва қўшилаётган моддий заррачаларнинг тегишлича нисбий тезликлари; G 1с ва G 2с -лар эса ҳар секунддаги ажралаётган ва қўшилаётган заррачаларнинг массалари. Бундай системага, атмосферадан ҳавони сўриб олиб ёқилғи маoсулотлари билан аралаштириб, сўнгра уларни биргаликда ёндириш натижасида ҳаракатга тескари томонга отиб юборувчи ҳаво-реактив двигатели ўрнатилган самолёт мисол бўлиши мумкин. Ташқарига отиб юборилаётган ёқилғи маoсулотларининг улуши жуда кичкина (2 -3 % дан ошмайди) бўлгани учун, амалда G 1с = G 2с = G с деб қабул қилинади. Ундан ташқари, қўшилаётган ҳаво массасининг нисбий тезлиги u 2 =- v бўлади, бу ердаги v -самолётнинг тезлиги. У ҳолда, u 1 = u деб ҳисоблаб, Ф -кучининг вектори ва унинг модули учун қуйидаги ифодани ёзамиз, Ф = - G с ( u + v ), Ф= G с ( u - v ) Реактивлик кучининг модулини аниқлашда, v -(самолётнинг) тезлигини ва (отиб юборилаётган ҳавонинг) u -тезлигини ўзаро қарама-қарши йўналишда олинади. Юқоридаги формула, сувни сўриб ва қайта чиқариб юборувчи гидро реактив двигателлар учун ҳам ўринли ҳисобланади. Ц и о л к о в с к и й ф о р м у л а с и. Ташқи кучларнинг бош вектори F e =0 деб, ҳамда отиб юборилаётган моддий заррачаларниинг нисбий тезлиги u -ни ўзгармас деб ҳисоблаб, ракетанинг фақат реактивлик кучи таoсиридаги ҳаракатини кўриб чиқамиз. Ъаракатнинг йўналиши бўйича х координата ўқини йўналтирамиз (294 шакл). У ҳолда v x = v , u x =- u бўлади, ва F e =0 эканлигини эoтиборга олсак, (25) тенгламанинг х ўқидаги проекцияси, қуйидаги кўринишда бўлади,

Мdv dt =- u dM dt ёки dv =- u dM M Бошланғич ҳолатдаги масса М=М 0 , ва тезлик v = v 0 бўлиб, у Ох ўқи бўйлаб йўналган эканлигини эoтиборга олган ҳолда, юқоридаги тенгламани интегралласак v = v 0 + uln ( M 0 / M ) (28) Ракетанинг корпусини унинг ичидаги жиҳозлар билан биргаликдаги массасини М к -билан, ва жами ёқилғининг массасини М ё -билан белгилайлик. У ҳолда, М 0 = М к + М ё бўлади, ва жами ёқилғи ёниб тамом бўлгандаги ракетанинг массаси М к -га тенг бўлади. Ушбу қийматларни (28) га қўйсак, жами ёқилғи ёниб тамом бўлгандаги ( актив участка нинг охиридаги тезлик деб аталувчи)ракетанинг тезлигини ифодаловчи Циолковский формуласини келтириб чиқамиз: v = v 0 + uln (1+ M ё / M к ) (28) Ушбу натижа тортилиш кучи майдонидан ташқаридаги ҳавосиз фазодаги ҳаракат учун ўринли ҳисобланади. (29) формуладан кўриниб турибдики, ракетанинг чегаравий тезлиги: 1) унинг бошланғич тезлиги v 0 ; 2) ёнган газларни ракетанинг соплосидан чиқиб кетишидаги нисбий тезлиги u - га; 3) ёнилғининг нисбий запаси M ё / M к (Циолковский сонига)-га боғлиқ бўлар экан. Энг ажойиб факт шундан иборатки, ёнилғининг энг сўнгги ёниш давридаги ракета двигателининг ишлаш режими, яҳни ёнилғининг қанчалик тез ёки секин ёниши, ракетанинг тезлигига та o сир кўрсатмас экан. Циолковский формуласининг энг муҳим аҳамияти шундан иборатки, космик парвозлар учун керак бўладиган катта тезликларни қандай йўллар билан олиш усулларини кўрсатиб беради. Булар, M ё / M к , u ва v 0 -ларни оширишдан иборат бўлиб, унинг энг эффектив йўли u ва v 0 -ларни ошириш ҳисобланади. M ё / M к ва u -ни ошириш учун, ракетанинг конструкциясини яхшилаш ва ёнилғининг сифатини ошириш талаб этилади. Суюқ ёқилғидан фойдаланиш эвазига нисбий тезликни u =3000  4500 м/с га етказиш мумкин бўлади.

Лекин, бир поғонали ракеталар учун M ё / M к -нинг қиймати, космик парвоз учун етарли даражадаги тезликни бера олмайди (§98 га қаранг). Космик парвоз учун етарли даражадаги тезликларни олиш учун, қўшма (кўп поғонали) ракеталардан фойдаланилади, ва ҳар бир поғона унинг ичидаги ёқилғи ёниб тамом бўлиши билан, автоматик равишда ракетадан ажратиб ташланади. Натижада, ҳар бир кейинги поғона учун, олдинги поғонадан олинган тезлик (бошланғич) қўшимча тезлик бўлиб хизмат қилади. Шу каби, кўп поғонали ракета ёрдамида Ернинг биринчи сунҳий йўлдошлари (1957 йил, 3 октябрда ва 4 ноябрда) учирилган эди. Ундан кейинги кўплаб учирилган бошқа космик обҳектлар ва шу қаторда космонавтлар жойлашган космик кемалар ҳам, кўп поғонали ракеталар ёрдамида осмонга кўтарилган.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Моментлар теоремасини суюқлик (газ)ларнинг ҳаракатига тадбиқи

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Статика масалаларини ечиш