Yadro magnit rezonansi (yamr) usulining nazariy asoslari - Химия - Рефераты

Yadro magnit rezonansi (yamr) usulining nazariy asoslari

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

406 KB

Yadro magnit rezonansi (yamr) usulining nazariy asoslari Reja: 1. Elektron paramagnit rezonans spektroskopiyasi. 2. Mass-spektrometriya tahlil usuli. 3. Xromatografik tahlil usulining nazariy asoslari

Yadro magnit rezonansi (YaMR) usulining nazariy asoslari Yadro magnit rezonans usulini 1946 yilda Parsell va Blox bir-biridan xabarsiz holda yaratdilar va shundan so`ng kimyo fanida qo`llana boshladi. Ma`lumki, har qaysi yadro spin kvant soni bir bilan tavsiflanadi va bu spinlar 0,1/2,1, 3/2,2 qiymatga ega bo`ladi. Agar yadroda nuklonlar soni juft bo`lsa - (S 12 , O 16 ) umumiy spin kvant soni nolga teng bo`ladi. Agar ularning soni toq bo`lsa (F 19 , S 13 ) umumiy spin kvant soni + 1 yoki - 1 qiymatga ega bo`ladi. Umumiy spin kvant soni 0 nolga teng bo`lgan yadro magnit maydonida bir energetik holatda bo`ladi ( β 0+ 1). Bunday yadrolar YaMR-spektroskopiya uchun ob`ekt bo`la olmaydi. Yadroning spini (N 1 , 2 S 13 , F 19 , R 31 ) bo`lsa, yadro tashqi magnit maydonida β ta energetik holatda turadi. Shunga qarab yadroda musbat zaryad ham turlicha taqsimlanadi. Zaryadli yadro o`z o`qida aylanganda magnit momentiga ega bo`ladi. Bunday yadrolarning xossalarini YaMR usulida tekshirish mumkin. Yadroga radio nurlanish berilganda energiya yutilib, bir magnit-energiya darajadan ikkinchi magnit-energiya darajaga o`tadi. Bor qoidasiga asosan birinchi holatdan ikkinchi holatga o`tish uchun: energiya talab qilinadi. Bu erda N-maydon kuchlanishi M-Bor magnetoni, ġ– ajralishning spektroskopik omili. Shunday qilib, moddalarni yadromagnit rezonans usulida tekshirishda tekshiralayotgan moddaga kuchli magnit maydoniga tik ravishda klistron (generator) yordamida ma`lum takrorlikda radio to`lqin beriladi. Yuqoridagi tenglamaga muvofiq, H- ning ma`lum qiymatida tenglamaning o`ng tamoni v ga teng bo`ladi, ya`ni tenglama sharti bajariladi. Bunda magnitlangan modda tomonidan radioto`lqin (energiya) yutiladi. Bu hol shkalada maksimumlar shaklida namoyon bo`ladi. Shkala x birligida belgilanib, 1 dan to 10 gacha bo`lingan bo`ladi. Shkalaning

uzunligi maydon deb hisoblansa, 1 dan to 5 gacha bo`lgan masofa kuchsiz va 5 dan 10 gacha bo`lgan masofa kuchli maydon deb yuritiladi. Kuchsiz maydonda gidroksil - ON, karboksil - COOH, aldegid R-COOH, benzol C 6 H 6 , suv H 2 O dagi protonlar aks etadi. Kuchli maydonda esa metin - CH, metilen - CH 2 va metil CH 3 protonlari aks etadi. Shu bilan birga protonlarga molekuladagi qo`shni protonlar va boshqa funkstional guruhlar ta`sir etadi, natijada shkalada protonlarning ko`rinishi har xil bo`ladi. Masalan ajratilgan metil guruh bo`lsa, uning uchta protoni shkalada bitta cho`qqili uch protonga teng bo`lgan singletga ega bo`ladi. Agar metil guruhning yonidagi uglerodda bitta proton bo`lsa uning ta`sirida ikkita cho`qqili uch protonga uch protonga teng bo`lgan dublet hosil bo`ladi. Shunday qilib, YaMR usuli molekuladagi vodorod atomlarining sonini va qanday holatda joylashganligini yaqqol ko`rsatib, birikmaning tuzilishini aniqlashda katta yordam beradi (rasm). Lekin ana shu kichik miqdor, energiya (∆E) moddaning radio chastotali to`lqin yutishi va uni ko`zatish uchun kifoya. Pog`onalar energiyalarining farqi tashqi maydonning kuchlanganligiga to`g`ri proporstionaldir.

Tenglama yadro magnit rezonansi (YaMR) ning asosiy tenglamasidir. Yadro magnit rezonansini kuzatish uchun modda ampulaga solinib, yuqori kuchlanishli doimiy magnit maydoniga kiritiladi. Ampulaga galtak o`ralgan bo`lib, undan radio chastotali o`zgaruvchan tok o`tkaziladi. Tokning chastotasini generatordan o`zgartirib turish mumkin. Ampulaga o`ralgan g`altakdan o`tgan tok o`zgaruvchan magnit maydoni hosil qiladi, Energiya modda tomonidan ana shu maydon ko`rinishida yutiladi. Generatordan berilayotgan chastota (v) ni oshira borib uni shunday qiymatga etkazish mumkinki, bu qiymat tenglamani qanoatlantiradi. Ana shu paytda modda energiya yutadi. Odatda bunda rezonans vujudga keldi deyiladi. Modda energiya yutganda zanjirdagi tok kamayib ketadi. Energiya yutilishi tugagandan keyin, zanjirdagi tok asli holiga qaytadi. Endi chastotaning har qanday o`zgartirilish moddaga ta`sir qilmaydi. Spektrdagi cho`qqi (cho`qqi) signal deyiladi. Chastota (v) doimiy qoldirilib, magnit maydoni kuchlanganligi (N 0 ) o`zgartiriladi. (N 0 ) qiymati tenglamani qanoatlantirganda rezonans kuzatiladi. Hozir 40,60,100 Mgst (megagerst 10 6 gerst) chastotada ishlaydigan spektrometrlar mavjud. Yadro magnit rezonansi (YaMR)-spektrlar odatda eritmalarda (modda suyuq bo`lsa, shu holicha) olinadi. Eritmaning konsentrasiyasi 5-20 % atrofida bo`ladi. Spektr olish uchun zarur bo`lgan modda miqdori β 5-30 mg. Erituvchi sifatida YaMR- spektr bermaydigan (SS1 4 CSi) yoki boshqa organik birikmalar (rezonans bermaydigan sohada energiya yutuvchi moddalar (CDC1 3 - deyteroxloroform) ishlatiladi. Yadro magnit rezonansi (YaMR)-spektr to`rtta kattalik bilan tavsiflanadi: 1. Signallar (cho`qqi) cho`qqilarning o`rni. 2. Signallar soni 3. Signallar jadalligi. 4. Signallarning ajralib ketishi. Yadro magnit rezonansi spektrlardagi signal (cho`qqi) cho`qqilar soni turlicha bo`ladi. Spektrdagi cho`qqilar sonini turlicha o`rab olingan protonlar belgilaydi. Boshqacha aytganda, bir xil tipdagi protonlar bitta cho`qqi beradi. Masalan, spektrda beshta bo`lsa, shu modda molekulasidagi vodorod atomlari besh xil deymiz. Bir xil o`rab olingan protonlar (ya`ni beshta chastotada rezonans beruvchi)

ekvivalent protonlar deyiladi. Har xil o`rab olinganlari esa (turli chastotali energiyalar yutuvchi) noekvivalent protonlardir: (1) da metil guruhidagi uchta proton (a), metilen guruhidagi ikkita proton (b) ekvivalentdir. Shuningdek, ( β ) da oltita proton (a, a) o`zaro ekvivalent va hokazo. Yadro magnit rezonansi spektroskopiyasida (YaMR) signallar jadalligi. Magnit ekvivalent protonlar bitta cho`qqi berishini ko`rib o`tdik. Xo`sh, unda ekvivalent protonlar sonini nima belgilaydi? Har qaysi signal jadallikligi cho`qqining soniga proporstionaldir. Lekin cho`qqilar balandligini o`lchash ishonchli emas, chunki bu jadalliklik boshqa omillarga ham bog`liq, bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham odatda cho`qqi balandligini uning kengligiga ko`paytmasidan, ya`ni cho`qqi maydonini o`lchash usulida foydalaniladi. Bu usul protonlar sonini aniq, topishga imkon beradi, YaMR-spektrometrlarga maxsus elektron qurilmalar o`rnatilgan bo`ladi. Uni integrator deyiladi. Bu usulda topilgan protonlar jadalligiga integral jadalliklik deyiladi. Integrator xuddi zinapoyaga o`xshash egri chiziq chizadi. Sodda qilib bu «zina» balandligi cho`qqining kengligi bilan balandligi hisobga olingan holdagi balandligidir. Zinalarning balandligi protonlar soniga proporstional. Agar moddaning formulasi bo`lmasa, integral jadallikliklaridan foydalanib protonlar soni quyidagicha topiladi. Noma`lum modda spektri integrator yordamida olinadi, ya`ni unda cho`qqilarning integral jadallikliklari keltirilgan bo`lsin. Aytaylik, modda molekulasi o`ziga xos signallar beruvchi funkstional guruh (-C=O –H, -SOON, SN3-SO-) ga ega. Odatda, guruhlar kuchsiz maydonda signal beradi. Masalan, molekulada metoksi guruh bo`lsa uning qaerda rezonans berishi bizga ma`lum. Shu signalning integral jadallikligi 1,5 katakka teng deylik. U holda integral jadallikligi 9,0 bo`lgan cho`qqika 6 ta proton to`g`ri keladi, Boshqa cho`qqilar uchun ham shunday hisoblashlarni bajarish kiyin emas.

Elektron paramagnit rezonans spektroskopiyasi Elektron paramagnit rezonans spektroskopiya usulini 1944 - yilda Rossiya olimi U.K.Zavoyskiy tomonidan kashf etildi. Bu usulda dastlab fiziklarning turli nazariy moddalarini tekshirishga qaratilgan edi. Ammo tez orada shu narsa aniqlandiki, EPR spektri parametrlari rezonans kuzatilayotgan maddaning tarkibi va tuzilishiga bog`liq ravishda o`zgaradi. Bu EPR spektroskopiyasining paramagnit moddalar, ya`ni juftlashmagan (toq spinli) elektoron tutgan zarrachalar (erkin radikallar, ion radikallar, oraliq metallarning kompleks birikmalari, triplyot holatdagi molekulalar) tadqiqotiga keng qo`llanishiga sabab bo`ldi. EPR spektroskoniyasi va uning nazariy tadqiqotlarining umumiy kimyo va kordinastion kimyoda ishlatilishi taxminan 50 - yillar boshida rivojlandi. EPR usuli kompleks birikmalarining eritmaagi tuzilishi, kompleks hosil bo`lish termodinamikasi va kinetikasi, ligandlarning markaziy ionga bog`lanishi, metall - ligand bog`larining tabiati, ularning bir - biriga o`zaro ta`siri magnit xususiyatlari kabi muammolarni tushuntirish uchun juda kerakli sanaladi. Anorganik kimyo va umumiy fizika kursidan ma`lumki yorug`lik ham zarracha, ham to`lqin xususiyatlariga ega. Yorug`lik va elektromagnit to`lqinlari uchun S - o`zgarmas kattalik ( γ 00000 km/s). Demak, S=Const bo`lsa, (1) tenglamaga muvofiq to`lqin uzunligi va chastotasio`zaro teskari bog`langan kattaliklardir, ya`ni ioshsa, v kamayadi. Turli xil elektromagnit to`lqinlar (yoki nurlar) to`lqin uzunliklarining X ortib borishi tartibida joylashtirilsa, elektromagnit spekt hosil bo`ladi. Elektromagnit spektrdagi har qanday nur mkayyan energiyaga ega bo`ladi va bu kattalik uning chastotasiga proporstionaldir:

Moddaga tushirilgan nur undan o`tib ketishi yoki yutilishi mumkin. Energiya yutilganda modda molekulasiturli o`zgarishlarga uchraydi. Eng qisqa to`lqinli у - nurlar (radioaktiv nurlar) yadrolarning energetik holatini o`zgartiradi (gamma rezonans spektroskopiyasi). Gamma - nurlarga nisbatan kattaroq to`lqin uzunligiga ega bo`lgan, rentgen nurlari atomlarning ichki, yadroga yaqin qavatdagi elektronlar energiyasi o`zgartiradi (rentgenospektroskopiyasi). Ul`trabinafsha va ko`zga ko`rinadigan nurlar ta`siridamolekula va atomlarning valent elektronlari energetik holatlari o`zgaradi (UB- va elektron spektrlar). Infraqizil nurlar molekuladagi atomlarni tebrantiladi (IQ - yoki tebranish spektrlari). Katta to`lqin uzunligi va kichik energiyali radioto`lqinlar yadro (YaMR) va elektron (EPR) spinlarining energetik holatini o`zgartiradi. Demak, EPR spektroskopiyasi elektronlarning magnit holatini o`zgartiradigan radioto`lqinlar yutilishini o`lchashga asoslangan usuldir. EPR spektrlari kuzatilishining asosiy sharti o`rganiladigan modda tarkibida juftlash-magan elektronning bo`lishi lozim EPR spektroskopiyasining qo`llanish sohalari juda ko`p va xilma - xil: medistina, biokimy, anorganik, analitik, koordinastion kimyo, geologik izlanishlar. Demak EPR spektrlari yutilish energiyasi intensvligining katta kichikligi ta`sir etayotgan tashqi magnit maydon kuchlanganligiga to`g`ri proporstional deb qarash mumkin. EPR spektri yutilish liniyalari keng polosali va har doim yaxshi ajralgani uchun ularning birinchi hosilasini yozish tajribada qabul qilingan. Bunda maksimum nuqtalari absstissa o`qi bilan kesishgan joyda belgilanadi, spektrining ajralmagan tutash yutilish chiziqlari aohida liniyalar sifatida absstissa o`qi bilan kesishmasdan, uning yuqori va pastki tomonidan qayd etiladi (rasm), hamda spektrdagi maksimum liniyalarning sonini aniqlash imkonyati tug`iladi.

Moddani EPR spektrini olish uchun tekshiriladigan moddaga kuchli magnit maydonga ega bo`lgan yuqori chastotali generatorda tushiriladi. EPR spetri yakka signalni namoyon qiladi, uning interperetastiyasi paramagnit markazi soni Nx bilan hisoblanadi. Paramagnit markaz soni quyidagi formula bilan hisoblanadi. Singlet signallari qayd etishda spektrometrning ishlash sharoitiga ko`ra ularning shakli har xil bo`ladi. Lorenst liniyalari shakli Gauss liniyalari shakliga nisbatan o`tkirroq maksimumga va uzunroq ―qanotlar‖dek yoziladi. Organik radikallar odatda Gauss liniyalari shaklida, paramagnit kompleks birikmalar spektrlari Lorenst liniyalari shaklida, yozilishi maqsadga muvofiq. EPR spektrlaridagi liniyalar intensivligi ularning biror muayyan xarakteristikasi bo`lmasdan, balki shu liniyalar orasidagi masofa relaksastion jarayonlariga bog`liq ravishda o`zgaruvchan va moddaning elektron, geometrik tuzilishini aniqlaydigan kattalikdir. H 0 =3400 E) va Q diapazon uchun (λ‹ 1sm v = 35000 MGst, H 0 =12000 E) mo`ljallab chiqarildi. Qisqa to`lqinli spektrometrli qattiq holatdagi moddalar bilan past haroratda ishlashga, kattaroq to`lqin uzunlikdagi spektrometrlar eritmadagi moddalarni o`rganishga mo`ljallangan.

Mass-spektrometriya tahlil usuli Hozirgi zamon kimyosida mass-spektrometriya usuli katta ahamiyatga ega bo`lib, bu tahlil usuli neft va gaz mahsulotlaridan olinadigan moddalarning sifatini va molekulyar og`irligini aniqlashga imkon berishi bilan birga: ultrabinafsha (UB), infraqizil (IQ), yadro magnit rezonansi (YaMR) usullarida olingan ma`lumotlarni to`ldiradi. Mass-spektrometriya moddani tekshirishning shu modda massasini (ko`pincha, massaning zaryadga nisbati m/e ni) va tekshirilayotgan moddadan olinadigan yoki o`rganilayotgan aralashmada bor bo`lgan ionlarning nisbiy miqdorini aniqlashga asoslangan usuldir. Bu usulda modda mass-spektral asboblar yordamida tekshiriladi. Mass-spektrometriya usuli bilan molekuladagi funkstional guruhlar molekulaning qaysi joyida joylashganligini, ayniqsa, molekulaning tashqarisiga joylashgan yon zanjirlarni aniqlash mumkin. Bu usul bilan neftdan olingan yangi birikmalarning tuzilishini aniqlashda ayniqsa ahamiyatli bo`lib, tahlil uchun oz miqdorda (1–β milligramm) modda sarflanadi va qisqa vaqt ichida ma`lumot olinadi. Tekshirilayotgan modda gaz, suyuq, qattiq bo`lishidan qatiy nazar, ular past haroratda bug` holatiga o`tkaziladi. So`ngra elektron oqimi bilan molekulaga kuchli zarba beriladi, natijada molekula elektron chiqarib, musbat zaryadli zarrachaga aylanadi. Bu zarrachalar magnit maydoniga ta`sir etib, kollektor orqali hisobga olinadi. Masalan, asteton molekulasiga elektronlar oqimi ta`sir ettirilganda dastlab u musbat zaryadli zarracha (a) ga aylanadi, so`ngra metil radikal chiqib ketib 4 γ m/e og`irligiga ega bo`lgan zarracha (b) hosil bo`ladi.

Birinchi yo`nalishda bir atom vodorodini yo`qolib 45 m/e og`irligiga ega bo`lgan massa, ikkinchi yo`nalishda metil guruh yo`qotib 41 m/e og`irlikka ega bo`lgan massa hosil qiladi. Boshqacha aytganda macs-spektrometriya gaz holatidagi moddani chuqur vakuumda (10– 7 ,10– 9 mm. simob ustunida) elektronlar oqimi bilan bombardimon qilib parchalash va hosil bo`lgan ion-«bo`lak»larni tahlil qilishga asoslangan. τdatda elektronlar oqimi energiyasi 50-70 elektron-volt (ev.) atrofida bo`ladi. Bu energiya ionlanish energiyasidan va molekuladagi bog`larni uzish uchun kerakli energiyadan ancha ko`p. Bombardimon qilayotgan elektronlar ta`sirida moddadan bitta elektron ajralib chiqadi. Bu elektron geteroatomning umumlashmagan juftining yoki qo`shbog`, yoxud aromatik sistemaning bitta elektroni bo`lishi mumkin. Natijada molekulyar ion deb ataluvchi kation (M + ) hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan ion (M + ) ning molekulyar massasi dastlabki organik moddaning molekulyar massasi bilan bir xil bo`lishi o`z–o`zidan tushunarli. Shunday qilib bir vaqtning o`zida moddaning molekulyar massasi ham shakllanadi: So`ngra hosil bo`lgan molekulyar ion (M + ) ning bir qismi, ba`zan hammasi parchalanadi. Ayrim hollarda neytral molekulalar ham hosil bo`lishi mumkin. Qizig`i shundaki, ionlar, asosan, musbat bir zaryadlidir. Kamdan-kam hollarda musbat ikki va manfiy zaryadli bo`lishi kuzatiladi. Elektronlar chuqur vakuumda bombardimon qilingani uchun ionlar kam hosil bo`ladi. Bu esa, o`z navbatida spektrning murakkablashib ketmasligi ta`minlaydi. Tahlil

qilinadigan moddaning juda kam miqdori (1mg va hatto 10– 3 mg) mass- spektrometriyani fizik usullar ichida oldingi o`rinlardan biriga qo`yadi. Ionlar aralashmasida qaysi ion miqdori ko`p bo`lsa, unga muvofiq keladigan cho`qqi shuncha baland bo`ladi. Mass-spektrdagi eng baland cho`qqili asosiy ion deyiladi (30-rasm). Mass-spektrlar grafik usulda ifodalanganda asosiy ionning jadalligi 100% deb qabul qilinib, boshqa ionlarning jadalligi shunga nisbatan hisoblab topiladi. Masalan asosiy ion cho`qqining balanddigi 80 mm bo`lsin. Jadallikligi jihatidan ikkinchi o`rinda turuvchi ion uchun bu qiymat 65 mm ga teng deylik. U holda keyingi ion jadallikligi qiymatga teng 65-100 813% bo`ladi. Nisbiy jadalliklikni ordinata o`qiga, massa sonlarini esa 80 = ^ absstissa o`qiga qo`yib, mass-spektrning grafik tasviri hosil qilinadi. 10-rasmda ana shu usulda chizilgan moy aldegidning mass– spektri keltirilgan. Spektrdagi jadallik cho`qqilarining hosil bo`lishini quyidagicha ifodalash mumkin. Mass–spektrdagi jadallik ion m/e 44 (100%) dir. t/e 29 (M – 43) ham ~55% ni tashkil qiladi. Molekulyar ion m/e 72 (M + ) ning jadallikligi ham ancha yuqori (~ 75%, m/e 71 (M – 1) ion jadallikligi ~ 10%. Shunday qilib, moy aldegid molekulasining 75 %i o`zgarishsiz qoladi (molekulyar ion holida). Qolgan qismi esa S–S, S–N bog`lar bo`yicha parchalanadi. Molekulyar ionning parchalanishidan hosil bo`lgan mayda bo`laklar ko`pincha fragmentlar, bu jarayonning o`zi esa fragmentlanish deb ataladi.

Ba`zan molekulyar ion (M) maksimal jadallikga ega bo`ladi. Absstissa uchining o`ng tomonidan eng chetki cho`qqi molokulyar ionga muvofiq keladi deb qarash mumkin edi. Ko`p hollarda xaqiqatdan ham shunday. Lekin goho chetlanish kuzatiladi. Molekulyar ion spektrda umuman bo`lmasligi ham mumkin, ya`ni u to`la fragmentlanishga uchragan. Ba`zan spektrda (M+1), (M+2) kabi ionlar ham ishtirok etadi. Ularning hosil bo`lishiga sabab izotoplardir. Masalan, benzol spektrida C 6 H 6 + formulaga mos keluvchi molekulyar ion (M + ; m/e 78) bilan birgalikda M +1 (m/e 79) va M+2(m/e 80) cho`qqilar ham mavjud. Birinchisi (m/e C 5 13 C 2 H 6 + va C 6 H 5 D + , ikkinchisi esa (m/e 80) C 4 13 C 2 H 6 + , C 13 5 CH 5 D + , va C 6 H 4 D 2 + , ionlar hisobiga vujudga keladi. Lekin birikmalarga og`ir izotop ( 13 C, D) lap miqdori kam bo`lgani uchun M+1 va M+β cho`qqilar jadallikligi kam bo`ladi. Benzoldagi cho`qqilar jadallikligi kam bo`ladi. Benzoldagi bu cho`qqilar jadallikligi muvofiq ravishda 6,58 va 0,18 % ga teng. τg`ir izotopning molekuladagi miqdori qancha ko`p bo`lasa, M+1 va M+2 ionlarning jadallikligi shuncha yuqori bo`ladi. Savol tug`iladi: mass–spektrda M+1, M+β, M+γ ionlar bo`lsa, molekulyar ionni qanday aniqlash mumkin. Spektr oxiridagi cho`qqilar (maksimumlar) ichida molekulyar ionni bilib olish kiyin emas. Odatda nisbatan jadallikligi yuqori bo`lgan cho`qqi M+ ga muvofiq keladi. M+1 va M+β cho`qqilarni hosil qiluvchi og`ir izotoplarning nisbiy miqdori kam bo`lgani uchun M+1 va M+β

cho`qqilarning jadallikligi deyarli barcha hollarda juda past bo`ladi (xlor va brom almashingan birikmalar bundan mustasno). Ikkinchidan, faraz qilaylik biror birikma uchun (M + m/e 44 bo`lsin. U holda bu qanday modda? Bu massa (44 u.b) ga H 2 O, CO 2 , C 2 H 4 O, S 3 N 8 kabi moddalar muvofiq keladi. Spektri olingan modda shularning qaysi bittasi ekanligini topish uchun shu birikmalarning har qaysisi uchun M+1 va M+2 larning M+ga nisbatan jadallikligi nazariy yo`l bilan hisoblab chiqiladi. Hisoblashlar og`ir izotoplarning tabiatdagi nisbiy miqdoridan foydalanib amalga oshiriladi. Shu usul bilan olingan nazariy natijalar quyidagi jadvalda keltirilgan. Masalan, spektrdagi M+ ning jadallikligi M + ga nisbatan 1,16%; M + 2 niki esa 0,40% bo`lsin. U holda bu sonlar jadvaldagi Sτ 2 ning ko`rsatgichlariga muvofiq, keladi. Demak, biz spektrini olgan modda karbonat angidrid ekan. Izotoplardan mass–spektrometriyada boshqacha ham foydalaniladi. Ko`p hollarda ayni cho`qqika muvofiq. keluvchi ion molekulaning qaysi qismidan hosil bo`lganligini aniqlash uchun izotoplar 13 C, 13 C, 34 C, D – (deytriy) molekulaga atayin kiritiladi. Masalan biror molekula (I) ning parchalanishidan spektrda kuzatiladigan ionlar (m 1 m 2 , m 3 , m 4 ) ning bittasi, aytaylik, m 1 molekulaning qaysi qismi (A, B, S yoki D) dan hosil bo`lishi aniqlash uchun molekulaning A–1 qismidagi vodorod atomlaridan bittasi deyteriyga almashtiriladi va yana spektr olinadi.

Agar spektrdagi m 1 ionga muvofiq keladigan cho ` qqi bitta birlik o ` ngga ( ya ` ni m 1 – N + D ) siljisa , taxmini to ` g ` ri chiqqan bo ` ladi . Ko ` pincha molekulaning u yoki bu qismiga og ` ir i z otoplar o ` rniga turli guruhlar ( CH 3 – , C 2 H 5 – , CH 3 COO – ) kiritiladi . Bunda molekulaning shu qismidan hosil bo ` lgan cho ` qqilar muvofiq ravishda 15, β 9, 59 birlik o ` ngga siljiydi Mass – spektrometriyada bu usul ( ya ` ni muayyan maqsadni ko `z lab molekulaga izotoplar kiritish ) deyteronishon deyiladi . Deyterinishon juda ko`p qo`llaniladigan samarali usul hisoblanadi. Mass–spektrda ko`pincha massasi kasr songa teng bo`lgan ionlar kuzatiladi. Bu ionlarga muvofiq, keladigan cho`qqilar eniga cho`zilgan (nozik emas), jadalligi esa kam bo`ladi. Bunday ionlar metastabil ion yoki cho`qqilar deyiladi. Metastabil cho`qqilar hosil bo`lishining sababi quyidagicha: bombardimon qilish kamerasida ko`pincha beqaror ionlar hosil bo`ladi. Bu ionlar mass–spektrometrning tezlashtiruvchi elektr maydonida harakat qilayotganda parchalanadi. Undan nisbatan kichik m/s ga ega bo`lgan ionlar neytral molekula hosil bo`ladi. Parchalanish ion magnit maydoniga kirmasdan sodir bo`ladi. Spektrda har ikkala (parchalangan va hosil bo`lgan) ionlar cho`qqilari o`rtasida (o`zi aslida, yo`q) massasi kasr songa teng bo`lgan teng bo`lgan metastabil ion cho`qqii kam namoyon bo`ladi. Bu cho`qqi ba`zan «yolg`on» cho`qqi deyiladi. Agar hosil bo`lgan ion massasi (m 2 ) ning kvadrati parchalangan ion massasi (m1) ga bo`linsa, metastabil ionning massasi kelib chiqadi. Masalan, allil effirining mass-spektrida uchta normal cho`qqi (m/e 29; m/e 28; m/e 27) bilan bir katorda «yolg`on» cho`qqi (m/e 25,1) kam uchraydi. Ko`rinib turibdiki: mass-spektrda metastabil ionlarning bo`lishi parchalanishning u yoki bu yo`nalishida borganligidan dalolat beradi, shuning

uchun ham metastabil ionlardan fragmentlanish sxemasini tuzish (qaysi ionlar qaysi qismlardan hosil bo`lganligini aniqlash) da foydalaniladi. Parchalanayotgan (m 1 ) va hosil bo`lgan (m 2 ) ionlar massasi o`rtasidagi farq zaryadsiz fragment (neytral malekula yoki radikal) ning massasiga muvofiq keladi. Biz ko`rgan misollarning birinchisida bu fragment ikkita vodorod atomi yoki vodorod molekulasi (29-27=2), ikkinchisida esa metil radikali (58-43=15) dir. Xromatografik tahlil usulining nazariy asoslari Neft va gaz mahsulotlaridan olingan kimyoviy birikmalarni ajratish, tahlil qilish va ularning xossalarini tekshirishning kimyoviy, fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari orasida xromatografik tahlil usullari muhim o`rinni egallaydi . Xromatografik tahlil usullari soddaligi, samaravorligi, tanlovchanligi, tezkorligi, shuningdek, uni boshqa fizik-kimyoviy usullar bilan birgalikda avtomatlashtirish mumkinligi tufayli keng tarqalgan. Xromatografiya usullarining o`ziga xos xususiyati ularning universalligida bo`lib, turli konsentrasiyalarda olingan anorganik va organik qattiq, suyuq hamda gazsimon moddalarni ajratish va aniqlashga imkon beradi. Bu usullarning yana bir muhim tomoni shundaki, ular yordamida xossalari birbiriga yaqin bo`lgan birikmalarni to`la va oson ajratish mumkin. Xromatografiya tekshiriluvchi ob`ektlarni sifat va miqdoriy tahlil qilishga, moddalarning fizik-kimyoviy xossalarini o`rganishga, texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatik boshqarishga imkon beradi. Keyingi vaqtlarda xromatografiya atrof muhitni nazorat qilishning asosiy usullaridan biri bo`lib qoldi. Xromatografiyaga birinchi bo`lib rus botanik olimi M.S. Stvetning tadqiqotlari va uning 1903 yilda bosib chiqarilgan «Adsorbstion hodisalarning yangi kategoriyasi va ularning biokimyoviy tahlilda qo`llanilishi» «nomli maqolasi asos soldi. O’zi taklif etgan usulning asoslarini Stvet quyidagicha ta`riflaydi: «Aralash eritma adsorbent ustuni orqali filtrlan-ganda pigmentlar... turli rangdagi alohida zonalarga ajraladi. Murakkab pigmentning turli tarkibiy qismlari spektrdagi yorug`lik nurlari singari adsorbent ustunida ma`lum qonuniyat asosida bir–biridan

har xil rangli qavatma–qavat bo`lib ajraladi va ularni sifat jihatdan aniqlash imkoni tug`iladi. Bunday rangbarang preparatni men xromato– gramma deb, tegishli usulni esa xromatografik usul deb atadim». Moddalarni xromatografik ajratish usullari sorbstiya jarayonlariga asoslangan. Bu erda sorbstiya deganda gaz, bug` yoki erigan moddalarning qattiq yoki suyuq yutuvchilarga (sorbentlar) yutilishi tushuniladi. Teskari jarayon desorbstiya deyiladi. Sorbstiya tushunchasi umumiy bo`lib, u adsorbstiya (fazaning sirtiga yutilish) va absorbstiya (fazaning hajmiga yutilish) dan iborat. Sorbstiyani ikki yo`l bilan: statik va dinamik sharoitda amalga oshirish mumkin. Statik sorbstiya ikkala fazaning nisbiy harakatsiz holatida ro`y beruvchi sorbstion jarayon bo`lib, moddaning fazalar orasida taqsimlanish muvozanati qaror topishi bilan yakunlanadi. Dinamik sorbstiya harakatchan faza harakatsiz fazaga nisbatan bir yo`nalishda siljiydigan sorbstion jarayondir. Moddalar aralashmasini xromatografik ajratish usuli dinamik sorbstiya jarayoniga asoslangan. Barcha xromatografik usullarning mohiyati shundaki, tarkibiy qismlarga ajratiladigan modda harakatchan faza (suyuq yoki gazsimon) bilan birgalikda harakatsiz sorbent (harakatsiz faza) qatlami orqali o`tadi, yutilishi turlicha bo`lgani uchun sorbent orqali turlicha tezlikda o`tadi. Aralashmalarni ajratishning ba`zi turlaridan farqli ravishda xromatografik usullarning o`ziga xos xususiyati sorbstiya va desorbstiya jarayonlarning sorbentning yangi qatlamlarida ko`p marta takrorla–nishidadir. Bu esa ajratishning juda samarali bo`lishini ta`minlaydi. Demak, xromatografiya aralashmalarni ajratishning dinamik, sorbstion usuli bo`lib, u moddalarni ikki faza orasida taqsimlanishiga asoslangan (fazalardan biri harakatchan bo`lib, ikkinchisi qo`zg`almas) va sorbstiya hamda desorbstiya jarayonlarining ko`p marta takrorlanishi bilan bog`liq. Xromatografik usullarni klassifikastiyalashning turli yo`llari mavjud. 1. Qo`zg`almas va harakatchan fazalarning fizik tabiatiga qarab suyuqlik xromatografiyasi (harakatchan faza suyuq bo`lganida) va gaz xromatografiyasi (harakatchan faza gaz bo`lganida). Suyuqlik xromatografiyasini o`z navbatida qo`zg`almas fazaning agregat holatiga qarab qattiq–suyuq fazali xromatografiyaga

(QSX) (qo`zg`olmas faza qattiq modda) va suyuq–suyuq fazali xromatografiyaga (SSX) (qo`zg`almas fazasi suyuqlik) ajratish mumkin. «Suyuqlik–suyuqlik» xromatorgafiyasi (SSX) ko`pincha, taqsimlovchi xromatografiya, deb yuritiladi. Gaz xromatografiyasi qo`zg`almas fazaning agregat holatiga qarab «gaz– adsorbstion» (GAX) va «gaz–suyuqlik» xromatografiyasiga (GSX) yoki gaz taqsimlovchi xromatografiyaga bo`linadi. 2. Sorbstiya mexanizmiga qarab xromatografiya molekulyar va xemosorbstion xromatografiyaga bo`linadi. Molekulyar xromatografiyada qo`zg`almas faza (sorbent) bilan ajratilayotgan aralashmaning tarkibiy qismlari orasidagi o`zaro ta`sir kuchlari tabiati bo`yicha molekulalararo Van–der–Vals kuchlaridir. Xemosorbstion xromatografiyaga ion almashish, cho`ktirish, kompleks hosil qilish (yoki ligand almashish), oksidlanish–qaytarilish xromatografiyasi kiradi. Xemosorbstion xromatografiyada tegishli kimyoviy reakstiyalar sorbstiyaga sabab bo`ladi. γ. Xromatografiyalash usullari bo`yicha frontal, ochiltirish (elyuent) va siqib chiqarish xromatografiyalariga bo`linadi. Tahliliy kimyoda ko`pincha, ochiltirish usuli qo`llaniladi. 4. Bajarish texnikasi bo`yicha kolonkali (nayli) xromatografiya (qo`zg`almas faza nayda joylashtirilgan) va yuza qog`oz xromatografiyasi hamda yupqa qatlamli xromatografiyalarga (qo`zg`almas faza sorbent qog`oz varag`iga yoki shisha va metall plastinkaga yupqa qatlam qilib joylashtirilgan) ajratiladi. Xromatografik tahlilning mohiyati quyidagilardan iborat. Kolonkaga (sorbentning yupqa qatlamiga, yoki kog`oz lentaga) ajratiladigan aralashmadan ozgina (qo`zg`almas faza sig`imidan juda kichik hajmda) solinadi. Aralashmaning tarkibiy qismlari sorbentning yuqori qatlamlarida (tekis yuzadagi xromatografiyada esa namuna solingan joyda) yutila boshlaydi. Bunda yaxshi yutilmaydigan komponent kolonka bo`ylab keyingi qatlamlarga (qog`ozda dog`ning chekkalari tomon) yaxshi yutiladiganlariga nisbatan kattaroq tezlik bilan o`tadi. Dastlabki xromatogramma hosil bo`ladi, unda aralashma tarkibiy qismlarga hali to`liq ajralmagan bo`ladi. Aralashmani tarkibiy qismlariga to`liq ajratish

uchun dastlabki xromatogrammani ochiltirish (aralashma tarkibiy qismlarini erituvchida eritish) kerak. Buning uchun xromatografik kolonka biror erituvchi bilan yuviladi. Xromatogramma ochiltirilganda aralash zonalar alohida zonalarga ajraladi, ularning har birida alohida modda bo`ladi, keyin bu zonalar kolonka bo`ylab aralashib ketadi. Bunda qo`zg`almas va harakatchan fazalar orasida taqsimlanish koeffistienti katta bo`lgan moddalar kolonka bo`ylab tezroq harakatlanadi va kolonka harakatchan faza bilan etarli darajada yuvilganda kolonkadan birinchi bo`lib chiqadi. Kolonkadan chiqayotgan elyuat filtrat tarkibida aralashmaning alohida komponentlari bo`ladi, ularni biror idishga yig`ish va mos keluvchi usullar bilan tekshirish mumkin. Har qanday sorbstiya jarayonining o`ziga xos taqsimlanish konstantasi (K taqs. ) bo`ladi. Bu konstanta ma`lum bir shakldagi moddaning qo`zg`almas fazadagi muvozanat konsentrasiyasining ( S 1 ) moddaning harakatchan fazadagi konsentrasiyasiga ( S 2 ) nisbatidan iborat; Xromatografiyada aniqlanuvchi modda ikkala fazada ham bo`lishi mumkin. Bu holda taqsimlanish koeffistienti K D aniqlanuvchi modda A ning muvozanat holatida fazalar orasida taqsimlanishini belgilaydi va quyidagi ifodalovchi koeffistientdan foydalaniladi: bunda S Aqo`zg` va S A har turli shakllardagi A moddaning (miqdorining) tegishlicha qo`zg`almas va harakatchan fazalardagi umumiy tahliliy konsentrasiyasi. Taqsimlanish koeffistienti aniqlanuvchi modda tabiatiga, qo`zg`almas va harakatchan fazalar tabiatiga, haroratga, pH ga, suyuqlik xromatografiyasida esa eritmaning konsentrasiyasi va ion kuchiga bog`liq bo`ladi. Ayni modda zonasining harakatlanish (siljish) tezligi taqsimlanish koeffistienti K D ga teskari mutanosibdir. K D ning qiymati katta bo`lganda moddaning ko`proq qismi harakatsiz fazada bo`lib, juda sekin siljiydi. K D kichik

bo`lganida modda kolonka bo`ylab harakatchan faza bilan birga tez harakatlanadi. K D qiymati turlicha bo`lgan har qanday ikkita modda turli tezlik bilan harakatlanadi va bu xromatografik ajratish usulining asosiy omili hisoblanadi. Suyuqlik–adsorbstion xromatografiya. 50 yillarning oxirida detektorlashning juda sezgir usullari paydo bo`lishi va polimerlar asosida yangi selektiv adsorbentlar yaratilishi natijasida suyuqlik–adsorbstion xromatografiya eritmalardagi ko`p komponentli aralashmalarni ajratish va tekshirishning juda sezgir, ancha tanlovchan va tezkor usuli bo`lib qoldi. Yuqori bosimlarni qo`llash joriy etilishi bilan usulning amaliy ahamiyati yanada oshdi. Suyuqlik–adsorbstion xromatografiya ishlatiluvchi asboblari bo`yicha ikki variantda: kolonkali va yupqa qatlamli variantlarda bajarilishi mumkin. Ular bir qator muhim xususiyatlari bo`yicha bir–biridan keskin farqlanadi. Suyuqlik xromatografiyasi ko`pincha neft va gaz mahsulotlari tarkibini o`rganishda, organik kimyo texnologiyasi va tahlilida qo`llaniladi. Masalan, bu usul bilan neft, kerosin, benzin uglevodorodlarning tarkibi aniqlanadi, stis va trans izomerlar, alkaloidlar va boshqalar yaxshi ajratiladi. Suyuqlik xromatografiyasi bug`lanmaydigan va beqaror birikmalarni ajratish, tahlil qilish va tekshirish usullarini ishlab chiqishda ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. 1970 yillarning boshlarida yuqori samarali suyuqlik xromato-grafiyasi– YuSSX (yuqori bosimli suyuqlik xromatografiyasi, tezkor suyuqlik xromatografiyasi) rivojlana boshladi. YuSSX usullarini ishlab chiqishga gaz xromatografiyasi usullari bilan tarkibiy qismlarga ajratishning iloji bo`lmagan, yuqori haroratda (400 °S dan yuqori) qaynaydigan va beqaror birikmalarni tahlil qilish zarurati, shuningdek, kolonkali suyuqliq xromatografiyasi samaradorligini oshirish zarurati turtki bo`ldi. Amalda Rossiyaning «Ximavtomatika» birlashmasining Djerjinskiy shahridagi filiali tomonidan ishlab chiqarilgan «Svet–γ00», «Svet–γ000» seriyali xromatograflar qulay va samarali ekanligini ko`rsatdi. Xromatografni tarmoqqa ulash va ish rejimiga o`tkazish asbobning har bir konkret markasi uchun tuzilgan yo`riqnomaga binoan bajariladi. Asbob

quyidagicha ishlaydi: yuqori bosim nasosi termostatga o`rnatilgan kolonka orqali elyuentning rostlanadigan oqimi o`tishini ta`minlab boradi. Tekshiriluvchi namuna shprist yordamida jumrak orqali elyuent oqimiga kiritiladi. Bunda namuna kiritish paytida asbobning tuzilishiga qarab elyuent oqimi yo to`siladi yoki to`silmaydi. Namuna kiritilib bo`lgach, elyuent 1β MPa gacha bosim ostida kolonkaga kiritiladi, kolonkada aralashma tarkibiy qismlarga ajratiladi. Kolonkadan chiquvchi oqim detektorga yo`naltiriladi va unda aralashmadagi har bir komponentning optik zichligi yoki nur sindirish ko`rsatkichi qayd etiladi. Xromatografik cho`qqilarni avtomat elektron potenstiometr yozib boradi. Yupqa qatlamdagi xromatografiya. Yupqa qatlamdagi xromatografiya usuli rus olimlari N.A. Izmaylov va M.S. Shrayberlar tomonidan 1938 yilda ishlab chiqilgan bo`lib, hozirgi zamonda neft va gaz tarkibini shuningdek organik kimyoda qo`llaniluvchi tahlil usullarining eng muhimlaridan biri hisoblanadi va anorganik birikmalar tahlilida ham tobora jadal qo`llana boshlamoqda. Agarda sorbent kolonkada emas, plastinkada yupqa qatlam holida joylashtirilgan bo`lsa, xromatografiya turlaridan biri bo`lgan yupqa qatlamdagi xromatografiya vujudga keladi. Shisha, metall yoki plastmassadan tayyorlangan plastinka yuzasiga sorbent yupqa qatlam holida joylashtiriladi. So`ngra plastinka chetidan β -3 sm qoldirib, tarkibida tahlil qilinadigan modda bor suyuqlik tomiziladi, suyuqlik tomizilgan joy s tart chizig’i deyiladi. Plastinkaning start chizig`idan pastki cheti harakatchan faza vazifasini bajaruvchi erituvchiga botiriladi. Qapillyar kuchlar ta`sirida erituvchi sorbentning yupqa qatlami bo`ylab siljiydi va tekshiriluvchi aralashmaning komponentlarini sorbent-sorbat sistemasining xossalariga mos ravishda turli tezlikda siljitadi. Buning natijasida moddalar aralashmasi tarkibiy qismlarga ajraladi. Sorbentning yupqa qatlamidagi xromatografik ko`chirish kolonkadagi singari harakatchan suyuq fazaning qo`zg`almas tashuvchi qatlami bo`ylab o`tishi va ajratilayotgan aralashma komponentlarining qatlam bo`ylab turli tezlikda ko`chishi tufayli sodir bo`ladi. Ammo yupqa qatlamda ajratilayotgan aralashma moddalari

kolonkadagi singari faqat bo`ylama yo`nalishda emas, balki ko`ndalang yo`nalishda ham diffuziyalanadi. Bundan tashqari, harakatchan faza yupqa qatlamda kapillyar kuchlar tufayli siljiydi. Yupqa qatlamdagi jarayonni ikki o`lchamli deb hisoblash kerak. Bunda ko`ndalang yo`nalishdagi diffuzion massa uzatish bo`ylama diffuziya bilan deyarli bir xil bo`ladi. Yupqa qatlamdagi xromatografiya (YuQX) ning asosiy xususiyatlari . Yupqa qatlamdagi sorbentsorbat sistemasining sorbsion xossalarini tavsiflash uchun harakatchanlik R f tushunchasi kiritiladi. Harakatchanlik qatlamdagi modda zonasi markazining harakatlanish tezligi u k ning erituvchining harakatlanish tezligi nisbati bilan aniqlanadi: Bu kattaliklarni bevosita o`lchash qiyin bo`lgani sababli modda zonasining start chizig`idan to zona markazigacha o`tgan masofa x 1 ning erituvchi tomonidan shu vaqtning o`zida o`tilgan masofa X f ga nisbati Rf deb olinadi (11-rasm). X f start chizig`idan boshlab tajriba oxirida erituvchi etgan chegaragacha bo`lgan masofaga teng:

Ravshanki, x 1 x f dan katta bo`lishi mumkin emas. Shu sababli qiymatlari nol bilan bir orasida bo`ladi. Agar turli moddalar uchun x1 ning qiymatlari bir xil bo`lmasa, unda Rf ning qiymatlari ham turlicha bo`ladi. Demak, R f sorbat-sorbent sistemasi uchun sorbstion xarakteristika vazifasini o`tashi mumkin va tajriba sharoitida ayni sorbent hamda erituvchi uchun o`zgarmas kattalikdir. Berilgan moddaning harakatchanligini standart tarzida qabul qilingan ma`lum moddaning harakatchanligi bilan taqqoslash mumkin, bunda:

Kolonkali xromatografiyada kolonkaning samaradorligi nazariy tarelkalar soni p orqali aniqlanadi, Rf qiymatini p qiymatlari bilan bog`lash mumkin, bu holda: bo`ladi. Bunda: R f1x1 va R f1x2 -ajratiluvchi aralashmadagi ikki qo`shni komponentlar harakatchanliklarining qiymatlari; k f -yupqa qatlamda ajratish koeffistienti: u aralashmadagi ikki qo`shni komponentning ajralish darajasini ko`rsatadi. Agar R f1x1 = R f1x2 bo`lsa, unda kf= 0 bo`ladi. Nazariy tarelkalar soni p YuQX usuli bilan aniqlanishi mumkin. Buning uchun ayni moddaning start chizig`idan to shu modda zonasini hosil qilgan dog`ning quyi chegarasigacha bo`lgan masofa l p ni o`lchash va shu dog`ning quyi chegarasidan yuqori chegarasigacha bo`lgan masofa l p v ni o`lchash kerak. (6-rasmga qarang). Bunda nazariy tarelkalar soni p quyidagi tenglamadan aniqlanadi: Nazariy tahlil R f ning qiymati kichkina bo`lganida va tahlil vaqti qisqartirilganda sorbentdagi modda zonasining yuvilib ketishi maksimal bo`lishini, demak, modda konsentrasiyasi maksimal bo`lishini va tahlilning sezgirligi ortishini ko`rsatadi. Yupqa qatlamdagi donacha diametrining kichrayishi tahlil vaqtining cho`zilishiga olib keladi va diffuzion yuvilib ketishini kuchaytiradi. Hozirgi vaqtda YuQX analitik kimyoning muhim usullaridan biri hisoblanadi. U murakkab aralashmalarni tahlil qilishda tengi yo`q usuldir. Bajarish uslubi va ishlatiluvchn asboblari jihatidan sodda, tezkor bo`lib, tahlil qilish uchun modda ko`p miqdorda talab etilmaydi. Suyuqlik–suyuqlik xromatografiyasi. Suyuqlik–suyuqlik xromato-grafiyasi mohiyati bo`yicha gaz–suyuqlik xromatografiyasiga yaqindir. Bunda ham qattiq tashuvchi yuzasida suyuq faza pardasi hosil qilinadi va shunday sorbent bilan to`ldirilgan kolonka orqali suyuq eritma o`tkaziladi. Xromatografiyaning bu turi

suyuqlik–suyuqlikda taqsimlanish xromatografiyasi yoki soddaroq qilib, taqsimlanish xromatografiyasi deyiladi. Quruq tashuvchi yuzasidagi suyuqlik qo`zg`almas suyuq faza, sorbent orqali o`tadigan erituvchi esa suyuq harakatchan faza deb ataladi. Suyuqlik–suyuqlik xromatografiyasi kolonkada (kolonkali varianti) yoki qog`ozda o`tkazilishi (qog`ozdagi xromatografiya) mumkin. Qog’ozda taksimlanish xromatografiyasi. Qog`ozda xromatografiya–lashda qo`zg`almas suyuq faza tashuvchisi sifatida o`zining g`ovaklarida anchagina miqdorda suyuqlikni tutib tura oluvchi qog`ozning maxsus navlari ishlatiladi. Qolonkali variantdagi singari bunda ham ikki turdagi qog`ozdan: g`ovaklarida suvni tutib turadigan gidrofil va maxsus yo`l bilan tayyorlangan hamda qutbsiz organik suyuqliklarni tutib turadigan gidrofob qog`ozdan foydalaniladi. Qog`ozda xromatogrammalar olish usullari yupqa qatlamdagi xromatografiya usullariga o`xshash bo`ladi. Qog`ozdagi xromatografiyaning muvaffaqiyatli qo`llanilishi taqsimlanish koeffistienti turlicha bo`lgan suyuq fazalar xilining ko`pligi va ba`zi boshqa afzalliklaridan tashqari ajratiluvchi aralashmaga bir vaqtning o`zida yoki ketma– ket elektr maydonini ta`sir ettirish mumkinligi tufaylidir. Bu usul elektroforetik xromatografiya deb ataladi. Xromatografiyalash elektroforez bilan birga olib borilganda tekshiriluvchi aralashma tomchisi tomizilgan qog`oz tasmasiga elektrolit eritmasi shimdiriladi va doimiy tok manbaiga ulanadigan elektrodlar orasiga joylashtiriladi. Bir vaqtning o`zida harakatchan faza ham siljiy boshlaydi. Elektroforez tugagach, qog`ozni asbobdan chiqarib quritiladi va ko`tarilib boruvchi yoki pasayuvchi xromatografiya usulida xromatografiyalash kamerasiga o`tkaziladi. Xromatografiyalash tugagandan so`ng qog`oz ochiltiriladi va miqdoriy hamda sifat tahlili o`tkaziladi. Bunday usul tahlil vaqtini ancha qisqartiradi va aralashmani tarkibiy qismlarga yaxshiroq ajratilishini ta`minlaydi. Xromatografiyalash qog’ozi. Xromatografiyalash qog`ozi kimyoviy toza va neytral bo`lishi, tekshiriluvchi aralashmani va harakatlanuvchi fazani adsorbilamasligi, zichligi bir xil bo`lishi va harakatchan fazannng ma`lum tezlikda

siljishini ta`minlashi kerak. Qog`ozning ichki tuzilishi va undagi tolalarning qanday yo`nalishda joylashganligi muhim ahamiyatga ega. τdatda ishlatiluvchi qog`ozning navlari gidrofil bo`ladi quruq holatda tarkibida β0 –ββ % suv bo`ladi, bu miqdor qo`zg`almas faza sifatida suv ishlatiladigan tajribalar uchun etarlidir. Bunda harakatchan faza sifatida suvda erimaydigan suyuqliklar ishlatiladi. Qog`oz xromatografiyasida miqdoriy aniqlanishlar ham YuQX dagi singari yo xromatografik xarakteristikalar (xromatogrammadagi dog` sathi va uning bo`yalish jadallikligi) bo`yicha yoki yuvib chiqarish usuli bilan bajariladi. Ko`pincha, xromatogramma dog`lar soniga qarab bir necha alohida qismlarga kesib olinadi, har bir dog` tegishli erituvchida eritiladi va ajralib chiqqan modda eritmasi mos keluvchi (fotometrik, polyarografik va boshqa.) usul bilan aniqlanadi. Gaz xromatografiyasi tahlil usuli. Hozirgi paytda eng muhim xromotagrofiya usullari gaz–qattik modda xramotagrafiyasi, gaz–adsorbstion xromotagrafiya (GAX, bunda qo`zg`almas faza sifatida qattiq adsorbent ishlatiladi) va gaz–suyuqlik xromotagrafiyasidir (GSX, bunda qattiq sorbent donachalari yuzasidagi suyuqlik pardasi qo`zg`almas faza bo`ladi). Gaz xromotagrafiyasida tekshiriluvchi aralashmaning tarkibiy qismlari (komponentlari) gaz faza bilan qattiq yoki suyuq fazalar orasida taqsimlanadi. Gaz xromatografiyasida harakatchan fazani gaz yoki bug` tashkil qiladi (12-rasm). Gaz xromotagrafiyasini o`tkazishda ma`lum haroratgacha qizdirilgan tashuvchi gaz oqimiga tahlil qilinadigan namuna kiritiladi. Namuna tarkibidagi moddalar tashuvchi gaz oqimida bug`lanib, termostatlangan, qo`zg`almas fazali (adsorbentli) kolonkaga kiradi. Kolonkadagi adsorbentda gazsimon moddalar aralashmasining ko`p marta takrorlanuvchi adsorbstiya va desorbstiya (yoki suyuqlik pardasida erish va ajralib chiqish) jarayonlari sodir bo`ladi. Bunda murakkab aralashmaning tarkibiy qismlarga ajratilishi tekshiriluvchi moddalarning fazalar orasida taqsimlanish koeffistienti yoki adsorbstiyalanish koeffistienti bilan aniqlanadi. Kolonkadan chiqishda aralashma alohida moddalarga ajralaib, gaz oqimi bilan birga dektorga kiradi.

12- rasm . Gaz xromatograf sxemasi . 1 – tashuvchi gazning doimiy oqim manbai , 2 – gaz oqim rostlagichi , 3 – t О kshiriluvchi namuna miq Н orini o ’ lchab kiritish uchun Н ozalovchi moslama ( dozator ), 4 – termostatlangan xromotagrafiya kolonkasi , 5 – detektor , 6 – o ’ zi в ozar moslama , 7 – kolonkali isitish bloki . Gaz xromatografiyasining bir turi bo ` lgan kapillyar xromatografiyada aralashmani tarkibiy qismlarga ajratish samaradorligi ancha katta bo ` ladi . Bu usulda xromotografik kolonka sifatida diametri OD –0,5 mm va u z unligi bir necha o ` nlab metr bo ` lgan kapilyarlardan foydalaniladi . Bunda kapilyarlar qattiq tashuvchi va z ifasini bajaradi . Ularning ichki devorlari qo `z galmas suyuq yoki qattiq fa z a pardasi bilan qoplangan bo ` ladi . Kapilyarlar u z unligining kattaligi va diametrining kichikligi aralashmalarning tarkibiy qismlarga yaxshi ajratilishini , xromato - grafiyalashni katta tezlikda olib borishni va gaz xromatografiyasining juda sezgir bo ` lishini ta ` minlaydi . Kapillyar xromatografiyaning asosiy qiyinchiliklari katta uzunlikdagi ingichka kapilyarlarni tayyorlash , ularning devorlarida suyuq yoki qattiq fazaning yupqa qatlamini hosil qilish va namuna komponentlarining mikro miqdorlarini detektorlashdan iborat . Kapilyarlar misdan, alyuminiydan, shishadan, zanglamaydigan po`latdan, plasstmassalardan yasaladi. Kimyoviy moddalar ta`siriga barqarorligi, tozaligi va tayyorlash osonligi tufayli shishadan tayyorlangan kapillyar kalonkalar amalda ko`p ishlatiladi. Zaruriy uzunlikda tayyorlangan kapillyar baraban yoki kassetaga o`ralib, ichki yuzasiga qo`zg`almas suyuq faza qoplanadi va gaz xromatografiyaning termoshkafiga joylashtirilib, asbobning gaz zanjiriga ulanadi.

Kapillyar kolonka devorining ichki yuzasiga qoplash uchun dastlab suyuq faza tanlanadi, u devorni yaxshi xo`llaydigan va aralashmaning tarkibiy qismlari yaxshi ajratilishini ta`minlaydigan bo`lishi kerak. Avval kapillyar kalonka harakatchan organik erituvchi bilan bosim ostida yuviladi, so`ngra kuruq azot oqimida quritiladi. Kapillyar kalonkaning ichki yuzasini qoplash uchun ishlatiladigan qo`zg`almas faza uchuvchan erituvchida eritiladi va eritmaning ozgina miqdori gaz bosimidan foydalanib kalonka orqali o`tkaziladi. Eritma kapilyarning ichki devorini ho`llaydi, va azot oqimi bilan yuvilgandan keyin erituvchi bug`lanib ketgach kapillyar devori qo`zg`almas suyuq fazaning yupqa qatlami bilan qoplanib, qoladi. Suyuq qo`zg`almas fazalar sifatida yuqori haroratlarda qaynaydigan uglevodorodlar– skvalan, oktadesten, vazelin moyi, kremniy–organik birikmalar silikon moylari siloksanlar va boshqalar ishlatiladi. Kapillyar xromatografiyasida detektorlash sistemalarning sezgirli yuqori (10 10 g/s gacha), ishchi kamerasining hajmi kichik bo`lishi kerak. Ko`pincha, alangali – ionizastion turdagi mikrodetektorlar (sezgirligi10 –15 g/s gacha), krokatarometrlar (10 – 12 g/s gacha) va elektrokonduktorimetrik mikrodetektorlar (sezgirligi 10 –12 g/s gacha) ishlatiladi. Amalda qo’llanilishi. Gaz xromatografiyasining amalda keng qo`llanilishi va katta ahamiyatga sabab shuki, uning yordamida murakkab gaz aralashmalarning alohida komponentlarini taqqoslab aniqlash va miqdoriy jihatdan aniqlash mumkin, tahlilni bajarish ko`p vaqt talab etmaydi va usul etarli darajada universaldir. Gaz xromatografiyasi preparativ maqsadlarda fizik–kimyoviy tadqiqotlar va boshqa sohalarda qo`llanilganda yaxshi natijalar beradi. Gaz xromatografiyasi usuli bilan neft gazlari, kon gazlari, havo, asosiy kimyoviy mahsulotlar, organiq sintez sanoatining mahsulotlari, neft va uni qayta ishlash mahsulotlari tahlil qilinadi. Gaz xromatografiyasi usullari ba`zi elementlarning izotoplarini ajratish uchun ham yaroqlidir. Gaz xromatografiyasidan biologiyada, tibbiyotda, yog`ochni qayta ishlash texnologiyasida, oziq–ovqat sanoatida, ba`zi yuqori haroratli jarayonlar texnologiyasida foydaniladi.

Gaz xromatografiyasidan suyuqliklarni xromotagrafik kolonkada Bug` holiga aylantirib tahlil qilish uchun ham foydalanish mumkin. U ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda ham qo`llaniladi. Gaz xromatografiyasi, shuningdek, adsorbentlarning turli xossalari (solishtirma sirtini) va adsorbatlar (yutiluvchi gazlar) xossalarining (diffuziya koeffistienti) hamda adsorbent–adsorbat sistemalar xususiyatlarini (adsorbstiya issiqligi va izotermasi), moddalarning boshqa xossalarini, reakstiyalar kinetikasini va boshqalarni aniqlashda keng qo`llaniladi. Gaz xromatografiyasidan ko`p komponentli murakkab aralashmalarini tahlil qilishda, mikrokushimchalarini aniqlashda, uchuvchan bo`lmagan birikma (polimerlar) tahlilida element tahlili va boshqalarda ham foydaniladi. Kapillyar xromatografiya usulida juda nozik aralashmalarni ham tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Masalan, kapillyar xromatografiya usuli vositasida 15– 20 birikmadan tashkil topgan izomer uglevodorodlar aralashmasini bir necha minutda tarkibiy kimslarga ajratish va miqdoriy aniqlash mumkin (-rasm). Kapillyar xromatografiyaning afzalliklaridan yana biri jarayonni amalga oshirish uchun gazdan juda oz hajmda zarur bo`lishidir.

Gel xromatografiyasi. Bu xromatografiyaning mutlaqo o`ziga xos turi bo`lib, molekulalarning o`lchamlari orasidagi farqdan foydalanishga asoslangan. U gel xromatografiyasi yoki elak xromatografiyasi deyiladi. Gel xromatografiyasida taqsimlanish xromatografiyasidan farqli ravishda qo`zg`almas va harakatchan faza sifatida bitta suyuqlik–erituvchining o`zi xizmat qiladi. Bunda qattiq tashuvchi qatlami– gel donachalarini yuvib o`tadigan suyuqlik

harakatchan faza vazifasini o`tab, ajratiluvchi aralashma komponentlarini kolonka bo`ylab siljitadi. Shu suyuqlikning boshqa qismi gel donachalarining g`ovaklariga joylashib, qo`zg`almas faza vazifasini bajaradi. Aralashma tarkibidagi molekulalar o`lchamlari jihatdan turlicha, gel g`ovaklarining diametri esa o`zgarmas bo`lganida moddalar aralashmasi tarkibiy qismlarga ajraladi. Bunda o`lchamlari gel g`ovaklarining diametridan kichikroq bo`lgan molekulalar gelda tutilib qoladi. Tekshiriluvchi aralashma filtrlanganda maydaroq molekulalar gel g`ovaklariga kirib, shu g`ovaklardagi erituvchida tutilib qoladi va gel qatlami bo`ylab g`ovaklarga kirolmagan yirikroq molekulalarga nisbatan sekinroq harakatlanadi. Gel xromatografiyasi moddalar aralashmasini shu moddalar molekulalarining o`lchamlari va massalariga bog`liq ravishda ajratish imkonini beradi. Aralashmalarni ajratishning bu usuli ancha oddiy, tezkor va eng muhimi boshqa xromatografik usullardan osonroq sharoitlarda amalga oshirilish imkoni bilan farqlanadi. Gel xromatografiyasida tabiati va xossalari jihatdan turlicha bo`lgan har xil gellardan foydalaniladi. Ular yumshoq, yarim qattiq va qattiq gellarga bo`linadi. Bularning har biri gidrofil yoki gidrofob bo`lishi mumkin. Gel xromatografiyasida ishlatiladigan erituvchilar aralashmaning barcha komponentlarini erita olishi, gel sirtini ho`llaydigan bo`lishi va gelda adsorbilanmasligi kerak. Gel g`ovaklarini va gel donachalari orasidagi, bo`shliqni to`ldiruvchi erituvchilar xromatografiyalanuvchi moddalarning molekulalari bilan bir xilda o`zaro ta`sir etishi kerak. Shunda erigan moddalarning g`ovaklarga kirishi faqat diffuziyalanish tufayli bo`ladi. Erituvchining qovushoqligi ham katta ahamiyatga ega, massa almashinishi tezligi ana shunga bog`liq. Diffuziyalanish koeffistienti kichik bo`lgan yuqori molekulyar birikmalarning eritmalari uchun erituvchining qovushoqligi ayniqsa kichik bo`lishi kerak. Gel xromatografiyasida erituvchi tanlash qo`llaniluvchi detektorlash sistemasiga ham bog`liq. Gel xromatografiyasi amalda yuqori molekulyar birikmalar aralashmalarini tarkibiy qismlarga ajratishda qo`llaniladi. Lekin undan quyi molekulyar birikmalar

aralashmalarini tarkibiy qismlarga ajratishda ham ba`zan foydalaniladi, chunki bu usulda aralashmalarni xona haroratida ham ajratish mumkin. Ion almashish xromatografiyasi . Ion almashish xromatografiyasi suyuq harakatchan faza ionlarini qo`zg`almas fazadagi qattiq yoki suyuq moddalarning ionlari bilan qaytar stexiometrik almashinishiga asoslangan. Almashina oladigan harakatchan ionlari bor bunday moddalar ionitlar yoki ion almashuvchi smolalar deb ataladi. Ular qattiq va suyuq moddalar bo`lishi mumkin. Ion almashinish xromatografiyasida ko`pchilik hollarda qattiq ionitlar ishlatiladi. Almashinuvchi ionlarning zaryadiga qarab ionitlar kationitlar (yoki kation almashuvchilar) va anionitlarga (anion almashinuvchilar) ajratiladi. Amfoter ionitlar ham mavjud bo`lib, ular bir vaqtning o`zida ham kationlarini, ham anionlarini almashtira oladi. Ion almashuvchi smolalarning turlari. Turli tabiiy va sintetik birikmalarning ko`pchiligi ionitlar xossasiga ega. Ulardan eng muhimlari sintetik polimer smolalar, ko`mirlar va ba`zi mineral ionitlardir. Mineral ionitlar tabiiy birikmalar bo`lib, ulardan ionitlar sifatida kation almashina oladigan kristall silikatlar, steolitlar ishlatiladi. Steolitlar ichki tuzilishi mustahkam bo`lgani sababli yaxshi bukilmaydi, ularning ionlari esa kam harakatchandir. Kationlar va katta o`lchamli molekulalar steolitlar panjarasiga kira olmaydi, shu sababli steolitlar elaksimon xususiyatga ega bo`lib, ion va molekulyar elaklar sifatida ishlatiladi. Sintetik anorganik ionitlarga suyuqlantirilgan va gelsimon permutitlar, aktivlangan alyuminiy oksidi, titan va stirkoniy asosidagi ionitlar kiradi. Aktivlangan alyuminiy oksidi olinish usuliga qarab kationit ham, anionit ham bo`lishi mumkin. Kationit olish uchun natriy alyumnnat eritmasiga mo`l uglerod (IV) oksid yuborib, alyuminiy gidroksid to`la cho`ktiriladi va so`ngra olingan alyuminiy gidrooksid qizdiriladi. Bu usulda olingan kationitga [(A1 2 O 3 ) XA 1O – 3 ] Na + formula mos keladi. Unga nitrat kislotaning 2 M eritmasi bilan ishlov berib, [(A] 2 O 3 ) XA 1O + ] NO 3 formulali anionit olinadi. Stirkoniy ioniglari orasida quyidagi formulaga ega bo`lgan stirkoniy fosfat eng ko`p ishlatiladi: Zrτ 2 ∙R 2 O 5 ∙5N 2 O. U uranni parchalanishida hosil bo`luvchi elementlardan ajratish uchun ishlatiladi.

Ion almashinish xromatografiyasini elyuent sifatila laktat, stitrat, EDTA va boshqa eritmalardan foydalanib lantanoidlar aralashmasini tahlil qilish uchun tatbiq etish bu elementlarni ajratishning samarali usulini ishlab chiqish imkonini yaratdi. τlingan ma`lumotlar asosida lantanoidlar rudalarini qayta ishlash texnologik sxemasi taklif qilindi va muvaffaqiyat bilan amalga oshirildi. Izotoplarni birbiridan ajratishning ion almashish usullari ham bor. Ion almashinish usullaridan eritmadagi kation va anionlarning umumiy miqdorini aniqlashda, toza tuzlarni tahlil qilishda ham foydalaniladi. Xromatografiya usulining umumiy xususiyatlari. Xromatografiya ko`p komponentli aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratish va moddalarning fizikkimyoviy xossalarini o`rganish usuli tarzida juda keng qo`llaniladi. Bu usul murakkab tarkibli suyuq va gazsimon aralashmalarni tahlil qilishning samarali usulidir. Bu usulda qattiq moddalar suyuq yoki gazsimon holatga o`tkazilgandan keyin tahlil qilinadi. Xromatografiya usuli faqat kimyoda va biologiyadagina emas, balki fan va texnikaning boshqa ko`pchilik sohalarida ham muvaffaqiyat bilan qo`llanilmoqda. Gaz xromatograflari Venera (Zuhra) atmosferasiga tushirilgan asboblarda yaxshi ishladi. Tahlilming xramatografiya usuli ajratish va tekshirish usuli bo`libgina qolmay, u, shuningdek, ilmiy tadqiqot usuli hamdir.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Organik kimyoning nazariy asoslari

Bioanorganik kimyoning nazariy asoslari

Ikkinchi guruh kationlarini analizining nazariy asoslari

Birinchi guruh kationlari analizining nazariy asoslari

O’quvchilar bilimini nazorat qilishning nazariy asoslari