Organik kimyoning nazariy asoslari - Химия - Рефераты

Organik kimyoning nazariy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

349.03125 KB

Organik kimyoning nazariy asoslari Reja: 1. Organik kimyo fani va uning qisqacha rivojlanish tarixi 2. O‘zbekiston Respublikasida «Organik kimyo» fani va organik mahsulotlar ishlab chiqarish 3. Uglerod atomining o‘ziga xos tuzilishi . U ning organik moddalar xarakterli xossalari hamda reaksion qobiliyatiga ta’siri

Organik kimyo fani va uning qisqacha rivojlanish tarixi Organik kimyo–organik moddalar va ular bo‘ysunadigan qonuniyatlar to‘g‘risidagi fandir. U organik birikmalarning nomlanishi, izomeriyasi, olinish usullari, tuzilishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari hamda ishlatilish sohalarini o‘rganadi. XIX asrning o‘rtalariga qadar o‘simlik va hayvonlar organizmlarida hosil bo‘ladigan moddalarni o‘rganuvchi fan organik kimyo deb yuritilardi. Shuning uchun «organik» atamasi «organizm» so‘zidan kelib chiqqan. Tarixan paydo bo‘lgan bu nomning mazmuni tubdan o‘zgargan bo‘lsa-da, u hozirgacha qo‘llanilmoqda. Organik kimyo yosh tabiiy-ilmiy fanlar jumlasiga kiradi. Uning mustaqil fan sifatida shakllanishi XIX asrning birinchi yarmidan, aniqrog‘i 1828-yildan, ya’ni F.Vyoler ammoniy sianatni qizdirib mochevinani sintez qilgan vaqtdan boshlandi, desa bo‘ladi. Bu tarixiy qisqa vaqt ichida organik kimyo taraqqiy etgan va juda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan fundamental fanlar qatoridan joy oldi hamda juda katta daliliy materialga ega bo‘ldi. Hozirgi kungacha o‘rganilgan barcha kimyoviy birikmalarning 90 foizdan ortig‘i organik birikmalar bo‘lib, ularning soni 10 milliondan oshib ketdi. Vaholanki, noorganik moddalarning soni esa bir necha yuz mingdan oshmaydi. Ilmiy va pedagogik faoliyat bilan band bo‘lgan barcha kimyogarlarning yarmidan ko‘pi organik-kimyogarlardir. Odamlar o‘simlik va hayvonlardan organik moddalarni ajratib olish va ulardan foydalanishni qadim zamonlardanoq bilganlar. Ular spirtli ichimliklar tayyorlash, vinoni achitib sirka olish, o‘simliklardan bo‘yoqlar, dori-darmonlar, xushbo‘y moddalar olishni bilganlar. Lekin u davrdagi kishilar organik moddalarning aralashmalari bilan ish ko‘rganlar.Sof organik moddalar esa birmuncha keyinroq olina boshlandi. 1776-yilda A.Volta botqoqlik gazini tadqiq qilib metanni, 1769-1785-yillarda K.Sheele vino, limon, olma, sut, gall, oksalat va siydik kislotalarini, 1795-yilda J.Deyman etil spirtiga

konsentrlangan sulfat kislotani ta’sir ettirib etilenni, 1825-yilda M.Faradey yoritgich gaz kondensatidan benzolni, 1836-yilda E.Devi atsetilenni sof holda ajratib oldi. O‘rganilgan barcha tabiiy va sintetik organik moddalar tarkibida uglerod borligiga asoslanib, 1806-yilda Y.Berselius, 1848-yilda L.Gmelin organik kimyoga uglerod birikmalari kimyosi deb ta’rif berishdi. Birinchi bo‘lib 1808- yilda «organik modda» tushunchasini fanga kiritgan hamda kimyoni ikkita mustaqil-organik va noorganik kimyo fanlariga ajratgan ham Y.Berseliusdir. Lekin hozirgi vaqtda ham umumiy qabul qilingan (AQSH, Germaniya, Rossiya va boshqa mamlakatlarda nashr qilinayotgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarda berilayotgan) bu ta’rif uglerodning organik moddalarga mansub bo‘lmagan birikmalari (uglerod oksidlari, karbonat kislota va karbonatlar, karbidlar, metallar karbonillari, sianid kislota, sian kislota H  O  C  N, izosian kislota O  C  N  H va ularning tuzlari) ham borligini inobatga olmaydi. Shuning uchun ham K.Shorlemmerning organik kimyo-uglevodorodlar va ularning hosilalari kimyosidir deb bergan ta’rifini ancha aniq va to‘g‘ri desa bo‘ladi. XIX asrning birinchi yarmidanoq organik sintez bilan bir qatorda organik moddalarning tahlili ham rivojlandi. Y.Libix organik birikmalar tarkibidagi uglerod va vodorodni, J.Dyuma esa azotni aniqlash usullarini ishlab chiqdilar. 1879-yilda A.Bayerning indigo bo‘yog‘ini, 1904-yilda A.Piktening nikotin alkaloidini sintez qilgani sintetik bo‘yoq va dorivor moddalar kimyosining yuksalishiga olib keldi. XX asrning dastlabki yillarida organik kimyoga tadqiqotning fizikaviy usullari, elektron tuzilish nazariyasi, 1930-yillarda esa kvant kimyosi kirib kela boshladi, uglevodlar, polipeptidlar, purinlar, oshlovchi moddalar va boshqa tabiiy birikmalarning nozik sintezlari amalga oshirildi. AQSH olimi R.Vudvord strixnin va morfin alkaloidlari, xlorofill, B 12 vitaminini, P.Ziber tarkibida 51ta aminokislota qoldig‘ini tutgan inson insulini gormonini, G.Koran 50dan ortiq

nukleozid tutgan ribonuklein kislotalarini sintez qilib, organik sintezning imkoniyatlari cheksizligini isbotladilar. Organik kimyoning juda tez sur’atlar bilan rivojlanishi natijasida XX asrning 60-70-yillaridan boshlab, undan muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan to‘rtta fan (bioorganik kimyo, yuqori molekulali birikmalar kimyosi, farmakologik kimyo va sanoat organik sintezi) ajralib chiqdi va mustaqil taraqqiy etmoqda. Hozirgi kunda organik kimyoga oid yangiliklar ilmiy va referativ jurnallarda, referativ jurnallar ko‘rsatkichlarida, shuningdek, bibliografik asarlarda e’lon qilib boriladi. Har yili organik kimyo yutuqlariga bag‘ishlangan 200-250 mingdan ortiq asar, risola, ilmiy maqola, monografiya va dissertatsiyalar nashr etilmoqda. Jahon miqyosida organik kimyo faniga doir ilmiy maqolalarning 60 foizi ingliz, 20 foizi rus, 10 foizi nemis va qolgan 10 foizi boshqa tillarda chop etilmoqda. Shuning uchun organik kimyo fanini chuqur o‘rganishni maqsad qilib qo‘ygan har bir o‘quvchi ingliz va rus tillarini mukammal bilishi lozim. O‘zbekiston Respublikasida «Organik kimyo» fani va organik mahsulotlar ishlab chiqarish «Organik kimyo» fani ning vujudga kelishi va taraqqiy etishida jahon kimyogar olimlari – Y.Berselius, Y.Libix, M.Bertlo, Y.Vant-Goff, J.Le Bel, F.Vyoler, A.Vilyamson, A.Bayer, A.Gofman, V.Grinyar, A.Kekule, A.Kuper, S.Kannitstsaro, K.Ingold, E.Mitcherlix, L.Paster, L.Poling, V.Prelog, A.Vyurs, R.Vudvord, V.Reppe, J.Natta, shuningdek, rus kimyogarlari – N.N.Zinin, A.M.Butlerov, V.V.Markovnikov, E.E.Vagner, N.D.Zelinskiy, A.E.Favorskiy, A.E.Chichibabin, A.N.Nesmeyanov kabilar (bu olimlarning ishlari bilan kitobning tegishli mavzularida tanishib borasiz) bilan bir qatorda o‘zbekistonlik olimlarning ham munosib hissalari bor. Jumladan, S.Y.Yunusov, O.S.Sodiqov, I.P.Sukervanik, H.U.Usmonov, N.Q.Abubakirov,

M.S.Yunusov, S.I.Iskandarov, S.Sh.Rashidova singari o‘zbek kimyogarlarining organik birikmalarni o‘rganish borasidagi ilmiy tadqiqotlari va ulardagi yangiliklar nafaqat respublikamizda, balki jahon soha mutaxassislariga ham ma’lum. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq «Organik kimyo» fani va organik mahsulotlar ishlab chiqarish Prezidentimiz I.A.Karimov hamda hukumat tomonidan ustuvor yo‘nalish sifatida qo‘llab- quvvatlanishi fan rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Yurtboshimiz 1992-yilning iyulida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga qarashli qator kimyo institutlarida bo‘lib, bu mo‘jizakor fanni rivojlantirish davlat miqyosidagi masala ekanligiga alohida e’tibor qaratdilar va o‘zbek kimyogarlari oldiga tadqiqotchilik ishlarining samaradorligiga jiddiy yondashish, ilmiy yangiliklarni hayotga keng tatbiq etish, xalqaro hamkorlikni har tomonlama rivojlantirish, dunyo miqyosida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, xorijiy mamlakatlar grantlarini qo‘lga kiritish kabilarni muhim vazifa qilib qo‘ydilar. Bugungi kunda organik kimyoning turli sohalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar va fundamental tadqiqotlar O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi (O‘zR FA) tasarrufidagi akademik S.Y.Yunusov nomidagi O‘simlik moddalari kimyosi instituti, akademik O.S.Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti, Umumiy va noorganik kimyo instituti hamda Polimerlar fizikasi va kimyosi institutlarida olib borilmoqda. Zero, akademik S.Y.Yunusov nomidagi O‘simlik moddalari kimyosi instituti (O‘MKI) O‘zbekistondagina emas, balki xorijiy mamlakatlarda ham tanilgan ilmiy markazlardan biridir. O‘MKI olimlari Markaziy Osiyoda o‘sadigan o‘simliklarning kimyoviy tarkibini o‘rganish, ajratib olingan moddalarning kimyoviy tuzilishini zamonaviy fizik-kimyoviy usullar bilan aniqlash, ularning biologik faol analoglarini sintez qilish, «tuzilish-faollik» o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish, ajratib olingan va kimyoviy tuzilishi to‘la aniqlangan moddalarning biologik

faolligi yuqori bo‘lgan birikmalarni olish texnologiyasini ishlab chiqish va xalq xo‘jaligi amaliyotiga tatbiq etish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib boradilar. Ilmiy tadqiqotlar natijasida 1200dan ortiq alkaloid, 350dan ortiq glikozid, 500ga yaqin kumarin, flavonoid, murakkab efir, lakton, proantosianidin, 50dan ortiq lipid, 30dan ortiq polisaxarid ajratib olindi. 550 ta yangi alkaloid, 250 ta glikozid, 400 dan ortiq yangi kumarin, flavonoid, terpenoid, murakkab efir, lakton va proantosianidinning kimyoviy tuzilishi aniqlandi, 2000dan ortiq tabiiy birikma farmakologik tekshiruvdan o‘tkazildi. O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish sohasida O‘MKI organik kimyogarlari tomonidan hozirgacha 30 mingdan ortiq modda sintez qilindi va ularning gerbitsidlik, fungitsidlik, o‘stiruvchanlik, akaritsidlik, insektitsidlik, defoliantlik xususiyatlari o‘rganildi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi Davlat Kimyo komissiyasi 20ga yaqin preparatni ishlatishga ruxsat berdi. O‘MKI olimlari tabiiy va sintetik moddalar asosida biologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan bioreaktivlarni yaratish sohasida qizg‘in ish olib bormoqdalar. Yaratilgan bioreaktivlar Fransiyaning «Latoksan» firmasi orqali sotilmoqda. Jisten konsentrati Fransiyaning «Kristian Dior» firmasida krem ishlab chiqarishda foydalanilmoqda. O‘MKI AQSH, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Xitoy, Janubiy Koreya, Mo‘g‘uliston, Isroil, Pokiston, Rossiya, Ukraina, Qozog‘iston hamda boshqa mamlakatlardagi ilmiy dargoh va firmalar bilan hamkorlikda ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. Shuningdek, O‘MKI da chop etiladigan xalqaro «Tabiiy birikmalar kimyosi» ilmiy jurnali AQSH da Plenum Korporeyshn kompaniyasi tomonidan ingliz tiliga tarjima qilinib, dunyoning ko‘p mamlakatlariga tarqatiladi. Mashhur organik kimyogar va fan tashkilotchisi akademik Obid Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti (BOKI) Markaziy Osiyoda bioorganik kimyo sohasida tadqiqotlar olib boruvchi yagona ilmiy markaz hisoblanadi. BOKI ning ilmiy yo‘nalishlari:

– hayvon va o‘simlik organizmlaridagi bioorganik jarayonlarni o‘rganish; – kimyoviy birikmalar faolligi bilan ularning tuzilishi orasidagi bog‘liqlikni tadqiq etish; – o‘simliklarni himoya qilishning ekologik toza vositalarini yaratish; – hayvon va o‘simliklardan ajratib olingan ikkilamchi xomashyoni qayta ishlashning yuqori ilmiy texnologiyalarini yaratishdan iborat. BOKI olimlari tomonidan bir qator yuqori samarali texnologiyalar ishlab chiqildi, gossipol va uning hosilalari asosida 30dan ortiq dori preparatlari olindi. BOKI yiliga 200 mingdan ortiq kuzgi tunlash va 1,5 milliondan ortiq ko‘sak qurti feromoni komplektlari ishlab chiqarib, respublika hududidagi paxta yetishtiruvchi xo‘jaliklarni to‘liq ta’minlamoqda. O‘zRFA Umumiy va noorganikkimyo institutining ishlan-malaridan kimyo, neftni qayta ishlash, oziq-ovqat va yog‘-moy sanoatida, qishloq xo‘jaligida, shuningdek, qurilish materiallari ishlab chiqarishda samarali foydalanilmoqda. Institut olimlari neft va neft mahsulotlarini suyultiruvchi moddalar, gaz kondensati asosidagi erituvchilar, suvda va moyda eruvchi sirt faol moddalar olishning texnologiyasini ishlab chiqdilar. Institutda yaratilgan paxta chigitini tozalash qurilmasi «Farg‘ona yog‘-moy», «Qo‘qon yog‘-moy», «Kogon yog‘-moy», «Surxon oziq-ovqat sanoati» aksiyadorlik jamiyatlarida joriy etildi. Qo‘shimcha neft mahsulotlari asosida olinayotgan «Ferplast» plastifikatori «Ohangaronlinplast» aksiyadorlik jamiyatida ishlatilmoqda. Buxoro neftni qayta ishlash zavodida issiqlik almashtiruvchi yuzalarni tozalash usuli joriy qilindi. Bu esa chetdan keltirilayotgan qimmatbaho «Alfa-fos» preparatini o‘rnini bosadi. Institut erishayotgan ilmiy va amaliy yutuqlarini muassasaning o‘zida nashr etilayotgan «O‘zbekiston kimyo jurnali» orqali e’tirof etib boradi. Umumiy va noorganik kimyo instituti x alqaro ilmiy hamkorlikni o‘rnatish va rivojlantirishda ham faol qatnashmoqda. Jumladan, Yosu Milliy universiteti (Koreya Respublikasi), Fransiyaning Lion universiteti,

Germaniyaning Dortmund universiteti, Fransiyaning Loran nomli Milliy politexnika instituti va AQSH Texas qishloq xo‘jalik va mexanika universiteti institut hamkorlaridir. O‘zR FA polimerlar fizikasi va kimyosi instituti (PFKI) sintetik va tabiiy polimerlar sohasi bo‘yicha O‘zbekistonda yetakchi ilmiy muassasa hisoblanadi. PFKI olimlari polimerlar fizikasi va kimyosining fundamental hamda amaliy muammolarni ishlab chiqishda munosib hissa qo‘shmoqdalar. Ular qishloq xo‘jaligi va tibbiyot uchun biologik faol polimerlarni sintez qilish, kimyoviy modifikatsiyalash usuli orqali tibbiyotda, ekologiyada, farmatsevtikada keng qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan polisaxaridlar olish, paxta momig‘idan turli maqsadlarda ishlatiladigan selluloza olish texnologiyasini ishlab chiqish singari ilmiy muammolarni yechish borasida katta yutuqlarga erishdilar. Amaliy tadqiqotlar sohasida PFKI da qog‘ozning barcha turlarini olish uchun ishlatiladigan «Paxta sellulozasi» dorilar uchun to‘ldiruvchi va vaznni kamaytirish uchun dori-darmon sifatida qo‘llaniladigan mikrokristallik selluloza – «Mikrosel», qishloq xo‘jalik mashinasozligi va elektrotexnikada ishlatiladigan «PA-6 asosidagi konstruksion polimer materiallar», chorva mollarini gastroenterokolit kasalligini davolashda qo‘llaniladigan «Kovilon» profilaktik davolash usuli va hokazolar ishlab chiqildi. O‘zR FA PFKI mustaqillik davrida chet el ilmiy markazlari bilan aloqani mustahkamlashda va o‘zining ilmiy potensialini rivojlantirishda ham yaxshi natijalarga erishdi. Institutda bir qator chet el universitetlari va ilmiy markazlari bilan hamkorlikda tadqiqotlar olib borilmoqda, bir qancha grantlar bajarilmoqda. Organik kimyo va organik sintezga oid ilmiy tadqiqotlar O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Toshkent davlat texnika universiteti, Toshkent farmatsevtika instituti va respublikamizning boshqa bir qator oliy o‘quv yurtlarida ham olib borilmoqda.

Hozirgi kunda «O‘zkimyosanoat» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tarkibiga kiradigan kimyo korxonalarida turli xil organik mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. «Navoiyazot» ochiq aksiyadorlik jamiyati (OAJ) da poliakrilonitril kalava va shtapel, eritilgan texnik piroliz atsetilen, K-4 preparati (suvda eruvchan polimer), sirka aldegidi, texnik metanol va texnik formalin, Farg‘ona furan birikmalari kimyo zavodida esa etil spirti, furfurol, kristall ksilit va paxta lintidan selluloza ishlab chiqariladi. Yangiyo‘l biokimyo va Andijon gidroliz zavodlarida asosiy xomashyo- chigit sheluxasi hamda sholi qobig‘idan texnik etil spirti, furfurol, ozuqa achitqilari (xamirturush), furil spirti, ksilit, laprol, katalizatorlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Andijon biokimyo zavodida, «Qo‘qon» ishlab chiqarish birlashmasida va Yangiyo‘l biokimyo zavodida 1990-yillar boshidan g‘alladan oziq-ovqat (etil) spirti ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilib, oziq-ovqat, tibbiyot, atir-upa sanoati tarmoqlarini mahalliy spirt bilan ta’minlana boshlandi. Bu korxonalarda karbon kislotalar ham ishlab chiqariladi. Rezina mahsulotlari Angren «O‘zbekrezinotexnika» ishlab chiqarish birlashmasi (IChB) va Toshkent rezina mahsulotlari zavodida ishlab chiqariladi. «O‘zbekrezinotexnika» birlashmasida yengil va yuk avtomobillari uchun shinalar, Samarqand kimyo zavodida esa kalish ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. «Farg‘onaazot» OAJda selluloza atsetati, o‘simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari (defoliant, desikant, gerbitsid, insektitsid, fungitsid), Navoiy «Elektrokimyo» zavodida gerbitsidlar (kotoron, kotofor, agrodarm, bronotak), insektitsidlar (fazalon, treflan va boshqa mahsulotlar), Farg‘ona kimyoviy tolalar zavodida atsetat iplar ishlab chiqariladi. Farg‘ona kimyoviy iplar zavodi kaprolaktamni qayta ishlab, kapron iplari tayyorlaydi. Angren «O‘zbekrezinotexnika» OAJ, Namangan «Karbonam» OAJ, Toshkent «Maishiy kimyo» OAJ va Toshkent «Lak-bo‘yoq zavodi» OAJ da

turli xalq iste’mol mollari, Toshkent «Lola» firmasida atir-upa mahsulotlari, «O‘zkimyofarm» birlashmasi (Toshkent kimyo-farmatsevtika zavodi)da dori- darmonlar ishlab chiqarilmoqda. 1997-yilning 22-avgustida ishga tushirilgan Buxoro neftni qayta ishlash zavodi nafaqat respublikamiz, balki jahonda neft va gaz sanoatining eng zamonaviy va noyob korxonalaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida alohida salohiyatga ega mazkur sanoat majmuasida neft va gaz kondensatini qayta ishlab, avtobenzin, aviakerosin, dizel yonilg‘isi, erituvchi, mazut, suyultirilgan gaz, oltingugurt kabi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Keyingi yillarda zavodda yuqori oktanli «Ai-91», «Ai-93», «Ai-95» markali avtobenzinlar, shuningdek, «Boing» va «Aerobus» havo laynerlariga mo‘ljallangan «Djet A-1» aviatsiya yonilg‘isi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. 2012-2016-yillarda Buxoro neftni qayta ishlash zavodining qiymati 475 million AQSH dollariga teng ikkinchi navbati ham barpo etiladi. 2010 - yilda O‘zbekistonda 2017,9 ming tonna neft, 2019,5 ming tonna gaz kondensati , 1413,8 ming tonna avtomobil benzini, 1127,9 ming tonna dizel yonilg‘isi, 321,7 ming tonna mazut, 369,8 ming tonna suyultirilgan gaz, 3629,4 ming tonna ko‘mir, 24,6 ming tonna kimyoviy tola va iplar, 146,4 ming tonna sintetik smola va plastik massalar, 0,3 ming tonna suyuq kukunlangan moyli b o ‘yoq, 9,8 ming tonna polimer plyonkalar, 6,2 ming tonna sintetik kir yuvish vositalari, 5166,9 tonna mol yog‘i, 244,2 ming tonna o‘simlik moyi, 16,2 ming tonna margarin mahsulotlari, 286,1 ming tonna shakar, 5292,5 ming tonna oziq-ovqat spirti, 56,0 ming tonna xo‘jalik sovuni, 2501,9 tonna atir sovun ishlab chiqarildi. Istiqbolda kimyo sanoatini yanada rivojlantirish va selluloza, o‘simliklarni kimyoviy himoya vositalari, toluol, polimerlar kabi muhim xomashyo turlarini ishlab chiqarish bo‘yicha mustaqillikka erishish; mahalliy xomashyodan yangi mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish, chet eldan olinayotgan kimyoviy mahsulotlarning asosiy turlarini respublikada

ishlab chiqarilishini tashkil etish; sanoat korxonalari chiqindilarini qayta ishlash, ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish; xorijiy texnologiyalardan foydalanish; ekologik muammolarni hal etish, kimyo sanoatining eksport imkoniyatlarni kengaytirish yo‘nalishlarida ish olib borish rejalashtirilmoqda. Uglerod atomining o‘ziga xos tuzilishi . U ning organik moddalar xarakterli xossalari hamda reaksion qobiliyatiga ta’siri Uglerod–davriy sistema IV guruhining birinchi elementi bo‘lib, atomining ikkita 1s 2 holatdagi elektroni ichki (K-) qavatda, to‘rtta 2s 2 2p 2 holatdagi elektroni esa tashqi (L-) qavatda joylashgan. Lyuisning oktetlar qoidasiga asosan har bir atom o‘z atrofida inert gazlarning barqaror elektron qobig‘ini hosil qilish, ya’ni elektronlar sonini ikkitaga yoki sakkiztaga yetkazish uchun intiladi. Uglerod atomi dublet hosil qilish uchun L-qavatidan to‘rtta elektron berishi, oktet hosil qilish uchun esa to‘rtta elektron qabul qilishi kerak. To‘rtta elektronni berib, C 4+ kationini hosil qilish energetik jihatdan qulay emas,sababi uglerod atomining elektromanfiyligi o‘rtacha qiymatga (2,5) ega. Shuningdek, to‘rtta elektron qabul qilib C 4  anionini hosil qilishning ham ehtimolligi juda kam. Chunki elektronlar orasidagi itarilish kuchlarni y engish uchun katta energiya talab qilinadi. Normal sharoitda, C 4+ yoki C 4  ionlarini hosil qilish (olish)ning imkoniyati yo‘qligi, organik birikmalar uchun ionli bog‘lanish emas, balki kovalent bog‘lanish xarakterli ekanligini isbotlaydi. Demak, uglerod atomining tashqi qavatida to‘rtta elektron bor. Bu elektronlar qobiq va orbitallarda qanday taqsimlanganligini ko‘rib chiqamiz. Uglerod atomining asosiy (qo‘zg‘almagan) holatidagi elektron konfiguratsiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: yoki 1s 2 2s 2 2p x 2p y 2p 21s2 2s2 2px 2py 2pz

Qo‘zg‘almagan uglerod atomining elektron orbitallari 1-rasmda keltirilgan: Yuqoridagi sxema va 1-rasmdan uglerod atomining qo‘zg‘almagan holatida ikkita toq elektron borligi ko‘rinib turibdi. E lementning valentligi uning tashqi qavatidagi toq elektronlar soniga teng. Bu qoidaga asosan uglerod ikki valentli bo‘lishi kerak, holbuki, organik birikmalarda u to‘rt valentlidir. Bu nomutanosiblikni tushuntirish maqsadida uglerod atomining qo‘zg‘alishi to‘g‘risidagi qarashdan foydalanildi. 1-rasm. Qo‘zg‘almagan uglerod atomining elektron orbitallari Uglerod ishtirokida boradigan reaksiyalarda ajralib chiqadigan (300 kJ/mol ga yaqin) energiya ta’sirida 2s - AO dagi ikkita elektronning bittasi 2p - AO ga o‘tadi. Natijada uglerod atomining tashqi qavatida to‘rtta toq elektroni bor qo‘zg‘algan holati (C*) hosil bo‘ladi. Shuning uchun organik birikmalarda uglerod to‘rt valentlidir: C ⃗Δ E C*

1s2 2s2 2p2  1s2 2s1 2p3 yoki 1s22s12p3Qo‘zg‘algan uglerod atomining elektron orbitallari 2-rasmda keltirilgan. Uglerod atomining tashqi qavatidagi bitta s- va uchta p-elektronlar o‘zaro ekvivalent to‘rtta bog‘ hosil qila olmaydi. Har xil energiya va simmetriyaga ega bo‘lgan s- va p-AO lar qo‘shilib, energiyasi va simmetriyasi bir xil bo‘lgan xuddi shuncha gibridlangan orbitallarni hosil qiladi (gibridlanishlar kitobning tegishli mavzularida ko‘rib chiqiladi). 2-rasm. Qo‘zg‘algan uglerod atomining elektron orbitallari Organik birikmalarning ba’zi reaksiyalarida kovalent bog‘ning geterolitik uzilishidan faol oraliq zarrachalar - organik ionlar hosil bo‘ladi: C H C H + + karbanion C Cl C Cl +

karbkation Uglerod atomi bitta ele k tron qabul qilsa , karbanion ; yo‘qotsa karbkation hosil bo‘ladi:1s22s22p3 C +e 1s22s12p3 C e 1s22s12p2 C Ikki va undan ortiq elektronni uglerod atomiga birikishi yoki undan chiqib ketishi, ya’ni yuqori zaryadli uglerod atomlarining hosil bo‘lishi katta energiya sarfi bilan bog‘liq jarayon hisoblanadi. Shuning uchun bunday ionlarning hosil bo‘lish ehtimolligi kam. Organik ionlar (karbanion va karbkationlar) faol zaryadlangan zarrachalar bo‘lganligi bois, erkin holda juda qisqa vaqt tura oladi. Lekin shunga qaramasdan ular organik kimyoda muhim ahamiyatga ega. Chunki ko‘p reaksiyalar ularning ishtirokida boradi. Uglerod turlicha (-4, -3, -2, -1, 0, +1, +2, +3, +4) oksidlanish darajasini namoyon qila oladi: C H H H H -4 -3 -3 H C H H C H H H C H H OH H -2 - 3 - 1 O H C H H C H H H H C H O 0 H C C O +1 H H H -3 O H C H O +2 OH C C O +3 H H H -3 +4 C O O Organik birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksidlanish darajasining ortishi oksidlanish, kamayishi esa qaytarilishdir. Endi organik birikmalarning aksariyat noorganik birikmalardan farq qiladigan ba’zi xarakterli xossalarini keltiramiz:

1. Deyarli barcha organik moddalar yonadi. Holbuki ko‘pchilik noorganik moddalar yonuvchan emas. 2. Organik birikmalar tashqi ta’sirlarga, jumladan , qizdirishga juda seziluvchan. Hatto kuchsiz qizdirilganda ham ularning ko‘pchiligi o‘zgaradi, parchalanadi. Shuning uchun organik moddalar bilan ishlaganda spetsifik usullardan foydalaniladi. 3. Uglerod davriy sistemaning deyarli barcha elementlari, ayniqsa, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, galogenlar, kremniy va ko‘pgina metallar bilan bog‘lanib, organik moddalar molekulalarini hosil qila oladi. Boshqa biror element bunday qobiliyatga ega emas. 4. Ikki va undan ortiq (1000gacha) uglerod atomlari bir-biri bilan bog‘lanib, C–C ,>C  C< va  C  C  bog‘lari bor ochiq zanjirli hamda halqali organik birikmalarni hosil qila oladi. 5. Ko‘pchiligi ionli tuzilishga ega noorganik moddalardan farqli o‘laroq, aksariyat kovalent bog‘lanishli organik moddalar ionlarga dissotsiatsiyalanmaydi. 6.Organik birikmalarning reaksiyalari sekin boradi( ayrim reaksiyalar bundan istisno ) va unumi kichik bo‘ladi. Ko‘p hollarda, reaksiyaning kutilgan asosiy mahsuloti bilan bir qatorda qo‘shimcha mahsulotlar ham hosil bo‘ladi. 7. Organik birikmalarda izomeriya hodisasi keng uchraydi. Izomeriyaning keng uchrashi hamda uglerod atomlarining bir-biri va boshqa elementlar atomlari bilan kimyoviy bog‘lar hosil qila olishi tufayli organik birikmalar son jihatdan juda ko‘p. Organik birikmalarning son jihatdan juda ko‘pligi, ularning katta amaliy ahamiyatga egaligi, o‘simlik va hayvonlar organizmlarining hayot faoliyati jarayonlarida o‘ziga xos rol o‘ynashi hamda xossalari va reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan noorganik moddalardan sezilarli farq qilganligi uchun organik moddalar mustaqil organik kimyo fani sifatida o‘qitiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.A. Shoymardonov, M.Y. Ergashov . Organik kimyo . - Тоshkent: “Мuharrir” nashriyoti, 2013. 504 b. 2 . Юсупов Д., Туробжонов С.М., Кодиров Х.Э., Икромов А., Каримов А.У. Органик кимёнинг бошлангич асослари. Тошкент, 2006. -290 б. 3. Sobirov Z. Organik kimyo. Toshkent, 2005. - 403 б. 4. Alovitdinov A.B., Ismatullaeva M.G., Xolmuradov N.A. Organik kimyo, T.; O’qituvchi, NMIU, 2005.-416 б. 5 . Юнусов Р.Ю.Органик кимё. Т.: Ўзбекистон, 1995. -328 б. 6.Shohidoyatov H.M., H.O’. Xo’janiyozov., H.S. Tojimuxamedov. Organik kimyo.-T.: «Fan va texnologiya», 2014. 800 b. 7.Garey Francis.A.Ogaik chemistry / INTERNATIONA EDITION Copright@ 2000. 547 dc21.WWW mhhe;com.

Похожие

Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar

Bioanorganik kimyoning nazariy asoslari

Organik kimyoning asosiy tushunchalari

Organik kimyoning nazariy tasavvurlarning vujudga kelishi va uning rivojlanish tarixi

Ikkinchi guruh kationlarini analizining nazariy asoslari