Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar - Химия - Рефераты

Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar

Загружено в:

25.11.2022

Скачано:

0

Размер:

884.0263671875 KB

Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar Reja: 1. Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi va uning ahamiyati 2. Uglevodorodlarning sinflanishi. Nomlanishi 3. Alkanlar va sikloalkanlar manbalari 4. Alkanlar va sikloalkanlarning fizikaviy xossalari 5. A lkanlarning kimyoviy xossalari

1. Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi va uning ahamiyati Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi E. Frankland, Sh.F. Jerar, F. Kekule va boshqa olimlar bilan bo ј liq. Rus olimi A.M. Butlerov (18281886) bu nazariyaning to’la ma'noda asoschisi hisoblanadi. U organik moddalar tuzilish nazariyasining asosiy qoidalarini 1861 yilda bayon qildi: 1. Molekulasida atomlar bir-biri bilan valentliklariga muvofiq ma'lum izchillikda birikadi. Atomlarning bunday boјlanish tartibi kimyoviy tuzilish deyiladi. 2. Moddalarning xossalari molekulaning tarkibi va ularning tuzilishiga bo ј liq. Moddalarning tarkibi va molekulyar massasi bir hil, lekin tuzilishi, hamda xossalari turlicha bo’lgan moddalar izomerlar deyiladi. 3. Moddalarning xossalariga ko’ra uning tuzilishini aniqlash, modda molekulasining tuzilishi asosida ularning xossalarini oldindan aytish mumkin. 4. Modda molekulasidagi atom va atomlar guruhi o’zaro bir-biriga ta'sir etadi. 5. Kimyoviy reaksiyada modda molekulasini tashkil etgan barcha atomlar emas balki, ayrim atomlar yoki atomlar guruhi ishtirok etadi. Misol: 2 С 2 Н 5 O Н + 2Na → 2 С 2 Н 5 ONa + Н 2 Bu reaksiyada –O Н guruhidagi vodorodning o’rnini natriy oladi, natijada vodorod ajralib chiqadi, 2 С 2 Н 5 O- atomlar guruhi o’zgarishsiz qoladi. Yodda tuting! Organik birikmalarda uglerod doimo 4 valentli, azot 3 valentli, kislorod 2 valentli, vodorod esa 1 valentli bo’ladi . Bilasizmi? Fanga valentlik tushunchasi kiritildi (E. Frankland,1852) Uglerodning valentligi aniqlandi (F. Kekule, A.Kolbe,1857 Uglerod atomining o’zaro birikib, uzun ochiq va yopiq zanjir hosil qilish xususiyati aniqlandi (A. Kuper, 1858).

A. M. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi organik kimyo nazariy asosining poydevori hisoblanadi. Ahamiyati jihatidan uni D.I. Mendeleevning elementlar davriy qonuni bilan bir qatorga qo’yish mumkin. Davriy qonun yangi elementlar borligini oldindan aytishga imkon bergan bo’lsa, bu nazariya orqali hali topilmagan yangi moddalarning borligi va ularning tuzilishini aniqlashga imkon yaratdi va bir nechtasini A.M. Butlerovning o’zi sintez qilishga muyassar bo’ldi. Tuzilish nazariyasining kashf etilganiga 150 yildan ortiq vaqt o’tgan bo’lsa ham, u o’z ahamiyatini yo’qotgan emas. Fanning yangi yutuqlari bu nazariyani yangi dalillar bilan boyitmoqda va uning asosiy ma'nosini to’g’ri ekanligini isbotlamoqda. Agar biz 10 milliondan ko’proq organik moddalarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini alohida ko’rib chiqqanimizda xatto quvvati yuqori kompyuterning xajmi bunga bardosh bera olmaydi. Kimki organik kimyoni o’rganayotgan bo’lsa, moddaning tuzilishiga shunchaki qarab qo’ysin va uning xossalariga, shu bilan birga kimyoviy reaksiyada o’zini tutishiga oqilona hamda ishonchli mulohaza qilsin. Alkanlar: metan, etan va propan. Alkanlar umumiy molekulyar formulasi C n N 2n+2 ga ega. Metan (CH 4 ), eng oddiy vakilidir. Uning ko’p miqdori atmosferada, uchraydi. Metan Yupiterda, Saturnda, hatto Galliley kometasida topilgan. Etan ( C 2 H 6 : CH 3 CH 3 ) va propan (C 3 H 8 : CH 3 CH 2 CH 3 ) metanga nisbatan ko’p jihatdan ikkinchi va uchinchi o’rinda turadi. Etan oddiy tuzilishli ko’rinishi bilan metandan keyin keladi, keyin esa propan keladi. Tabiiy gazning (≈10%) etan ikkinchi va (≈ 5%) propan uchinchi to’yingan komponent tashkil etsa, ≈75% ini metan tashkil etadi.

Alkan izomerlari 1 rasm. Metan, etan va propanlarning bog’ uzunligi va bog’ burchagini tuzilishini ko’rsatuvchi shakllar. Uylarimizni isitishda va ovqat tayyorlash uchun foydalaniladigan tabiiy gazning o’ziga xos hidi oz miqdordagi oltingugurt tutuvchi etantiolning borligi bo’lib, bizni havfdan ogohlantirish maqsadida qo’llaniladi. Tabiiy gaz metan, etan va propan kabi rangsiz va hidsizdir. Metan etan va propandan keyin eng past qaynaydigan alkandir. CH 4 CH 3 CH 3 CH 3 CH 2 CH 3 Qaynash harorati: Metan-160ºC Etan-89ºC Proran-42ºC Boshqa alkanlarga qaraganimizda uglerod soni ortib borishi bilan qaynash harorati ham ko’tarilib borishini ko’ramiz. Uglerod soni 4 ga teng yoki undan kichik barcha alkanlar xona haroratida va atmosfera bosimida gaz holatida bo’ladi. Propan yuqori qaynash haroratiga ega bo’lib, uni siqish osondir. Bizga “Propan idishlar” deb yozilgan yozuv hammamizga tanishdir. Bu po’lat konteynerlar bo’lib, undagi uglevodorod “suyuq neft gazi” (SNG) deb yozilgan bo’lib, uni yoqish qulay bo’lish uchun yuqori bosimda ushlab turiladi. Metan, etan va propanning umumiy tuzilish ko’rinishi ilgari keltirilgan. Barcha uglerod atomlari s p 3 gibridlangan, barcha bog’lar σ bog’lanishdan iborat va ugleroddagi bog’ burchagi tetraedrik burchakka yaqindir. Metan yagona molekulyar formulasi CH 4 bo’lgan alkandir, etan molekulyar formulasi C 2 H 6 , va propan molekulyar formulasi C 3 H 8 dir. Biroq C 4 H 10 dan boshlab konstitutsion (normal) izomerlar ehtimoli bor. Ikkita alkan bu aniq molekulyar

formulaga ega. Bittasi n-butan bo’lib, to’rtta uglerod atomi uzluksiz zanjirga birikkan. Butandagi n “normal” deb qabul qilinib, uglerod atomi tarmoqlanmaganligini anglatadi. Ikkinchi izomer tarmoqlangan uglerod zanjiriga ega va izobutan deb nomlanadi. n-butan izobutan qaynash harorati - 0,4 ºC -10,2 ºC suyuqlanish harorati - 139 ºC -160,9 ºC Ilgari aytilganidek, CH 3 metil guruhi deb ataladi. Bundan tashqari, n-butan ikkita tomonining oxirida CH 2 yoki metilen guruhini tutadi. Izobutan CH ga bog’langan uchta metil guruh tutadi. CH o’z navbatida metin guruhi deyiladi. C 5 H 12 izomerlari. Uch izomerli alkan C 5 H 12 formulaga ega. Tarmoqlanmagan izomer biz ko’rganimizdek n-pentan. Bitta metil guruhi tarmoqli izomer izopentan deyiladi. Uchinchi izomer ikkita metil guruhi tarmoqi bo’lgan uchta uglerod zanjiriga ega. Bu neopentan deyiladi. C 5 H 12 ning uchta izomerini molekulyar modelini yozing. Alkan izomerlarini mumkin bo’lgan sonini ular tutgan uglerod atomlari sonining funksiyasi sifatida ko’rsatilgan. Ko’rinib turganidek, uglerod atomlari

ortishi bilan izomerlar soni ham tez ortib boradi va ikkita muhim savol paydo bo’ladi. 1.Qanday qilib siz molekulyar formulaga to’g’ri keladigan izomerlarni yozishingiz mumkin? 2.Qanday qilib siz har biri o’zining maxsus nomiga ega alkanlarni nomlashingiz mumkin? C n H 2n+2 izomerlarining soni 1 dan 400 gacha bo’lgan qiymatlar uchun hisoblanadi va C 167 H 336 izomerining soni ma’lum. Bu kuzatishlar va izomer hisobining tarixiy kelib chiqishi ‘Kimyo ta’limi’ jurnalining 1989 yil aprel soninini 278-281 betlarida (Journal of Chemical Education) yozilgan. Uglerod zanjirining bog’lanish ehtimoli muhim masaladir. Masalan, quyidagi tuzilish formulaning guruhi har hil birikmalar bilan ifoda etilmagan. Ular faqat ko’p usullar ulushi bo’lib, biz izopentan uchun yozgan edik. Har biri metil guruhli to’rtta uglerod atomining uzluksiz zanjiriga ega bo’lib, zanjirning tugallangan qismidagi bitta uglerodga joylashgan. Shunisi aniqki, barcha tuzilish formulalarni aynan bir hil moddani tuzilgan molekulyar modeli yordamida aniq ko’rish mumkin.

1 jadval 2. Uglevodorodlarning sinflanishi. Nomlanishi Organik birikmalarni o’rganish uglevodorodlardan boshlanadi. Uglevodorodlar uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan organik birikmalardir CxHy. To’yingan uglevodorodlar yoki alkanlar deb molekulasidagi uglerod atomlari o’zaro oddiy bog’lar orqali bog’langan, C n H 2n+2 umumiy formulaga javob beruvchi uglevodorodlarga aytiladi. Parafinlar to’yingan uglevodorodlarning tarixiy nomidir.Alkanlarning molekulasida uglerod atomlari birlamchi valent sp 3 - gibridlangan xolatida, uglerod-uglerod va uglerod-vodorod atomlari bir-biri bilan δ –bog’ orqali bog’lanadi.

To’yingan uglevodorodlarning birinchi vakili metan CH 4 bo’lib, metanga o’xshash juda ko’p uglevodorodlar, ya'ni metanning gomologlari mavjud. Ular o’zidan oldingi uglevodorodlardan −CH 2 atomlar guruhi bilan farq qiladi. Masalan, C 2 H 6 ; C 3 H 8 ; C 4 H 10 ; C 5 H 12 va xakozo. Tegishli alkanlardan bitta atom vodorod ajratilsa, qolgan atomlar guruhi radikallar deb ataladi. Misol: metil CH 3 −, etil C 2 H 5 − yoki CH 3 – CH 2 −, propil CH 3 –CH 2 – CH 2 −, izopropil CH 3 – CH − CH 3 Organik moddalarning xossalarini o’rganish uchun ularning tuzilish formulalarini (tuzilishini) bilish zarur. Organik birikmalarda uglerod doimo to’rt valentli bo’lib, ular chiziqchalar bilan ko’rsatiladi. CH 4 , C 2 H 6 , C 3 H 8 larda uglerod bir hil tartibda bog’langan:

Lekin butanda uglerod atomlari o’zaro ikki hil, pentanda esa uch hil tartibda bog’lanishi mumkin: C 4 H 10 CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH 3 CH 3 – CH – CH 3 CH 3 n-butan izobutan Agar uglerod atomi o’zidan boshqa faqat bitta uglerod atomi bilan bog’langan bo’lsa birlamchi, ikkita uglerod atomi bilan bog’langan bo’lsa ikkilamchi, uchtasi bilan bog’lansa uchlamchi va nihoyat to’rtta uglerod atomi bilan bog’lansa to’rtlamchi uglerod atomi deyiladi. Umumiy formulasi bir hil tuzilishi, fizik va kimyoviy xossalari har hil bo’lgan organik moddalar izomer moddalar deyiladi. XIX asrdan boshlab organik moddalarni nomlashda ratsional nomenklatura qo’llanildi. Bu nomenklaturaga ko’ra alkanlar metanning bir yoki bir necha vodorodini o’rni uglevodorod radikallari olishi natijasida olingan hosilalari deb qaralib, nomlashda radikallar nomi oxiriga metan so’zi qo’shib o’qiladi: H CH 3 | CH 3 – C – H H 3 C – CH 2 – С H 3 CH 3 – C – C 2 H 5 H H metilmetan dimetilmetan dimetiletilmetan Ratsional nomenklatura bo’yicha oddiy uglevodorodlarni nomlash qulay. Organik birikmalarning nomlanishini IYUPAK nomenklaturasi eng

takomillashgan va zamonaviy bo’lib, bu nomenklatura bo’yicha, eng murakkab tuzilishli alkanlarni ham nomlash mumkin. Uglevodorodlarni IYUPAK bo’yicha nomlashda ma'lum qoidalarga Amal qilinadi : Uglevodorod molekulasidagi uglerodning eng uzun zanjiri aniqlanib olinadi va bu zanjir asosiy zanjir hisoblanadi. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlari raqamlanadi, raqamlanish zanjirning tarmoqlangan joyiga yaqin uchidan boshlanadi. Radikallarning asosiy zanjirdagi qaysi uglerodda turgan o’rni sonlar bilan ko’rsatilib radikalning nomi aytiladi. Bir hil radikallar soni grek tilidagi sonlar nomi bilan ko’rsatiladi («di-« ikki, «tri-« uch, «tetra-« to’rt va xakozo). Berilgan uglevodorodning nomi asosiy zanjirdagi uglerod atomlarinig soniga qarab belgilanadi: Misol: CH 3 CH 3 C 2 H 5 CH 3 – CH – CH – CH – CH 2 – CH 3 2,3-dimetil –4-etilgeksan Organik birikmalarning tabiiy manbalaridan yog’och maxsulotlari, neft va gazdan xalq xo’jaligining hamma tarmoqlari uchun shu jumladan qishloq ho’jaligi ekinlarini hosildorligini va chorvachilikni mahsuldorligini oshirish uchun turli hil organik preparatlar sintez qilinadi. Tarmoqlanmagan alkanlar uchun IYUPAK nomenklaturasi Organik kimyoda nomenkluatura ikkita turga ega: umumiy (odatiy) va tizimliy. Ayrim keng tarqalgan nomlar organik kimyo fanining tashkillanishidan oldin mavjud edi. Metan, etan, propan, n-butan, izobutan, n-pentan, izopentan va neopentanlar umumiy nomlar sanaladi. Agar shu paytgacha qancha nom va birikmalar mavjud bo’lsa, vaziyatni qo’lga olsa bo’ladi. Biroq allaqachon ma’lum bo’lgan organik birikmalar bor va bu ro’yhat davom etayapti. Umumiy nom ostida qurilgan tizim tuzilish ma’lumotning masalasi uchun yetarlicha qanoatlantirmaydi.

1892 yildan boshlab kimyogarlar o’zlarining ishlab chiqqan tuzilishlari asosida organik birikmalarning nomi uchun ko’zlangan qoida ishlab chiqildi. Biz hozir uni IYUPAK qoidalari deb ataymiz va u “Fundamental va amaliy kimyoning halqaro nomi” degan ma’noni anglatadi. “Tizimli organik nomenklatura haqida qisqacha tarix” degan manbaga qarang. IYUPAK qoidalari 2 jadvalda ko’rinib turganidek, tarmoqlanmagan alkanlarga nomlarni belgilab beradi. Metan, etan, propan va butanlar CH 4 , CH 3 CH 3 , CH 3 CH 2 CH 3 , va CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 uchun saqlanib qoladi. Shundan keyin zanjirdagi uglerod atomlari soni lotin yoki grek prefikslari bilan aniqlandi. Alkan oilasidagilarni soni sifatida birikmalarini aniqlashda yordam berdi. Bir narsaga e’tibor bering, n prefiksi IYUPAK tizimining bir bo’lagi hisoblanmaydi. IYUPAK tizimi uchun CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 butan deb nom berilib, biroq n-butan bunga kirmaydi. Organik nomenklaturaning tarixi haqida ko’proq ma’lumotni “Kimyoviy ta’lim” jurnali (Journal of Chemical Education) ning 1992 yil noyabr sonidagi “Tizimli organik nomenklaturaning yuz yilligi” nomli maqolada topishingiz mumkin (863–865betlar). Tarmoqlanmagan alkanlarning IYUPAK bo’yicha nomlari 2 jadval. * Harfma- harf “eykosan” IYUPAK qoidasining 1979 yildagi varianti.

IYUPAK qoidalarini qo’llash: C 6 H 14 izomerlarining nomlari. Kimyoviy nomenklaturaning birinchi muvaffaqiyatli formal tizim fanni barbod qilgan umumiy tartibsiz nomlarning o’rniga almashtirish uchun 1787 yilda Fransiyada ilgari surilgan. Vodorod (“yonuvchan havo” o’rniga) va kislorod (“hayotiy havo” o’rniga) ikkita modda bo’lib, kimyoviy nomenklatura usulida ( Methode de nomenclature chimique) bayon qilingan nom bilan bog’liq. Aynan o’sha paytlari muhim birikmalardan sulfat, fosfat va karbonat kislotalar va ularning tuzlari nomlangan. Bu yo’riqlar noorganik birikmalar uchun ko’proq mos kelgan; bu 1830 yilgacha kimyoviy xossalarni aks etmagan nomlar organik kimyoda paydo bo’la boshlagan. 1889 yilda kimyoviy nomenklaturaning islohoti uchun Halqaro komissiya ta’sirchan nomga ega bir guruh tuzgan va bu guruh 1892 yilda Jenevada 34 etuk Evropa kimyogarlarini uchrashuvini tashkillashtirgan. Bu uchrashuvdan organik nomenklatura tizimi Jeneva qoidasi sifatida paydo bo’ldi. Jeneva qoidalari ilgari asoslagan prinsiplari bizning hozirgi tizimimizga to’g’ri keladi. Ikkinchi Jahon urushidan keyin Kimyogarlarning halqaro Uyushmasi Fundamental va Amaliy Kimyogarlarning Halqaro Uyushmasi bo’lib qoldi (kimyodagi IYUPAK uyushmasi). 1949 yildan beri IYUPAK normal asosdagi kimyoviy nomenklatura bo’yicha maqolalar nashr etadi. Organik kimyo uchun eng yangi IYUPAK qoidasi 1993 yilda nashr ettirildi. IYUPAK qoidalari yakka birikmlarga nomlashni har hil usullarini tez-tez taklif etmoqda. Shunday qilib, garchi ikkita birikma aynan bir hil nomga ega emasligi to’g’ri bo’lsada, faqat aniq birikma uchun yakka IYUPAKni o’zi borligi ishonarli emasdir. 1993 yilda IYUPAK ko’rsatmalari va ularning 1979 yilda keng qo’llanilganligi quyidagi o’xshash veb saytda ikkalasi uchun ham foydalanish mumkin. IYUPAK qoidasi bugungi kunda foydalanib kelinayotgan yagona nomenklatura emas. Kimyoviy abstrakt xizmati (Chemical Abstracts Service) so’rovnomalari butun dunyodagi yetakchi ilmiy jurnallarni kimyo faniga taalluqli maqolalarni va qisqacha tezislarni chop etadi. Kimyoviy abstraktlar va uning

ko’rsatmalari (indekslari) kimyoning amaliyotiga so’zsiz mohiyatlidir. Ko’p yillardan beri Kimyo abstrakt nomenklaturasi IYUPAK ga qaraganda juda o’xshash bo’lgan, biroq kimyodagi bilimning ulkan portlashi keyingi yillarda Kimyoviy abstraklarning o’zini nomenklaturasini o’zgartirishini talab etayapti, chunki uning indekslari kompyuterlashishga yaxshiroq adaptatsiya bo’lmoqda. Bu esa har safar birikma yagona Kimyoviy abstrakt nomiga ega deganidir. Baxtga qarshi Kimyoviy abstrakt nomi IYUPAKning turli hil nomlaridan farq qilishi mumkin. Umuman olganda kimyoviy tuzilish va uning IYUPAKnomi orasida salohiyatli bog’lanish hosil qilish Kimyoviy abstrakga qaraganda oson bo’ladi. Ta’kidlash joizki, preparatning umumiy nomi tizimlik nomenklaturaga bevosita bog’liq. Bundan tashqari, har hil farmatsevtik kompaniyalar bir hil preparatni umumiy qabul qilingan nomlanishdan farq qiluvchi o’zlarining savdo belgisi bilan nomlaydilar. Umumiy o’ylab topilgan nomlar (alohida to’lov asosida) AQSH tomonidan o’rnatilgan talab asosida bo’ladi. O’rnatilgan Konsul Nomlari xususiy tashkilot Amerika Meditsina Tashkiloti, Amerika Farmatsevtika Tashkiloti va AQSHning Farmakopiya Konvensiyasi tomonidan asos solingan. Muammo : Tarmoqning birinchi nuqtasidagi almashinuvchan guruhga nisbatan eng kichik sonni beradigan eng uzun uzluksiz zanjirni sanab chiqing. Raqamlanish sxemasi: Ikkala sxema ham o’zlarining uzun uzluksiz zanjirida beshta atomni saqlaydi va ikkinchi uglerod atomida o’rin almashinuvchi sifatida metil guruhni saqlaydi. Zanjirning boshqa tugallanadigan tomonida boshlanadigan raqamlashning alternativ ketma-ketligi noto’g’ridir:

Birikmaning nomini kiriting. Dastlabki alkan nomlanishning eng oxirgi qismi va almashinuvchan guruhning nomlari bilan hamda ularning raqamli joylashuvlari ustun keladi. Chiziqchalar joylashuv so’zlardan ajratilib yoziladi. Beshta uglerod zanjirining o’rtasiga birikkan o’zining metil guruhiga ega izomer uchun IYUPAK nomini to’rtta bosqichning aynan shu ketmaketligi hosil qildi. Qolgan ikkita C 6 H 14 izomeri to’rtta uglerod zanjiriga almashinadigan metil guruhga ega. Shunday qilib, dastlabki bog’ butan hisoblanadi. Agarda ushbu o’rin almashinuvchi bittadan ko’p ishlatilsa, di-, tri-, tetra- va boshqa old qo’shimchalardan foydalaniladi. Ajratilgan joy har bir o’rin almashinuvchi uchun qo’llaniladi va joylar bir-biridan vergul hamda so’zlardan chiziqchalar bilan ajratiladi. Muammo: Fitan tabiiy alkan hisoblanib, spirogirya suv o’tidan olinadi va neftning asosiy komponenti sanaladi. Fitan uchun IYUPAK nomi 2, 6, 10, 14- tetrametilgeksadekan deb ataladi. Fitan uchun tuzilish formulani yozing. Muammo : Quyidagilarni IYUPAK bo’yicha nomlang (a) C 4 H 10 ning izomerlari (c) (CH 3 ) 3 CCH 2 CH(CH 3 ) 2 (b) C 5 H 12 ning izomerlari (d) (CH 3 ) 3 CC(CH 3 ) 3

Sikloalkan nomenklaturasi. Sikloalkanlar alkanlar hisoblanib, uchta yoki undan ko’p uglerodlar halqasini tutadi. Ular organik kimyoda tez-tez uchrab turadilar va C n H 2 n molekulyar formula bilan tavsiflanadilar. Misol tariqasida keltirish mumkin: Ko’rib turganingizdek, sikloalkanlar IYUPAK tizimi bo’yicha halqaga o’hshash uglerodning tarmoqlanmagan alkan bilan bir hil raqamlanishida uning nomi oldiga siklo old qo’shimchasini qo’shish orqali nomlanadi. Almashinuvchan atomlar guruhi odatdagi usulda aniqlanadi. Ularning joylari halqa yo’nalishda uglerod atomlari bilan raqamlanadi. Ushbu uglerod farqlanishning birinchi nuqtasida o’rin almashinuvchi atomlar kichik raqamlar bilan beriladi. Qachon halqa biriktirilgan alkil guruhga nisbatan kamroq uglerod atomlarini tutsa, birikma alkan kabi nomlanadi va halqa sikloalkil almashinuvchi deb qaraladi:

Muammo : Quyidagi har bir birikmani nomlab chiqing: Masalaning echimi. (a) Molekula to’qqizta az’oli sikloalkanga bog’langan uchlamchi butil guruhiga ega. U uchlamchi butilsiklononandir. Alternativ ravishda, uchlamchi butil guruhi tizimli tarzda 1,1-dimetiletil guruhi qilib nomlanadi va birikma 1,1-dimetiletil siklononan deb nomlansa ham bo’ladi. (Qavslar tushunmovchilikni oldini olish uchun zarur. Bu holatda aylanma qavslar o’quvchini alkil guruhda va halqa yo’q joylarda o’rin almashinuvchi atomlarni 1,1 joyga qaratishda ogohlik beradi.) 3. Alkanlar va sikloalkanlar manbalari Ilgari eslatib o’tilganidek, tabiiy gaz asosan metanga boy bo’ladi va tarkibida etan hamda propanlarni, boshqa past molekulyar massali alkanlarni tutadi. Tabiiy gaz neft konlarida bog’langan holda aniqlangan. Neft suyuq aralashma bo’lib, 150 tadan ortiq uglevodorodlarni, deyarli yarmi alkanlar yoki sikloalkanlarni o’zida saqlaydi. Xom neftni haydashda bir necha fraksiyalar hosil bo’ladi. Ularning nomlari 2 rasmda keltirilgan. Yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalar, kerosin va gazoyllar yoqilg’i sifatida dizel motorlarida va pechlarda keng ko’lamda

foydalaniladi. Parchalanmaydigan qoldiqlardan surkov moylari, moylar, parafin mumlar va asfaltlarga qayta ishlanishi mumkin. Neft (petroleum) so’zi lotinchadan “rock” (petra) – tosh va “oil” (oleum) moy ma’nolarini anglatadi. Garchi bularni ikkalasi ham bizning ongimizda va bizning shaxsiy tajribamizda yaqin bog’langan bo’lsa ham, neft sanoati avtomobil sanoatini yarim asr oldinga siljitib kelayapti. Birinchi neft Titusvillada, Pensilvaniya shtatida 1859 yilda Edvin Drak tomonidan burg’ulab chiqarilgan bo’lib, “xom neft” degan nomni olgan va katta masshtabda ishlab chiqarila boshlagan. Bu jarayon tez suratlarda rivoj olib, kerosin olish uchun “tozalandi”. Tozalangan kerosin yoqilg’i sifatida moy lampalarda yorug’lik tarqatish uchun yoqilardi va qisqa vaqt ichida qimmatroq bo’lgan kit moyiga almashindi. Neftni boshqa konlari ham ochilgan va boshqa topilgan neft mahsulotlari shahar ko’chalarini yoritish uchun va uylarni isitish hamda mexanizatsiyalashgan lokomotivlar uchun foydalaniladi. Avtomobillar paydo bo’lishdan ancha ilgari neftni qayta ishlash zavodlari bor edi. Vaqt o’tishi bilan birinchi Model T. Genri Fordning yig’uv konveyerini 1908 yilda ko’paytirib yubordi. Jon D. Rokfellerning Standart Neft xolding kompaniyasi uni dunyoda eng boy bo’lgan o’nta kishidan bittasi qilib qo’ydi. Zamonaviy neftni qayta ishlash zavodlari, haydash jarayonidan ko’ra tozalashni yo’lga qo’yishdi. Biroq ikkita asosiy jarayon kiritildi: 1. Kreking . Engil uchuvchan, past molekulyar uglevodorodlar avtomobil yoqilg’isi va neft mahsulotari sifatida yaroqlidir. Kreking bu uglevodorodlarning proporsiyalarini yuqori molekulyar uglevodorodlarning qayta- ishlash bilan oshiradi. U issiqlik (termik kreking ) yoki aniq bir turdagi katalizatorlar yordamida joriy etiladi (katalitik kreking). 2. Reforming. Xom neft engil gazolin va ligroin fraksiya larining (rasm 2) fizik xossalari motor yoqilg’isi uchun yaroqli, biroq ularning yonish hususiyatlari yuqori kompressorli avtomobil dvigatellarida past va erta yoqilg’i olishni yoki “detonatsion zarbaga” qarshilikni orttiradi. Reforming uglevodorodlarni neftdan aromatik uglevodorodlarga va yuqori tarmoqli alkanlarga

aylantiradi. Ularning ikkalasining detonatsion zarbasi tarmoqlanmagan alkanlar va siklogeksanlarga nisbatan pastligini ko’rsatadi. Ko’pgina o’simliklarning yaproqlari va mevalari alkanlardan tashkil topgan mum koplamalarga ega bo’lib, suvni kamayishini oldini oladi. Bundan tashqari, asalari mumida xen-trikontan CH 3 (CH 2 ) 29 CH 3 – tamaki yaproqlarining mumining komponenti mavjud. Siklopentan va siklogeksan, bir-biri bilan almashinmaydigan fraksiyalar neftda mavjud. 2 rasm. Xom neftni haydash engil fraksiyalarining seriyalari yonidagi erimaydigan qoldiq bilan ko’rsatilishi. Har bir fraksiyadagi uglevodorodlarni tavsiflovchi uglerod atomlar soni keltirilgan. Alkanlarning tabiiy manbalari, sintetik olinish usullari . Tabiatda alkanlar tabiiy gazlarda, neft va neftdan chiqadigan yo’ldosh gazlarda, tog’ mumida va toshko’mir tarkibida uchraydi. Ular uglevodorodlar aralashmasi bo’lib, ulardan toza individual alkanlarni ajratib olish qiyin. Shuning uchun, alkanlar quyidagi sintetik usulda olinadi. 1. Vyurs reaksiyasi bo’yicha (1855): 2CH 3 –CH 2 –Br + 2Na CH 3 –CH 2 –CH 2 –CH 3 +2NaBr etil bromid n-butan 2. Alkenlarga katalizator ishtirokida vodorodni birikishi (gidrogenlash reaksiyasi):

CH 3 –H = CH–CH 3 + H 2 CH 3 –CH 2 –CH 2 –CH 3 buten-2 n-butan 3. Karbon kislotalarning tuzlarini ishqorlar ta'sirida qizdirish: CH 3 CH 2 –COONa + NaOH CH 3 – CH 3 + Na 2 CO 3 natriy propionat etan 4. Karbon kislota tuzlarining elektrolizi (Kolbe reaksiyasi): 2CH 3 COONa +2H 2 O CH 3 – CH 3 +2CO 2 +H 2 +2NaOH 4. Alkanlar va sikloalkanlarning fizikaviy xossalari Qaynash harorati . Bu bobda eslatib o’tganimizdek metan, etan, propan va butan xona haroratidagi gazlar hisoblanadi. Pentandan (C 5 H 12 ) geptadekangacha (C 17 H 36 ) bo’lgan alkanlar suyuqliklar bo’lib, ayni paytda yuqori gomologik qatordagilar esa qattiq moddalardir. 3 rasmda tarmoqlanmagan alkanlarning uglerod atomlari soni ortib borishi bilan ularning qaynash nuqtasining ko’tarilishi ko’rsatilgan. Shuningdek, 3 rasmda tarmoqlangan 2-metil alkanning qaynash harorati tarmoqlanmagan izomeriga nisbatan past ekanligi tasvirlangan. Uglerod atomlari soni bilan qaynash nuqtasining ortib borish sabablari va tarmoqlangan hamda tarmoqlanmagan alkanlar o’rtasidagi qaynash nuqtasi farqni molekulyar darajada tadqiqot izlanishlarini olib borishda, biz tuzilish bilan xossalarni bog’lashni boshlashimiz mumkin.

Alkanlar va organik birikmalarningboshqa oila vakillari namunalarining ayrim fizik xossalari ro’yhatga olingan. 3 rasm. Tarmoqlanmagan alkanlar va ularning tarmoqlangan 2-metil izomerlarining qaynash nuqtalari. (bu matndagi haroratlar Selsiy shkalasi °C bilan ifodalanadi. Harorat birligi SI tizimi (Xalqaro tizim) bo’yicha K hisoblanadi. Selsiy shkalasidan Kelvin shkalasiga o’tish uchun 273,15 soni qo’shiladi. Moddalar molekulalar o’rtasidagi tortishuv kuchlari sabab (suyuqliklardagi molekulalararo tortishuv kuchlari gazlarga qaraganda yuqoriroq bo’ladi) gaz holatlardan ko’ra suyuq holatlarda ko’proq mavjud bo’ladi. Neytral turlar (atomlar yoki molekulalar, biroq ionlar emas) o’rtasidagi tortishuv kuchlari Van Der Vals kuchlari hisoblanadi va ular uchta turda bo’lishi mumkin: 1. dipol–dipol 2. dipol/indutsirlangan -dipol 3. indutsirlangan -dipol / indutsirlangan -dipol Bu kuchlar tabiatan elektrik kuchlar hisoblanadi va bu kuchlarni engishda moddani bug’latish uchun ketadigan energiya berilish lozim. Ko’pchilik alkanlar o’lchangan dipol momentiga ega emas va shuning uchun, faqatgina Van Der Vals kuchlari indutsirlangan -dipol / indutsirlangan –dipol tortishish kuchlari deb qaraladi. Buni aynan bitta qutbli bo’lmagan moddaning ikkita yaqin A va B molekulalari bir-biri bilan ta’sirlashmaydi deb qarash mumkin.

Van Der Vals kuchlarining tortishuvchi indutsirlangan –dipollari London kuchlari yoki dispersion kuchlar deyiladi. Molekulaning elektr maydoni statik maydon emas, biroq kutilmaganda o’zgarib turishi mumkin. Garchi o’rta hisobda alkanning musbat va manfiy zaryad markazlari bir-biriga mos kelishi hohlagan paytda bo’lmasligi va A molekulani vaqtinchalik dipol momentiga ega deb qarash mumkin. Qo’shni B molekula A molekulaning dipolli elektr maydonini “his etadi” va A molekulaga qo’shimcha ravishda vaqtinchalik dipol momentini beruvchi o’zining elektr maydonidagi tashqi ta’sirsiz boshqaruvni sinovdan o’tkazadi. Ikkala A va B molekulalarning elektr maydonlari tebranib turadi, lekin bu hamisha ular orasidagi kuchsiz tortishuv sodir etilishiga qaysi bir jihatdan bog’liqdir. Indutsirlangan -dipol / indutsirlangan –dipollarning kengaygan tugunlari tortishuvlari mustahkam molekulalararo tortishish kuchlarini hosil qilish uchun

yig’ishlari mumkin. Yuqori molekulyar massali alkanlar ko’proq atom va elektronlarga ega va shuning uchun ham, molekulalararo tortishish kuchlar uchun imkoniyatlar mavjud hamda ularning qaynash harorati past molekulyar massali alkanlarga nisbatan yuqoridir. Tarmoqlanmagan alkanning cho’zilgan shakli molekulalararo bog’lar uchun ko’proq ta’sirlashuv nuqtalari imkonini beradi. Pentan va uning izomerlarining qaynash nuqtalarini solishtiring: n-pentan 2-metilbutan 2,2 -dimetilpropan Bu izomerlarning shakli (tuzilishi) fazoviy to’ldirilgan modellarda aniq ko’rinib turganligi 4 rasmda ko’rsatilgan. Pentan cho’zilgan tuzilishga va indutsirlangan -dipol / indutsirlangan –dipollar tortishuv kuchlari yordamida boshqa molekulalarga yopishishi qulay bo’lishi uchun katta yuzaga ega. Uning qaynash harorati yuqoridir. 2,2-dimetilpropan eng katta ixcham tuzilishga ega bo’lib, eng kichik indutsirlangan -dipol / indutsirlangan –dipol tortishuv kuchlariga hamda eng kichik qaynash haroratiga egadir. Indutsirlangan -dipol / indutsirlangan –dipol tortishuv kuchlari yakka holda juda kuchsizdir, biroq tipik organik birikmalar qachonki ular suyuq holatdagi molekulalararo tortishuv kuchlariga nisbatan barcha qatnashadiganlarning birgalikdagisi eng muhim sanalsa, shunchalik ko’p qatnasha olishlari mumkin. Ular faqat alkanlar kabi qutbli bo’lmagan molekulalar orasidagi tortishish kuchi mavjudlik kuchlari hisoblanadi.

Agarda siz allaqachon C 5 H 12 ning izomerini modelini tuzgan bo’lsangiz bu ayni vaqtida qilingan deb hisoblanadi. Muammo : Mos keluvchi alkanlarning qaynash nuqtalarini solishtiring. Alkanlar: oktan, 2-metilgeptan, 2,2,3,3-tetrametilbutan, nonan. Qaynash nuqtalari ° C,1atm): 106, 116, 126, 151 Suyuqlanish nuqtasi. Qattiq holatdagi alkanlar yumshoq bo’lib, odatda kam suyuqlanuvchan moddalar hisoblanadilar. Kristallarni birgalikda ushlab turishga javobgar kuchlar indutsirlangan -dipol / indutsirlangan – dipol o’zao tortishuv kuchlari bo’lib, suyuqlikda molekulalararo ta’sir ko’rsatadilar, biroq birlashish darajasi qattiq fazada kattaroqdir. (a)pentan (b)2-metilbutan (c)2,2-dimetilpropan 4-rasm ( a ) pentan, ( b ) 2-metilbutan va (c) 2,2-dimetilpropanlarning bo’shliqni to’ldirish modellari. Eng katta tarmoqlangan izomer 2,2-dimetilpropanlarning eng ihcham, sharsimon, uch o’lchamli sharga ega. Bitta molekulaning atomlari orasidagi masofalarni va kristaldagi qo’shnisini o’lchab borish, Van Der Vals deb ataladigan atomining eng yaqin keladigan tavsifining masofasini aniqlash imkonini beradi. 2metilbutan va 2,2-dtmetilpropan kabi bo’shliqni to’ldirish molekulyar modeli 4- rasmda ko’rsatilgan bo’lib, har sharning radiusi atomning Van Der Vals radiusiga mos keladi. Vodorod atomi uchun Van Der Vals radiusi 120 pm. Agarda ikkita alkan molekulalari birgalikda kelganida bitta molekulaning vodorodi boshqa molekulaning vodorodidan 240 pm oralig’ida joylashgan bo’ladi. Elektron-yadro tortishish kuchlarining elektron- elektron va yadro-yadrolardagi itarilish kuchlariga qarshiligi orasidagi balans juda qulaydir. Yaqin usul itarilish kuchlarining ortishi bilan amalga oshiriladi.

Suvda eruvchanlik . Alkanlarning fizik xossasi haqida “neft va suv aralashmaydi” degan tanish maqol bor. Alkanlar shubhasiz suvda deyarli erimaydigan uglevodorodlardir. Agarda uglevodorod suvda erisa, suv molekulasi orasidagi uglerod bog’larining karkasi erigan uglevodorodning har bir molekulasi atrofidagi maydonda ko’proq tartibga kela boshlaydi. Bu ko’tarilish entropiyaning kamayishiga mos kelishi, agarda ekzotermik jarayon yetarlicha qulay bo’lishi uchun signal beriladi. Bunday ish jarayoni bu erda sodir bo’lmaydi. Endilikda eriydigan va 0,6-0,8 g/ml oraliqdagi zichlikka ega alkanlar suv yuzasida suzib yuradi (bu bizga 1989 yildagi Alyaska ko’rfazidagi neftning tarqalishi yoki 1991 yildagi Fors ko’rfazidagi yirik miqdordagi neftning dengizga to’kib yuborilishi misol bo’lishi mumkin). Qutbli bo’lmagan molekulalarni hisobga olmagan holda suvdagi alkanlar gidrofob effektlar deb ataladi. 5. A lkanlarning kimyoviy xossalari Alkanlarning eskicha nomi parafin uglevodorodlar hisoblanadi . Parafin lotincha parum afinis ( parum affinis) (“kelib chiqishi kichik miqdorda”) so’zidan olingan bo’lib, alkanlarning kichik reaksion darajaga egaligidan darak beradi. Ko’proq boshqa organik birikmalarga o’xshab alkanlar havoda tezda yonadi. Kislorod bilan bunday moslashinuvchanlik yonish va etarlicha ekzotermik jarayon deb ataladi. Barcha uglevodorodlar yonganda uglerod dioksidi va suvga parchalanadi. Metan Kislorod Uglerod Suv dioksidi 2-Metilbutan Kislorod Uglerod Suv dioksidi Muammo: Siklogeksanning yonish reaksiyasini tenglab yozing.

Moddaning yonishda ajralib chiqadigan issiqlik yonish issiqligi deyiladi. Yonish issiqligi — Δ H° deb belgilanib, reaksiya uchun ko’rsatilgan yo’nalishda yozilgan. Shartli ravishda Δ H° = Hmahsulotlar — H°reagentlar Bu erda H° issiqlik sig’imi yoki entalpiya, standart sharoitdagi birikma, ya’ni atmosfera bosimi ostidagi gaz, toza suyuqlik yoki kristal holatdagi qattiq modda. Ekzotermik jarayonda mahsulot entalpiyasi dastlabki moddaning entalpiyasidan kichik va Δ H° manfiy songa ega. Tarmoqlanmagan alkanlar tarmoqlangan 2-metil izomeriga nisbatan bir oz ko’proq yonish issiqligiga ega, biroq eng muhim omil bu uglerod atomlari sonidir. Tarmoqlanmagan alkanlar va tarmoqlangan 2-metil alkanlar ikkita ayrim ajratilgan gomologik qatorlardan tuzilgan. Bularda har bir qo’shilgan CH 2 guruh uchun yonish issiqligi muntazam ravishda 653 kJ/moll (156 kkal/mol) ga ortib boradi. Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan alkanlar o’rtasidagi barqarorlik bo’yicha kichik farq molekulalararo kuchlardagi tortishish va itarilish kuchlar orasidagi o’zaro ta’sirlashishdan sodir bo’ladi. Bu kuchlar yadro-yadro itarilish kuchlari, elektron-elektron itarilish kuchlari va yadro elektron tortishish kuchlari aynan o’sha o’rnatilgan asosiy kuchlar bo’lib, biz kimyoviy bog’lanish va molekulalar orasidagi Van Der Vals kuchlari haqida suhbatlashganimizda uchratganmiz. O’zaro ta’sirlashishlar bilan bog’langan energiyada barcha yadro va elektronlar uchun bitta molekulada hisoblab chiqiladi. Tortishish kuchlari itarilish kuchlaridan ko’proq ekanligi aniqlanganda tuzilish ko’proq ihchamliroq bo’ladi. Alkanlar uchun birikish reaksiyalar xos emas. Lekin ular yuqori harorat va katalizator ishtirokida o’rin olish reaksiyasiga kirishadi. Masalan, galogenlash, nitrolash, sulfolash, katalizatorlar ishtirokida parchalanish, izomerlanish, yonish va hakozo. 1. Xlorlanish reaksiyasi. Metan va uning gomologlari yorug’lik ta'sirida xlor bilan reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiya ketma-ket reaksiyaga misol bo’lib, bunda metandagi barcha vodorodlar birin-ketin xlorga almashinadi: +Cl2 +Cl2 +Cl2 +Cl2

CH 4 → CH 3 Cl→ CH 2 Cl 2 → CHCl 3 → CCl 4 -HCl -HCl -HCl -HCl Bu reaksiya erkin radikallar hosil bo’lishi bilan boradi. Dastlab, xlor molekulasi yorug’lik energiyasini yutganda atomlarga parchalanadi. Bitta juftlashmagan elektronga ega bo’lgan xlor atomi juda faoldir. Ular metan molekulasi bilan to’qnashib, kimyoviy faol metil radikalini hosil qiladi: h υ Cl : Cl → Cl · + Cl · CH 4 + · Cl → CH 3 · + HCl CH 3 · + Cl : Cl → CH 3 Cl + Cl · Metil radikali xlorning boshqa molekulasi bilan reaksiyaga kirishib, juftlashmagan erkin xlor atomlarini ajratib chiqaradi. Shunday qilib yangi faol zarrachalar hosil bo’lib, keyingi ketma-ket zanjir reaksiyalar sodir bo’ladi. Juftlashmagan elektronli va kimyoviy faol zarrachalar erkin radikallar deyiladi. 2. Nitrolanish reaksiyasi. Yuqori bosim va haroratda (≈140ºC) alkanlar suyultirilgan nitrat kislota bilan o’rin almashinish reaksiyasiga kirishadi: R – H + HONO 2 →R – NO 2 + H 2 O nitroalkan 3. Degidrogenlanish reaksiyasi. Alkanlarning, shu jumladan, metan va etanlarni degidrogenlash sanoatda katta amaliy ahamiyatga ega: 1500ºC 2CH 4 CH≡CH + 3H2 500 ºC, Ti CH3 – CH3 CH2 = CH2 + H2 Etilendan etil spirti, sintetik kauchuk va boshqa moddalar olinadi. 4. Izomerlanish reaksiyasi. Normal tuzilishli alkanlar katalizator ishtirokida qizdirilganda tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarga aylanadi: AlCl 3 , 100 ºC CH3 – CH2 – CH2 – CH3 CH3 – CH – CH3 |

CH 3 n-butan izobutan Bunday izomerlanish reaksiyalari katta amaliy ahamiyatga ega bo’lib, neftni katalitik kreking jarayonida sodir bo’ladi. Bunda benzinning oktan soni ortadi. 5. Alkanlar havoda yoki toza kislorodda yonadi. Bilasizki, yonish natijasida karbonat angidrid va suv hosil bo’lib, katta issiqlik ajralib chiqadi: 2C 6 H 14 + 19O 2 → 12CO 2 + 14H 2 O+ 8280kJ Metan asosida sintezlar Bilasizmi? Fransuz kimyogari Sh.A. Vyurs alkanlarning universal sintetik olinish usulini yaratdi (1866). Rus kimyogari M.I. Konovalov alkanlarning nitrolash reaksiyasini amalga oshirdi (1888). N.D. Zelinskiy iborasi bilan aytganda «u kimyoviy jihatdan o’lik parafinlarni jonlantirdi». N.N. Semenov va S.N. Xinshelvud zanjir reaksiyalarining mexanizmini o’rganish bo’yicha katta ishlari uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’lishgan (1956). Janubiy Kaliforniya universitetidan Jorj A. Olax degan olim alkanlar reaksion qobiliyati juda past deb ta’kidlagan va alkanlar bilan reaksiyaga kirishuvchi yangi moddalarni ixtiro etgani uchun 1994 yilda kimyo fani bo’yicha Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan. Muammoli vaziyat savol va topshiriqlar : Vyurs reaksiyasi bo’yicha metil va etil bromidlardan qanday alkanlar olinadi?

Nima uchun alkanlarni “parafinlar” deb atalgan? Erkin radikallarning faolligi va hosil bo’lish mexanizmini tushintiring. Alkanlarning xlorlanish reaksiyasi qanday reaksiya turiga kiradi? Reaksiyaning ketish sharoiti va mexanizmini izohlang. Buyuk rus kimyogari D.I. Mendeleevning “neftni yoqish, qog’oz pullarni yoqish bilan barobardir” iborasini izohlang. Metanning degidrogenlab atsetilen olish “atsetilenning istiqbolli sintezi” deyilishiga sabab nima?

Похожие

Organik kimyoning nazariy asoslari

Bioanorganik kimyoning nazariy asoslari

Organik kimyoning nazariy tasavvurlarning vujudga kelishi va uning rivojlanish tarixi

Organik kimyoning asosiy tushunchalari

Sikloalkanlar