Bioanorganik kimyoning nazariy asoslari - Химия - Рефераты

Bioanorganik kimyoning nazariy asoslari

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Bioanorganik kimyoning nazariy asoslari Reja: 1. Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari 2. Moddalar massasining saqlanish qonuni

Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari Bizni oʻrab turgan moddiy olam turli-tuman jismlardan, ular oʻz navbatida moddalardan tashkil topgan. Jismlar, hodisalar, jarayonlar orasidagi bogʻliqlikni muayyan qonuniyatlar asosida tushuntirib beruvchi, tabiatni oʻrganuvchi fanlardan biri sifatida shakllangan kimyo fani, moddalar, ulardagi oʻzgarishlar va natijada yuz beradigan hodisalar haqidagi fandir. Kimyo fanining rivojlanib borishi bilan uning boshqa yoʻldosh fanlar bilan uzviy bogʻliq ekanligi aniqlandi. Fizika va matematika bilan bogʻliq holda koʻpgina masalalar yechimi topildi va fizik kimyo yuzaga keldi, shu kabi, biologik kimyo, tibbiy kimyo fanlari yuzaga keldi. Robert Boylning nazariy va ilmiy izlanishlari natijasida kimyoviy analiz tushunchalari, analitik kimyo usullari yuzaga keldi. Kimyo fanini oʻrganish uning asosiy tushunchalari bilan tanishishdan boshlanadi. Kimyoning asosiy tushunchalari: element, atom, modda, molekula va boshqalar. Moddalarning sifat tarkibini tashkil etuvchilar elementlardir, elementlar ana shu moddalarga muayyan xususiyatlarni beradi. Ushbu xususiyatlar moddalarning biror jarayondagi ishtirokini va vazifasini belgilaydi. Kimyoviy element deb bir xil zaryadga ega boʻlgan atomlarning muayyan turiga aytiladi (element grek tilida - tarkibiy qism ma’nosini bildiradi). Har bir kimyoviy element o`zining tartib raqamiga, belgisiga va nomiga egadir. Masalan, Ag - nomi kumush (argentum), tartib raqami - 47 (yadro zaryadi +47), kimyoviy belgisi - Ag. Atomga koʻplab ta’riflar berilgan: atom - kimyoviy elementning oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiradigan eng kichik zarrachasidir. Atom - musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida harakatlanuvchi manfiy zaryadlangan elektronlardan iborat elektroneytral zarrachadir. U kimyoviy yoʻl bilan parchalanmaydigan kichik zarrachadir. Molekula moddaning kimyoviy xususiyatlarini o`zida saqlaydi, ammo atom oʻzining fizik-kimyoviy sifatlari bilan farq qilishi mumkin. Masalan, vodorod va kislorod atomlari molekulalarga nisbatan reaksiyalarda faol ishtirok etadi. Azot atomi uning molekulasidan fizik

xususiyatlari bilan farq qiladi: uning molekulasi rangsiz, atomi esa - sariq oltin rangda. Molekula - moddaning mustaqil mavjud boʻla oladigan va shu moddaning fizikaviy va kimyoviy xossalarini oʻzida saqlab qoladigan eng kichik zarrachasidir. U bir elementdan, ikki va undan koʻp turdagi elementlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, H 2 , H 2 O, H 2 SO 4 , MgOHCl va boshqalar. Molekula moddaning tarkibiy qismi boʻlib, uning tuzilishi va xossalarini oʻzida mujassamlashtiradi. Moddalar ikki turga boʻlinadi: oddiy va murakkab moddalar. Oddiy moddalar - kimyoviy elementning erkin holda mavjud boʻla oladigan (bitta element atomlaridan hosil boʻlgan moddalar) turidir, masalan, H 2, Fe, Na, O3. Murakkab moddalar (kimyoviy birikmalar) - oʻzaro ma’lum nisbatlarda kimyoviy birikkan ikki yoki undan ortiq elementdan tashkil topgan moddalardir, ularga H 2 O, H 2 SO 4 , MgOHCl va boshqa moddalarni misol qilish mumkin. Amaliyotda biror element ma’lum bir modda sifatida qaraladi. Ammo ularga mos kelgan moddalar bir-biridan oʻz xossalari bilan farq qilishi mumkin. Oddiy moddalarning sifat tarkibi bir xil, tuzilishi va xossalarining har xil boʻlishi allotropiya hodisasi deyiladi. Bunda bitta kimyoviy elementning oʻzi ikki yoki bir necha oddiy moddalar hosil qilishi tushuniladi. Masalan, uglerod koʻmir va olmos moddalarini hosil qiladi, ular uglerodning allotropik shakl oʻzgarishlari deyiladi. Ular turli xossalarga ega boʻlishiga qaramasdan, yonganida uglerod (IV) oksidini hosil qiladi. Shunday xususiyatlarga koʻra uglerod toʻrt xil modda, kislorod ikki xil, fosfor esa oʻn bir xil modda hosil qiladi. Allotropiya yuzaga kelishida ikki xil holat kuzatiladi: Molekulada atomlar sonining turlicha boʻlishi (masalan, O 2 va O3) hamda molekula tarkibidagi atomlarning oʻzaro bogʻlanish tartibining turlicha boʻlishi (masalan, grafit va karbin). Murakkab moddaning bir necha koʻrinishda uchrashi polimorfizm deb ataladi. Kimyoviy formula - modda tarkibining kimyoviy belgilar va indekslar yordamida ifodalanishidir. Moddaning tarkibi turli formulalar bilan ifodalanadi. Bular empirik, molekulyar, struktura va elektron formulalardir. Empirik formulalar - murakkab moddalar tarkibiga kirgan atomlarning oddiy nisbatlarda

ifodalanishidir. Molekulyar formula - modda molekulasidagi atomlar soni aniq aks ettiriladi, lekin ularning qay tarzda bogʻlanganligini koʻrsatmaydi. Struktura (tuzilish yoki grafik) formulasi - modda molekulasidagi atomlar bogʻlanishining valent chiziqlar bilan ifodalanishidir. Elektron formulasi - modda molekulasi tarkibidagi atomlarning har birini tashqi valent pogʻonasidagi bogʻlovchi va taqsimlanmagan elektronlarni aks ettirgan formuladir. Valentlik deb element atomining boshqa elementlar atomlaridan aniq sonlarda biriktirib olish qobiliyatiga aytiladi. Valentlik kimyoviy formulani turli koʻrinishlarida, indekslarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Moddalar tarkibi va ularda boʻladigan oʻzgarishlarni tushunish hamda miqdor jihatidan ifodalash kimyoning asosiy qonunlari yordamida amalga oshiriladi. Kimyoning asosiy stexiometrik qonunlari: massalar saqlanish qonuni, tarkibning doimiylik qonuni, Avogadro qonuni, ekvivalentlar qonuni. Kimyoviy reaksiyalar sodir boʻlganda moddalar ma’lum miqdoriy nisbatlarda oʻzaro ta’sirlashadilar. Ushbu miqdoriy sonlar mol, atom massa, molekulyar massa kabi qiymatlar bilan ifodalanadi. Reaksiya davomida moddalarning shakli, rangi, tarkibi oʻzgarsa ham ularning umumiy miqdori oʻzgarmay qoladi. Demak, massa oʻzgarmay saqlanib qoladi. Moddalar massasining saqlanish qonuni M.V. Lomonosov qonuni deb yuritiladi. Unga koʻra: reaksiyaga kirishuvchi dastlabki moddalar massalari yigʻindisi reaksiya natijasida hosil boʻlgan mahsulotlar massalari yigʻindisiga teng. NaOH + H2SO4 = NaHSO 4 + H 2 O dastlabki moddalar: Mr (NaOH )= 40g⁄mol, Mr (H 2 SO 4 )= 98g⁄mol, ∑=138 g⁄mol; hosil boʻlgan mahsulotlar: Mr (NaHSO 4 )=120g⁄mol, Mr (H 2 O)=18 g⁄mol, ∑=138 g⁄mol; Tarkibining doimiylik qonuni: har qanday kimyoviy toza modda, qanday moddalardan va qanday usulda olinishidan qat’iy nazar, oʻzgarmas sifat va miqdoriy tarkibiga ega. Masalan, suvni qaysi yoʻl bilan hosil qilmaylik uning tarkibi bir xil boʻladi. NaOH + H2SO4 = NaHSO 4 + H 2 O 2H 2 + O 2 = 2H 2 O

Karrali nisbatlar qonunini quyidagicha ta’rifladi: “Agar ikki element oʻzaro birikib bir necha kimyoviy birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdoriga to‘g‘ri keladigan massa miqdorlari oʻzaro kichik butun sonlar nisbatda boʻladi. Masalan, uglerod is gazi - CO va karbonat angidridni - CO 2 hosil qiladi. Is gazi tarkibida 1 mol uglerodga 1 mol kisorod mos keladi, karbonat angidridda esa 1:2. Huddi shunday massa nisbatlari bilan ifodalash mumkin. Is gazi tarkibida 12:16→1 :1,33 karbonat angidridda esa 12:32→ 1 :2,67 nisbatlarda boʻladi. Ayni elementning bir massa qism vodorod yoki sakkiz massa qism kislorod bilan birikadigan yoki birikmalarda shuncha miqdor vodorod yoki kislorodning oʻrnini oladigan miqdori shu elementning kimyoviy ekvivalenti deyiladi. Agar ekvivalentni E bilan belgilasak, vodorod uchun E H =1 g⁄mol, alyuminiy uchun E A l=9 g⁄mol ga teng boʻladi. Gaz qonunlari qatoriga Boyil-Mariott, Gey-lyussak, Sharl, Avogadro qonunlari hamda Mendeleev-Klapeyron tenglamasi kiradi. Gaz qonunlaridan biri boʻlgan A. Avogadro quyidagicha ta’riflanadi: Bir xil sharoitda teng hajmda olingan turli gazlarning molekulalar soni oʻzaro teng boʻladi. A. Avogadro qonunidan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1.Normal sharotda (T=273K, P=101,325kPa) har qanday gazsimon moddaning 1 mol miqdori 22,4 litr hajmni egallaydi va u gazlarning molyar hajmi deyiladi. 2. Har qanday gazsimon moddaning 1 mol miqdori tarkibida 6,02 10 23 dona zarracha boʻladi. Bu son Avogadro soni deyiladi.

Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

Organik kimyoning nazariy asoslari

Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar

Organik kimyoning nazariy tasavvurlarning vujudga kelishi va uning rivojlanish tarixi

Ikkinchi guruh kationlarini analizining nazariy asoslari

Birinchi guruh kationlari analizining nazariy asoslari