Sikloalkanlar - Химия - Рефераты

Sikloalkanlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Sikloalkanlar Reja: 1. Sinflanishi va nomlanishi 2. Izomeriyasi 3. Olinish usullari 4. Sikloalkanlar tuzilishi nazariyasi 5. Fizik va kimyoviy xossalari

Sikloalkanlar kabotsiklik birikmalar sinfiga mansub bo’lib, C n H 2n umumiy formula bilan ifodalanadilar. Bu yerda n  3 bo’lishi shart. Sikloalkanlarni sikloparafinlar yoki naftenlar deb ham ataladi. Tuzilishi. Izomeriyasi. sikloalkanlarning tegishli to’yingan uglevodorodlar nomi oldiga siklo- old qo’shimchasi qo’shib hosil qilinadi. Masalan: siklopropan siklobutan siklopentan Sikloalkanlar izomerlarining soni tegishli teng uglerod atomlari tutgan alkanlar izomerlari sonidan bir necha marta ko’p. Bunga sabab, ularda struktura (tuzilish) izomeriyasi bilan bir qatorda izomeriyaning boshqa turlarini ham mavjudligidadir. Masalan: C 6 H 14 tarkibli alkanlar uchun beshta izomer mavjud bo’lsa, C 6 H 12 tarkibli sikloalkanlar uchun mavjud bo’ladigan izomerlarning soni 10 dan ortiqdir. Halqadagi uglerod atomlarining soniga nisbatan izomeriya: propilsiklopropan etilsiklobutanCH 2 CH 2 H2C CH 2 CH 2 H2C H2C H2C H2C CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 H2C CH 2 CH 2 H2C CH 2 CH 2 H2C H2C CH 2 CH 2 H2C H2C H2C H2C CH 2 CH 2 CH 2 H2C H2C CH 2 CH 2 CH 2 -СH2–CH 2–CH 3 -CH 2–CH 3 СН 3 -СH2–CH 2–CH 3 -СH2–CH 2–CH 3 -CH 2–CH 3 -CH 2–CH 3 СН 3 СН 3

metilsiklopentan siklogeksan O’rinbosarlardagi uglerod atomlarining soniga nisbatan izomeriya: metilpropilsiklopropan dietilsiklopropan O’rinbosarlarning halqada tutgan o’rniga nisbatan izomeriya: 1,2-dimetil- 1,3-dimetil- 1,4- dimetil- siklogeksan siklogeksan siklogeksan-СH2–CH 2–CH 3 СH3 -CH 2–CH 3 CH 3–CH 2- -СH2–CH 2–CH 3 -СH2–CH 2–CH 3 СH3 -CH 2–CH 3 CH 3–CH 2- -CH 2–CH 3 -CH 2–CH 3 CH 3–CH 2- СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 3

Agar halqada bitta o’rinbosar bo’lsa, unday birikmalar uchun sterioizomeriya mavjud bo’lmaydi. Ikki almashgan sikloalkanlarda geometrik va optik izomerlar mavjud bo’ladi. Masalan, buni 1,2-dimetil siklopropan misolida ko’radigan bo’lsak: sis-1,2-dimetilsiklopropan trans-1,2-dimetilsiklopropan Ikki almashgan barcha sikloalkanlar uchun (geminal tuzilishga ega bo’lganlaridan tashqari) geometrik izomeriya mavjud bo’ladi. Olinish usullari. sikloalkanlarlar neft tarkibida bo’ladi. Ularni sintetik usullar yordamida ham olish mumkin: Digalogenalkanlardan galogen atomlarini rux metalli yordamida tortib olinganda sikloalkanlar hosil bo’ladi: Bu usulda uch atomli sikloalkanlar oson hosil bo’ladi. Galogenkarbonilli birikmalardan galogenvodorodni tortib olish orqali sikloalkanlar olinadi:H3С CH 3 Н Н Н Н H3С CH 3 Н Н Н Н H3С CH 3 Н Н Н Н H3С CH 3 Н Н Н Н H3С CH 3 Н Н Н Н H3С CH 3 Н Н Н Н кўзгу СH 2 Br –CH 2 –CH 2 Br + ZnBr 2 Zn t СH2 Br –CH 2 –CH 2 Br + ZnBr 2 Zn t CH 3–CO –CH 2–CH 2–CH 2Br H3C –CO - -HBr CH 3–CO –CH 2–CH 2–CH 2Br H3C –CO - H3C –CO - -HBr

Ikki asosli karbon kislotalar kalsiyli yoki bariyli tuzlarini quruq haydash va hosil bo’lgan siklik ketonni qaytarish orqali sikloalkanlar olinadi.CH 2–CH 2–C CH 2–CH 2–C O O Ca O O CaCO 3 CH 2–CH 2 CH 2–CH 2 C = O CH 2–CH 2 CH 2–CH 2 CHOH CH 2–CH 2 CH 2–CH 2 CH 2 [H] [H] CH 2–CH 2–C CH 2–CH 2–C O O Ca O O CH 2–CH 2–C CH 2–CH 2–C O O Ca O O CaCO 3 CH 2–CH 2 CH 2–CH 2 C = O CH 2–CH 2 CH 2–CH 2 CHOH CH 2–CH 2 CH 2–CH 2 CH 2 [H] [H] Natriy malon efiriga digalogenli birikmalarni ta’sir ettirish orqali sikloalkanlar olinadi: Sikloalkanlar sanoatda asosan aromatik uglevodorodlarni katalitik qaytarish, atsetilen yoki diyen uglevodorodlaridan olinadi: Aromatik uglevodorodlarni qaytarib sikloalkanlar olish jarayoni 200-300 atm bosimi ostida boradi. CH 2Br CH 2 CH 2Br + H 2C(COOR) 2 R-ONa -2NaBr CH 2 CH 2 CH 2 C COOR COOR CH 2Br CH 2 CH 2Br + H 2C(COOR) 2 R-ONa -2NaBr CH 2 CH 2 CH 2 C COOR COOR 6[H] Ni 6[H] Ni

Diyen uglevodorodlaridan foydalanib 6 va 8 a’zoli sikloalkanlarni olish mumkin. 6 a’zoli siklik birikmalar diyen sintezi yordamida olinadi: Bu jarayon maxsus katalizatorlar yordlamida olib borilganda 8 a’zoli halqa hosil bo’ladi: Atsetilen nikel va kobalt karbonillari katalizatorligida o’zaro birikib siklooktatetrayenni hosil qiladi. Bu jarayonni nemis olimi Reppe o’rgangan. Keyingi yillarda polshalik olima Rujechka ikki asosli karbon kislotalarning toriyli tuzlarini quruq xaydash orkali halqasida 30 va undan ortiq uglerod atomi saqlagan yopiq zanjirli birikmalarni sintez qilib oldi. Fizik xossalari. sikloalkanlarning dastlabki vakillari gazsimon, siklopentandan boshlab suyuqlik. Ularning qaynash, suyuqlanishCH 2 CH CH CH 2 + CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 HC HC CH 2 CH CH CH 2 CH CH CH 2 + CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 HC HC CH 2 CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 HC HC CH 2 CH CH CH 2 + CH 2 CH –CH = CH 2 HC CН CH 2 CH 2 HC CН H2C H2C CH 2 CH CH CH 2 CH CH CH 2 + CH 2 CH –CH = CH 2 CH 2 CH –CH = CH 2 HC CН CH 2 CH 2 HC CН H2C H2C HC CН CH 2 CH 2 HC CН H2C H2C 4 СН  СН HC CН CH CH HC CН HC HC 4 СН  СН HC CН CH CH HC CН HC HC HC CН CH CH HC CН HC HC

haroratlari, zichliklari tegishli teng sonli alkanlarnikiga nisbatan katta. Halqadagi uglerodlarning soni ortib borishi bilan sikloalkanlarning qaynash haroratlari ortib boradi. Ayrim sikloalkanlarning muhim fizik kattaliklari jadvalda keltirilgan. Nomi Suyuqlanish harorati, 0 C Qaynash harorati, 0 C Zichligi, g/l Siklopropan -126,9 -33 0,698 Siklobutan -80,0 13 0,7038 Metilsiklopropan -177,2 0,7 0,6912 Siklopentan -94,4 49,9 0,7490 Etilsiklopropan -149,4 34,5 0,677 Siklogeksan -6,5 80,7 0,7781 Metilsiklopentan -142,2 71,9 0,7488 Kimyoviy xossalari. 3-a’zoli sikloalkanlar galogenlash, gidrogalogenlash, gipogalogenlash kabi kimyoviy jarayonlarga oson kirisha oladilar. Reaksiya vaqtida C – C bog’i uziladi halqa ochiladi. Galogenlash. Siklopropanga brom bilan ta’sir etilganda 1,3- dibrom propan hosil bo’ladi: Siklopropanni xlorlash reaksiyasida 1,3-dixlorpropan bilan birga xlor siklopropan ham hosil bo’ladi: Siklobutan va uning gomologlari brom bilan qiyinchilik bilan yuqori haroratda reaksiyaga kirishadilar.Н2С СН 2 СН 2 +Br 2 CH 2Br –CH 2–CH 2Br Н2С СН 2 СН 2 Н2С СН 2 СН 2 +Br 2 CH 2Br –CH 2–CH 2Br Н2С СН 2 СН 2 +Cl 2 CH 2Cl –CH 2–CH 2Cl Н2С СН Cl СН 2 + HCl Н2С СН 2 СН 2 Н2С СН 2 СН 2 +Cl 2 CH 2Cl –CH 2–CH 2Cl Н2С СН Cl СН 2 Н2С СН Cl СН 2 + HCl

Siklopentan va siklogeksanga galogenlar bilan ta’sir etilganda, halqa ochilmaydi va almashinish reaksiyasi sodir bo’ladi. Galoidvodorodlar ta’siri. Siklopropan va siklobutanga galoidvodorodlar, ayniqsa vodorod bilan ta’sir etilganda birikish reaksiyasi sodir bo’ladi va halqa ochiladi: Y u qori a’zoli sikllar galoid vodorodlar bilan reaksiyaga kirishmaydilar. Vodorodning ta’siri. Vodorod siklopropan va uning gomologlariga etilen uglevodorodlariga qaraganda qiyinchilik bilan birikadi. Bu reaksiya yuqori haroratda platina, palladiy yoki nikel katalizatorlari ishtirokida boradi. Reaksiya natijasida to’yingan uglevodorodlar hosil bo’ladi: Siklobutanga vodorodning birikishi siklopropanga nisbatan yuqori haroratda boradi. YAna ham yuqori haroratda vodorod siklopentanga ham birikishi mumkin.+ Cl 2 Cl + HCl h + Cl 2 Cl + HCl h Н2С СН 2 СН 2 +HBr CH 3–CH 2–CH 2Br Н2С СН 2 СН 2 Н2С СН 2 СН 2 +HBr CH 3–CH 2–CH 2Br Н2С СН 2 СН –R +H2 R –CH 2–CH 2–CH 3 Pt Н2С СН 2 СН –R Н2С СН 2 СН –R +H2 R –CH 2–CH 2–CH 3 Pt

Oksidlovchilar ta’siri. Oksidlash reaksiyasi yordamida sikloparafinlarni tegishli etilen uglevodorodlaridan farqlash mumkin. siklopropan va uning gomologlari odatdagi haroratda ishqoriy muhitda kaliypermanganat ishtirokida juda sekin oksidlanadilar. siklobutan va yuqori sikllar kaliypermanganat ishtirokida oksidlanmaydilar va bu bilan ular to’yingan uglevodorodlarni eslatadilar. sikloparafinlarni kuchli oksidlovchilar yordamida oksidlash natijasida ikki asosli kislotalar hosil bo’ladi: Bu reaksiya yordamida neft tarkibida uchraydigan siklogeksandan foydalanib kaprolaktam, naylon-4,6 va geksametilendiamin uchun zarur bo’lgan adipin kislota olinadi. Nitrolash. 5 va yuqori a’zoli sikllarni nitrolash to’yingan uglevodorodlarni nitrolashdagi kabi yuqori haroratda suyultirilgan nitrat kislota yordamida amalga oshiriladi. Izomerlanish va disproporsiyalanish reaksiyalari. Uch a’zoli sikloalkanlar yuqori harorat ta’sirida etilen uglevodorodlariga izomerlanadi: To’rt a’zoli sikllar etilen uglevodorodlari hosil qilib parchalanadilar:+ O 2 CH 2–CH 2-COOH CH 2–CH 2-COOH + O 2 CH 2–CH 2-COOH CH 2–CH 2-COOH CH 2–CH 2-COOH CH 2–CH 2-COOH Н2С СН 2 СН 2 CH 2= CH –CH 3 Н2С СН 2 СН 2 Н2С СН 2 СН 2 CH 2= CH –CH 3

Sakkiz va undan yuqori a’zoli sikllar yuqori haroratda besh va olti a’zoli sikllar hosil qilib izomerlanadilar. Besh va olti a’zoli sikllar eng barqaror hisoblanadilar. Siklopentanning alkilalmashgan hosilalari yuqori harorat, katalizator va bosim ostida olti a’zoli halqa hosil qilib izomerlanadilar. Bu reaksiyadan sanoatda metilsiklopentandan siklogeksan hosil qilishda foydalaniladi:CH 3 CH 3 CH 3 Olti va yetti a’zoli halqalar yuqori harorat, bosim va katalizator ishtirokida halqani kichraytirib yoki kengaytirib izomerlanishlari mumkin: CH 2 CH 2 H2C H2C 2 CH 2= CH 2 CH 2 CH 2 H2C H2C 2 CH 2= CH 2 CH 3 C2H5 CH 3 C2H5 C2H5

Uch va to’rt a’zoli halqalarning beqarorlik, besh, olti va yuqori a’zoli halqalarning barqarorlik sabablarini Bayyor o’zining kuchlanishlar nazariyasida quyidagicha tushuntiradi. Halqa qanchalik kichik bo’lsa, sikl yuqori kuchlanish ostida mavjud bo’ladi. Halqa kattalashishi bilan kuchlanish kamayib boradi. Bayer uglevodorodlarning ochiq zangjir hosil qilgandagi fazoda joylashishida uglerod va vodorod orasidagi bog’lar orasidagi burchak (109 0 28’) va yopiq zanjir hosil qilgandagi holati orasidagi farqni Bayer kuchlanishining mezoni sifatida qabul qiladi. Masalan, propandagi uglerod va vodorod atomlari orasidagi burchak (109 0 28’) ga teng. siklopropandagi uglerod va vodorod atomlari orasidagi burchak (109 0 28’ – 60 0 ):2 = 24 0 44’ ga teng. SHuning uchun siklopropandagi 3 ta uglerod atomi bitta tekislikda yotadi va katta kuchlanish ostida bo’ladi. Hamma uglerod atomlari bir tekislikda yotganda siklobutan va siklopropanda (109 0 28’ – 90 0 ):2 = 9 0 44’ va (109 0 28’ – 108 0 ):2 = 0 0 44’ ga teng. Lekin to’rt va besh a’zoli halqalar tekis joylashgan emas. Bayerning kuchlanishlar nazariyasi katta halqalarning mavjud bo’lishligini inkor qiladi. Lekin hozirgi kunda tuzilishida 30 dan ortiq uglerod bo’lgan yopiq zanjirli birikmalar sintez qilib olingan va ular o’ta barqaror birikmalar ekanligi aniqlangan. Yuqori a’zoli sikllarning barqarorlik sababini Saks va Mor ularning molekulasini har xil tekislikda joylashganligida deb tushuntiradilar. Masalan, siklogeksan molekulasi ikki xil – «qayiq» va «kreslo» ko’rinishida mavjud bo’lishi mumkin. a) б) a) б)

Siklogeksan molekulasining konformatsion modeli. a) «qayiq» konformatsiyasi; b) «kreslo» konformatsiyasi Ayrim vakillari va ularning ishlatilishi. s ikloalkanlar orasida metilsiklopentan va siklogeksanning ahamiyati kattadir. Metilsiklopentan katalizator, bosim va harorat ta’sirida siklogeksanga aylantiriladi. siklogeksandan esa siklogeksanon va adipin kislota olinadi. siklogeksanon va adipin kislotalar asosida geksametilendiamin, kaprolaktam, kapron va neylon-4,6 tolalari olinadi.

Похожие

Organik kimyoning nazariy asoslari. Alkanlar va sikloalkanlar

Neft sikloalkanlari

Organik kimyoning asosiy tushunchalari

Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari

Neft va yo`ldosh gazlardagi alkanlarning miqdori