Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari - Химия - Рефераты

Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari Reja: Katalitik kreking Sanoatda katalitik kreking Katalitik riforming Sanoatda katalitik riforming Izomerizatsiya Yoqilg`i yuqori oktanli komponentlarining sintezi Benzolni alkillash Degidrirlash Polimerizatsiya

Katalitik kreking Katalitik krekingda uglevodorod reaksiyalari zanjirli karbkation mexanizmi bo`yicha ketadi. Kreking bilan birga uglevodorodlar jarayon sharoitlarida alkillash, izomerizatsiya, polimerizatsiya, gidrirlash va dealkillash reaksiyalariga kirishadi. Yuqori oktanli benzinlar va yuqori konsentratsiyali propan - propilen hamda butan - butilen fraksiyalari olish maqsadida turli tipdagi distillat va qoldiq xomashyolar katalitik kreking qilinadi. Sanoatda katalitik kreking Jarayonning maqsadli vazifasi – 300-500 0 C oraliqda haydaladigan xom ashyodan yuqori oktanli benzin olishdan iborat. Benzin bilan birga o`rtacha distillat fraksiyalar – gazoyllar va butan – butilenni yuqori miqdorda saqlovchi gaz hosil bo`ladi. Katalitik kreking 450-525 0 C atmosfera bosimiga yaqin (0,06-0,14 MPa) bosimda alyumosilikat katalizatori ishtirokida olib boriladi. Katalitik kreking mahsulotlarining miqdori va sifati qayta ishlanayotgan xomashyo va katalizatorning tavsifiga hamda jarayonning rejimiga bog`liqdir. Katalitik kreking qurilmalarida yog`liq gaz, nostabil benzin, yengil va og`ir katalitik gazoyl olinadi. Ayrim hollarda ligroin ajratib olish ham ko`zda tutiladi. Uglevodorod gazi 80-90% C 3 -C 4 fraksiyadan iborat bo`lib, ajratib olingandan so`ng alkillash, polimerlash jarayonlarida, etilen, propilen, butadien, izopren, poliizobutilen, sirt – aktiv moddalar va boshqa neftkimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Benzin fraksiyasi (qaynashning boshlanishi – 195 0 C) – avtomobil va aviatsiya benzini komponenti sifatida qo`llaniladi. Uning tarkibiga arenlar – 20- 30% (mass.), sikloalkanlar – 8-15% (mass.) va alkanlar – 45-50% (mass.) kiradi. Fraksiyaning oktan soni 78-85 (motor usuli bo`yicha) ni tashkil etadi. Yengil gazoyl (Q.B. 175  200 0 C – Q. О . 320  350 0 C) – dizel yoqilg`isining komponenti sifatida, qurum ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida hamda mazut olishda suyultiruvchi sifatida ham qo`llaniladi. Parafin xomashyosidan olingan yengil katalitik gazoylning setan soni 45-56, naften – aromatikniki esa 25-35. Og`ir gazoyl – katalitik kreking qoldiq mahsuloti. Mazut tayyorlashda va qurum ishlab chiqarishda, termik krekingda va kokslashda xomashyo sifatida ishlatiladi. Katalitik krekingning termikdan asosiy afzalliklari – katalizator ishtirokida reaksiya tezligining yuqoriroq bo`lishi va olinadigan mahsulotlarning qadrliligi.

Quyida katalitik va termik kreking jarayonlarini nisbiy baholash natijalari berilgan. 31-jadval Katalitik va termik kreking jarayonlarini taqqoslash Ko`rsatkichla r Termik kreking Katalitik kreking Jarayon sharoitlari: harorat, 0 C bosim, MPa 470 – 540 2,0 – 7,0 450 – 525 0,06 – 0,14 Mahsulotlar tavsifi: gaz benzin yengil gazoyl Asosan C 1 -C 2 fraksiya Anchagina miqdorda normal tuzilishli alkanlar, alkenlar va dienlarni o`z ichiga olgan Asosan C 3 -C 5 fraksiya Tarmoqlangan alkanlar va arenlarni o`z ichiga olgan Polisiklik arenlarga boy Reaksiyalar mexanizmi Radikal zanjirli Karbkationli, zanjirli Katalitik riforming Katalitik riforming jarayonining ilmiy asoslari XX asrning boshida yo`lga qo`yilgan. 1911 yili Zelinskiy olti a'zoli sikloalkanlarni arenlarga yonaki reaksiyalarsiz platinali va palladiyli katalizatorlarda degidrirlashni amalga oshirish mumkinligini ko`rsatdi. Shu yilning o`zida Ipatyev ushbu reaksiyani oksidli metall katalizatorda amalga oshirdi. 1936 yili bir vaqtning o`zida cobiq Ittifoqda alkanlarni arenlarga degidrosiklizatsiya reaksiyasi ochildi: Moldavskiy va Kamusherlar ushbu reaksiyani xrom oksidida 450-470 0 C da; Kazanskiy va Plate – jarayonni aktivlangan ko`mirdagi platina katalizatori va 304-310 0 C haroratda amalga oshirdilar. Sanoatda katalitik riforming Sanoatda riforming benzin fraksiyalarining oktan sonini oshirishga va qimmatli neftkimyoviy sintez xomashyosi bo`lgan arenlarni olishda ishlatiladi.

Jarayon vodorod saqlovchi gaz [70-90% (hajmiy) N 2 , qolganlari uglevodorodlar] muhitida quyidagi sharoitlarda amalga oshiriladi: harorat 480-540 0 C; bosim 2-4 MPa; xomashyoni berish hajmiy tezligi 1-3s -1 ; sirkulyatsiya qilinayotgan vodorod – saqlovchi gaz miqdorini xomashyoga nisbati 600-1800 m 3 /m 3 . Katalitik riforming xomashyosi sifatida odatda neftni birlamchi haydash benzin fraksiyalari ishlatiladi. Riforming xomashyosining fraksion tarkibi jarayonning maqsadga muvofiq mahsuloti bilan belgilanadi. Agar jarayonning maqsadi – individual arenlar bo`lsa, benzol, toluol va ksilollar olish uchun, mos holda, C 6 (62-85 0 C), C 7 (85-105 0 C) va C 8 (105-140 0 C) uglevodorod saqlovchi fraksiyalar ishlatiladi. Agar jarayon yuqori oktanli benzin olish maqsadida amalga oshirilsa, xomashyo sifatida C 7 -C 9 uglevodorodlarga mos kelgan 85-180 0 C fraksiya ishlatiladi. Riformingning bifunksional katalizatorida ketadigan reaksiyalar natijasida benzin tarkibida ko`proq aromatik uglevodorodlar hosil bo`lishi va yig`ilishi bilan bog`liq chuqur o`zgarishlar sodir bo`ladi. Aromatik uglevodorodlar hosil bo`lish reaksiyalari: - siklogeksan va uning gomologlarini degidrirlash; - siklopentan gomologlarining izomerizatsiyasi va so`ng degidrirlanishi; - parafinlarning degidrotsiklizatsiyasi. Ikkinchi guruh – gidrokreking va izomerizatsiya reaksiyalari: - parafinlar va naftenlarning gidrokrekingi; - parafinlarning gidrogenolizi; - parafinlarning izomerizatsiyasi; - aromatik uglevodorodlarning izomerizatsiyasi; - benzol gomologlarini dealkillash. Riformingning asosiy reaksiyalari va ular orasidagi o`zaro bog`liqlik quyidagi sxema bo`yicha ifodalanishi mumkin: Birinchi bosqich parafinlarning degidrosiklizatsiyasi – siklni tutashtirish va yo alkilsiklopentanlar (1) yoki alkilsiklogeksanlar (2) ni hosil qilishni o`z ichiga oladi. Alkilsiklopentanlar izomerizatsiyasida – halqaning kengayishi (3) oqibatida ham alkilsiklogeksanlar hosil bo`ladi. O`zgarishlarning oxirgi fazasi – alkilsiklogeksanlarning aromatik uglevodorod hosil qilib degidrirlanishidir. RCH 2 CH 2 CH 2 CH 3 RCH 2 CH 2 CH 3 + CH 4RH + CH 3 CHCH 3CH 3 RCH 2 CHCH 3CH 3 R’’ R’’ R’ (4 )(2 )(1 ) (3 ) (2a )(1a )(5 ) (6a )(6 )

Normal parafinlar izomerlanadi (5) va izoparafinlarning keyingi o`zgarishlari normal parafinlarnikiga o`xshab analogik holda amalga oshadi. Parafinlar degidrotsiklizatsiyasida reaksiyaga kirishgan 1 mol xomashyoga nisbatan 4 mol vodorod hosil bo`ladi. Parafinlar o`zgarishining boshqa yo`li (6) – nordon markazlarda karboniy – ion bo`yicha afzalroq propan va butanlar hosil qilib kreking va katalizatorning metall markazlarida afzalroq metan hosil qilib parchalanish (gidrogenoliz)i dir. Naften va parafin uglevodorodlardan aromatik uglevodorodlar hosil bo`lishiga olib keluvchi riformingning eng muhim reaksiyalari issiqlik yutilishi bilan ketadi. Gidrokreking va gidrogenoliz reaksiyalari ekzotermik, parafin va naftenlarning izomerizatsiyalari 0 ga yaqin issiqlik effektiga ega. 32-jadval Uglevodorodlarning detonatsiyaga turg`unligi Uglevodorodlar Oktan soni 1,6 g/l TEQ li "boy" aralash ma sortligiMotor usuli Izlanish usuli, TEQ qo`shil- maganTEQ qo`shil- magan 1,6 g/l TEQ li 1 2 3 4 5 ALKANLAR Butan 92 - 94 150 Izobutan (2- metilpropan ) 99 - 101 160 Pentan 62 83 62 2 Izopentan (2- metilpentan ) 90 - 92 142 Geksan 25 - 25 -100 Izogeksan (2,2- dimetilbutan) 94 110 92 152 1 2 3 4 5 2,3- Dimetilbutan 95 110 102 205 2- Metilpentan 73 91 73 66 Geptan 0 47 0 -200 2,4- Dimetilpentan 93 111 93 143 Т riptan (2,2,3- trimetilbutan ) 102 112 106 255 О ktan -20 28 0 -220 Izooktan

(2,2,4- trimetilpentan ) 100 112 100 154 2,5- Dimetilgeksan 54 83 55 44 ALKENLAR Propen 85 - 101 - 2- Penten 80 - 98 - 2- Geksen 78 - 89 - 2-Ме til -2- geksen 79 - 90 - 2,2,4-Т rimetil -1- penten 86 - 103 - 2-О kten 56 - 56 - SIKLOALKANLAR Siklopentan 87 95 100 315 Ме tilsiklopentan 81 93 91 200 Etilsiklopentan 61 81 67 115 Siklogeksan 77 87 83 188 Metilsiklogeksan 72 86 75 120 Dekalin 38 - - -70 Tetralin 65 - - 215 ARENLAR Benzol 107 - 113 220 Toluol 101 104 112 250 Etilbenzol 97 102 103 250 o-Ksilol 100 101 100 -15 m-Ksilol 103 105 100 265 n-Ksilol 103 105 100 265 Kumol (izopropilbenzol) 99 102 108 280 Naften va parafin uglevodorodlarning aromatik uglevodorodlarga aylanish reaksiyalari qaytar bo`lib, muvozanatli o`zgarishlar chuqurligi harorat va ilk uglevodorodlar molekulyar massalarining o`sishi bilan ortib boradi. Riformingning asosiy mahsulotlari – vodorod saqlovchi gaz va suyuq fraksiya – yuqori oktanli riformatdir (32-jadvalga qarang). qisman vodorod sirkulyatsiyalanayotgan vodorod saqlovchi gazdagi yo`qotishlar o`rnini to`latishga ishlatiladi. Vodorodning ko`proq qismi neft mahsulotlarini gidrokreking va gidrotozalash qurilmalariga yo`naltiriladi. Platinali katalizatordagi riforming jarayonidagi 90% (hajmiy) konsentratsiyali texnik vodorodnng salmog`i 0,7-1,5% (hajmiy) ni tashkil etadi. Barqarorlashtirish orqali vodorod – saqlovchi gazdan quruq gaz (C 1 -C 2 yoki C 1 -C 3 ) va suyultirilgan gazlar (C 3 -C 4 ) ham ajratib olinadi.

Riformat – avtomobil benzinlarining yuqori oktanli komponenti (motor usuli bo`yicha oktan soni 85 yoki izlanish bo`yicha 95) dir. Katalitik riforming benzini 50-60% (massaviy) arenlar, 30% (mass.) ga yaqin alkanlar, 10-15% (mass.) sikloalkanlar va 2% (mass.) dan kamroq to`yinmagan birikmalardan iborat. Alkanlar asosan C 5 -C 6 fraksiyada mavjud bo`lib, izotuzilishning normalga bo`lgan yuqori nisbatlarida o`z aksini topgan. Arenlardan C 7 -C 9 lar ko`pchilikni tashkil etadi. Katalitik riforming benzinlarini yuqoriroq qurum hosil qiluvchi arenlarining yuqori miqdorlari tufayli ularni toza holda avtomobil yoqilg`ilari sifatida ishlatib bo`lmaydi va shu bois kompaundlashga jo`natiladi. Katalitik riforming benzinlaridan organik sintezda ishlatiluvchi individual arenlar: benzol, toluol, etilbenzol, ksilolning hamma izomerlari, naftalin, psevdokumol va ayrim boshqa mahsulotlarni ajratib olish mumkin. Neftkimyoviy mahsulot sifatida eng ahamiyatli arenlar sifatida benzol, o- va n-ksilollar ishlab chiqarilishi ma'lum; toluol va m-ksilollar esa mavjud ehtiyojlardan ham ancha ortiq miqdorda ishlab chiqarilmoqda. Shuning uchun hozirgi vaqtda toluol va m- ksilollar asosida qimmatli mahsulotlar ishlab chiqarishga urinishlar bilan birgalikda ularni dealkillash, disproporsiyalash va izomerizatsiyalash jarayonlari muvaffaqqiyatli rivojlanyapti. Izomerizatsiya Normal uglevodorodlarning izomerizatsiyasi alkillashda qo`llaniladigan izobutanni olishda, sintetik kauchuk xomashyosi va benzinni yuqori oktanli komponenti bo`lgan izopentanni olishda ishlatiladi. Izomerizatsiya katalizatori bo`lib alyuminiy xlorid xizmat qiladi. Jarayon 120-150 0 C harorat va 0,1 MPa gacha bosimda olib boriladi. Xomashyo sifatida pentan, butan va benzin fraksiyalari ishlatiladi. Yoqilg`i yuqori oktanli komponentlarining sintezi To`yinmagan uglevodorodlar bilan izoparafinlarni alkillash yuqori oktanli benzin komponentlarini olish maqsadida amalga oshiriladi. To`yinmagan uglevodorodlar sifatida propilen, butilenlar, amilenlar; izoparafin uglevodorodlar sifatida esa - izobutan yoki izopentanlar ishlatiladi. Masalan, izobutanni butilenlar bilan alkillab izooktan olinadi. Alkillash reaksiyasi katalizator sifatida sulfat kislota ishlatilsa 0 dan -10 0 C gacha haroratda yoki vodorod ftorid ishtirokida bo`lsa, 25-30 0 C da amalga oshiriladi.

Benzolni alkillash Benzolni to`yinmagan uglevodorodlar (etilen, propilen) bilan alkillashda katalizator sifatida fosfat - yoki sulfat kislotalar, alyuminiy xlorid, alyumosilikatlar va boshqalar xizmat qiladi. Jarayon qaysi katalizator ishlatilishiga bog`liq holda 50 dan 450 0 C gacha harorat va 1 dan to 3 MPa gacha bosimda ketadi. Benzolni alkillash mahsulotlari sintetik va qator kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda qo`llaniladi. Degidrirlash Degidrirlash – to`yingan uglevodorodlardan vodorod molekulasi tortib olinishi bilan to`yinmagan uglevodorodlarning hosil bo`lish jarayonidir. Masalan, butandan – butilen, butilendan – butadien, izopentandan – izoamilen, izoamilendan – izoprenlar. Jarayon xromalyuminiyli katalizatorlarda 530-600 0 C harorat va atmosfera bosimi yoki undan pastroq bosimda ketadi. Degidrirlash natijada etilbenzoldan stirol, izopropilbenzoldan esa  - metilstirol olinadi. Polimerizatsiya Quyi molekulyar moddalar – monomerlarning o`zaro ta'siri natijasida yuqori molekulyar moddalar - polimerlar olish jarayoni - polimerizatsiyadir. Ushbu jarayon plastmassalar, sintetik kauchuklar, moylar va boshqa mahsulotlar olishda ishlatiladi. Masalan, fosfat kislota katalizatori ishtirokida propilenni polimerlab, yuvish vositasi ishlab chiqarishda qo`llaniladigan propilenni tetrameri olinadi. Propilenni polimerlab yuqori sifatli plastmassa - polipropilen olinadi. Izobutilenni polimerlab qattiq poliizobutilen (molekulyar massasi 200000 ga yaqin) yoki suyuq poliizobutilen (molekulyar massasi 10000 ga yaqin) olinadi.

Adabiyotlar 1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970. 2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961. 3. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 4. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974. 5. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.: Химия, 1978. 6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974. 7. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. – Т.: Фан, 1958. 8. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.: Химия, 1966. 9. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. – Л.: Химия, 1977. 10. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 11. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971. 12. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970.

Похожие

Neft tarkibidagi uglevodorodlarining termik o`zgarishlari

Neft va gazning umumiy xossalari

Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o’zgarishlari

Neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida tushuncha

Diyen uglevodorodlari