Neft va gazning umumiy xossalari - Химия - Рефераты

Neft va gazning umumiy xossalari

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

413.5 KB

Neft va gazning umumiy xossalari Reja: 1. Neftning fizik-kimyoviy xossalari. 2. Neft va neft mahsulotlarning element va guruh tarkibi. 3. Tabiy gazning kimyoviy tarkibi va ularning ishlatilishi.

Neftning kimyoviy tarkibi va u haqida qisqacha ma’lumot Neft sarg`ish, ko`ng`ir, qoramtir rangli moysimon suyuqlik, zichligi 0,73 dan 0,95 g/sm 3 gacha - 20 da +20 0C gacha haroratda qotuvchi juda murakkab tarkibli turli uglevodorodlar va geteroatomli organik birikmalar aralashmasidan tarkib topgan moddalar. U yuqori koloriyali yoqilg`i (40000 dan 44000 gacha k/kg). Neftning kimyoviy tarkibi asosan quyidagi elementlardan tashkil topgan: C 83-87 %; H 2-14 %; S 0,3-3 %; O 0,1-1,0 %; N 0,001-0,4%. Bundan tashqari juda kam miqdorda metalloorganik birikmalar shaklida vanadiy, nikel temir, titan, kobalt, germaniy va boshqa elementlardan iborat bo`ladi. Neft tarkibida uch turdagi suyuq va erigan holda qattiq uglevodorodlar, ushlaydi: alkanli uglevodorodlar (asosan to`g`ri zanjirli, C–1 dan C-30 gacha) neftda to`yinmagan uglevodorodlar bo`lmaydi, turli uzunlikdagi yon zanjirlari bo`lgan siklopentan va siklogeksan hamda ularning hosilalari tipidagi monotsiklik naftenlar va di-, tri hamda politsiklik polimetilenli uglevodorodlar, (shu jumladan, yon zanjiri bo`lganlari ham) aromatik uglevodorodlar, benzol va ularning gomologlari, naftalin, antratsen va uning gomologlari, naftearomatik gibrid uglevodorodlar va ularning hosilalari, neft, tarkibida u yoki bu sinf moddalarning ko`pligiga qarab olti tipga bo`linadi. Metanli (yoki alkanli), metanonaftenli, naftenli, metalonaftenoaromatik, naftanoaromatik va aromatik. Neftning yoshi aromatikdan metanli uglevodorodlarga o`tgan sayin o`sib boradi. Texnologik klassifikatsiyaga binoan neft 0,5% gacha oltingugurt saqlovchi kam oltingugurtli 0,51% dan 2% gacha oltingugurt saqlovchi oltingugurtli, 2% dan ortiq oltingugurt saqlovchi - ko`p oltingugurtli, 1,5% gacha alkan saqlovchi kam alkanli 1,51 dan 6% gacha alkan saqlovchi-alkanli, 6% dan ko`proq alkan saqlovchi ko`p alkanli neftlarga bo`linadi. Neftning eng asosiy tabiiy zahiralari Amerika Qo`shma shtatlarida, Janubiy Afrikaning shimoliy rayonlarida, τ`rta sharqda, ayniqsa, Iroq, Saudiya Arabistonida va Rossiyaning bir qator rayonlarida topilgan. Ozarbayjon, shimoliy Kavkaz, Kaspiy bo`yi, Tatariston ASSR, Sibir va τ`rta τsiyo respublikalarida juda

katta neft konlari joylashgan bo`lib, yer osti zahiralari va uni qayta ishlash jihatidan bu mamlakatlar dunyoda yetakchi o`rinlarni egallaydi. XX asrning boshlarida ichki yonuv dvigatellar ixtiro qilingach, neftga ehtiyoj yanada ko`paydi. Neft mahsulotlaridan (benzin, og`ir suyuq yoqilg`i, surkov moylari va hokazolardan) foydalanish hozirgi davrda shu darajaga borib yetdiki, biror davlat iqtisodini neftsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Shuni ham aytish kerakki, organik sintez uchun zarur bo`lgan ko`pdan-ko`p moddalar neft sanoatining qo`shimcha mahsulotlari hisoblanadi. Turli konlardan qazib chiqariladigan neftning kimyoviy tarkibi turlicha bo`ladi. Uning asosiy tarkibini metandan tortib to molekulasida 50 tagacha uglerod atomi bo`lgan juda murakkab uglevodorodlar tashkil etadi. Siklopentan va siklogeksan hosilalari neftda ko`p uchraydi. Ba`zi neftlar, masalan Kaliforniya, Borneo oroli va Maykop neftlari aromatik uglevodorodlarga boyroq bo`ladi. Neftda oz miqdorda oltingugurt, azot va kislorod uchraydi. Neftni oltingugurtdan tozalash muhim ahamiyatga ega chunki neft ishlatilayotganda undagi oltingugurt oksidlanib, kislota hosil qilishi va bu kislota metallni zanglatib ishdan chiqarishi mumkin. Neftdan uchuvchan uglevodorodlar: metan, etan, propan va butan (yo`ldosh gaz) alohida ajratib olinadi va asosan, yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Bu aralashmani past haroratda fraksiyalab haydash yo`li bilan undan yuqoridagi moddalarni ayrim- ayrim ajratib olish va olingan moddalardan sof organik birikmalar (monomer moddalar) sintezlash neftekimyo sanoatining eng asosiy vazifalaridandir (8- jadval). jadval. Suyuq neftni qaynash haroratiga qarab ajratilgan fraksiyalari № Fraksiya Qaynash harorati 0 C 1 Petroley efir 20–60 0 C 2 Solvint nafta 60–120 0 C 3 Benzin 40–200 0 C 4 Kerosin 175–325 0 C 5 Gazoyl 300–500 0 C 6 Vakuum–distilat 400 0 C

Benzin. Ichki yonuv dvigatel silindrida benzin yonayotganda, murakkab kimyoviy jarayon sodir bo`ladi. Ideal sharoitda yonilg`i butunlay yonib quyidagi reaksiyaga asosan karbonat angidrid va suv hosil bo`lishi kerak: Agar reaksiya haddan tashqari tez ketsa , yonish vaqtida detonatsiya hodisasi , ya ` ni paqillab yonish sodir bo ` ladi va dvigatelning tortish kuchi pasayib ketadi . Ma`lum bo`lishicha, bu hodisa ham yoqilg`ining kimyoviy tarkibiga bog`liq ekan. Normal tuzilishga ega bo`lgan parafinlar (n-oktan) detonatsiya ancha moyil, tarmoqlangan parafinlar (izooktan) esa detonatsiyaga kamroq uchrab, ichki yonuv dvigatellarda yaxshi yonuvchi modda hisoblanadi: Amalda bunday izooktan standart yaxshi yoqilg`i, n geptan esa standart yomon yoqilg`i etaloni sifatida qabul qilingan. Tarkibida 70 % izooktan bor aralashma motorda sinalayotgan benzin kabi yonsa, unda bu benzinning «oktan soni» 70 deb belgilanadi. Shartli ravishda izooktanning «oktan soni» 100, n- geptanning oktan soni 0 deb qabul qilingan. Ko`pchilik benzinlarning oktan soni 50 bilan 70 orasida bo`lib ularning oktan soni β xil yo`l bilan oshirish mumkin: 1. Benzinga ba`zi moddalar qo`shilsa, u bir me`yorda yonadi. Bu xil moddalardan tetraetil qo`rg`oshin ( С 2 H 5 ) 4 R b keng ko`lamda qo`llanadi. Tetraetilqo`rg`oshindan benzinga 0, β -0,8 ml/l miqdorda qo`shilganda benzinning oktan soni 80 gacha oshishi mumkin. Bunday benzin etillangan benzin deb ataladi.

Benzinning oktan sonini oshirish maqsadida u izomerlanadi, ya`ni benzindagi tarmoqlangan zanjirli birikmalar miqdori oshiriladi. Bu jarayon riforming deyiladi, uni amalga oshirish uchun benzin xona haroratida yoki yuqoriroq haroratda katalizator ustidan o`tkaziladi. τdatda, katalizator sifatida alyumoplatinali katalizatorlar ishlatiladi. Kerosin. Benzindan keyingi fraksiya kerosin deyiladi. Kerosin ham turli- tuman maqsadlarda, asosan, traktorlar uchun yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Hozirgi zamon samolyotlarida ham yoqilg`i sifatida kerosin ishlatiladi. Kerosinning tutashini kamaytirish uchun tarkibidagi aromatik uglevodorodlar miqdori kamaytiriladi. To`yinmagan birikmalarni yo`qotish maqsadida kerosin sulfat kislota, vodorod xilorid kabilar bilan ishlanadi. Kerosinni turli xil katalizatorlar ishtirokida krekingga uchratib benzin va gazsimon alkan hamda alkenlar hosil qilish mumkin. Gazoyl yoki boshqacha dizel yoqilg`isi ham deyiladi. U 250-300 0C da qaynaydi. Uning ko`pchilik qismi krekingga uchratilib, benzin olinadi va dizel dvigatellarida yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Surkov moylari . Neftni hay dash jarayonida qolgan yuqori molekulali qovushqoq suyuqlik surkov moylari sifatida ishlatiladi. Surkov moylari ham begona moddalardan tozalanadi. Surkov moyiga xloretil efir, fenol va suyuq sulfat angidrid kabi erituvchilar ta`sir ettirilganda tarkibidagi aromatik uglevodorodlar va to`yinmagan birikmalar yo`qoladi. Surkov moyi tarkibidagi parafinni yo`qotish uchun neft metiletilketon va toluol aralashmasida eritiladi va eritma sovitilganda parafin kristallanadi. Shu yo`l bilan tozalangan moy oksidlanishi oldini olish uchun unga qo`shimcha moddalar ham qo`shiladi. Izomerlanish. Benzin fraksiyasini reforming qilish, ya`ni tarmoqlangan uglevodorodlar miqdorini oshirish vaqtida katalizatorlar ishlatiladi. Bu xil katalitik reaksiyalarda molekulasida uglerod kationi bor oraliq moddalar hosil bo`ladi. Masalan, 100 0C va undan yuqori haroratda alyuminiy galloid katalizatori ishtirokida butan izomerlari o`rtasida tezda muvozanat vujudga keladi:

Toza alyuminiy bromid bu reaksiyaga katalizatorlik qila olmaydi, uning katalizatorlik ta`siri faqat oz miqdorda alkilgalogenid, spirt yoki alken va suv aralashmasi qo`shilgandagina kuchayadi. Demak qo`shimcha moddalar katalizator bilan reaksiyaga kirishib, uglerod kationlarini hosil qiladi va bu kationlar zanjirsimon reaksiyani boshlab beradi. Zanjirsimon reaksiya vaqtida yangidan hosil bo`layotgan kationlar qayta guruhlanadi va so`ng izomerlanadi. Tashabbuslanish (erkin radikal hosil bo`lishi) Alifatik va alitsiklik uglevodorodlarning alyuminiy xlorid ta`sirida krekinglanishi va izomerlanishini dastlab N. D. Zelinskiy kashf etgan va uning shogirdlari M. B. Turovoy-Polyak, N. I. Shuykin, Y.A.Arbuzov hamda boshqalar davom ettirganlar. Kreking. Neftning yuqori haroratda haydaladigan fraksiyalarini krekinglab benzin va gazsimon uglevodorodlar hosil qilish mumkin. Krekint jarayoni katalizator ishtirokida va yuqori haroratda olib boriladi. 9– jadvalda neft fraksiyalari krekinglanganda qancha benzin hosil bo`lishi ko`rsatilgan. 9– jadval. Neftning turli fraksiyalarini 1 soat davomida 425 0C da krОkinglanganНa hosil bo`laНigan bОnzin miqНori Neft fraksiyalari Hosil bo`lgan benzin miqdori % Solvint neft – Kerosin 15

Gazoyl 16 Qoldiq 18 τg`ir distillyat 22 Alkanlarda C-C bog` eng kuchsiz hisoblanadi. Bu bog` 450°С da uzila boshlaydi va natijada erkin radikallar hosil bo`ladi. Moysimon og`ir uglevodorodlar termik kreking qilinganda C-C bog`lar uzilishi hisobiga turli moddalar hosil bo`ladi. Bu jarayonni n-butan pirolizi misolida ko`rib chiqaylik. 600 0C da n-butandan hosil bo`ladigan erkin metil va etil radikallar n- butandan vodorod atomini tortib olib zanjirsimon reaksiyani boshlab beradi. Bunday jarayonda molekulalarning parchalanishi natijasida vodorod ham hosil bo`ladi. Radikallarning o`zaro birikishi va ularning disproporsiyalanishi natijasida quyidagi reaksiyalar sodir bo`ladi. Erkin radikallarning hosil bo`lishi (tashabbuslanish): Neftni yoki uning ba`zi fraksiyalarini termik va katalitik krekinglashda juda ham murakkab kimyoviy jarayonlar sodir bo`ladi. Biz bu yerda shu kimyoviy reaksiyalarni soddalashtirilgan holda ko`rib chiqdik, xolos. Tabiy gazning kimyoviy tarkibi va ularning ishlatilishi

Tabiiy gazdan dastlab faqat energiya manbai sifatida foydalanib kelingan. Tabiiy gazni kimyoviy qayta ishlash esa fan va texnikaning ulug`vor yutuqlaridan biri hisoblanadi. Tabiiy gazlarning kimyoviy xomashyo sifatida qiymati shundaki, ularning tarkibida ko`p miqdorda metan uglevodorod bor. Masalan, Buxoro konidan olinadigan tabiiy gaz tarkibida 98 % ga yaqin metan borligi aniqlangan. Yaqin vaqtlargacha tabiiy gazlar inert birikmalar hisoblanib kelingani uchun ulardan kimyo sanoatga foydalanilmas edi. Metan va uning gomologlarining reaksiya xossasi yaxshi emas deb hisoblanardi. Biroq katalizatorlardan keng chuqur va har taraflama o`rganish ularni oksidlash parchalash, xlorlash, nitrillash va boshqa reaksiya natijasida majbur qilish imkonini berdi. Metanning eng istiqbolli kimyoviy qayta ishlash jarayonlaridan biri uning oksidlanishidir. 2CH 4 + 0 2 ^2CH 2 0+ 2H 2 Formaldegid olishning bu bevosita usuli juda qulay bo`lganligi sababli hozirgi vaqtda keng foydalanilmoqda. Metandan formaldegid ajratib olish mumkinligini dastlab akademik S.S. Medvedev kashf qilgan edi. Akademik N.N. Semyonov uglevodorodlarning zanjirli oksidlanish nazariyasini yaratdi. Shu nazariya asosida formaldegid olishning yangi usulini ishlab chiqdi. Bu usul qo`llanilganda tarkibida 0,1 % azot oksidlari bo`lgan metan-havo aralashmasi 600-700 0C qizdirilgan reaktordan tez o`tkaziladi. Bu usulda reaksiyaga kirishgan metandan ajralib chiqadigan formaldegid 70 % ni tashkil etadi. Formaldegid faol kimyoviy birikma, u boshqa moddalar bilan oson reaksiyaga kirishadi shu tufayli ham formaldegid organik sintezning bebaxo yarim mahsulotiga aylanib qoldi. Formaldegid asosida mochevina-formaldegid, fenol formaldegid smolalari, yangi polimer, poliformaldegid, organik bo`yoqlar, dori va antiseptik preparatlar tayyorlanadi. Formaldegiddan foydalanish miqyosi yil sayin kengayib bormoqda. Yaqin vaqtlargacha formaldegidni metil spirtini temirli va kumushli katalizatorlar ta`sirida oksidlash yo`li bilan olish asosiy usul hisoblanardi. Bu usulni M. I. Kuznetsov, E. I. Orlov ishlab chiqgan edilar.

2CH 3 OH + O 2 —► 2 CH 2 O + 2 H 2 O Bunday usul qo`llanilganda asosiy xomashyo sifatida metil spirti ishlatiladi. Metil spirti oksidlanganda 90 % formaldegid olinadi. Biroq, uglerod va vodorod oksidini koksdan olish xarajatlarining ko`pligi metil stirtining ancha vaqtgacha juda qimmat turishiga sabab bo`ldi. Hozirgi vaqtda uglerod oksidi va uglerod tabiiy gaz - metandan olinadi. Bu usulda olingan formaldegidning tannarxi ikki baravar arzondir. Hozigi vaqtda metil spirti va formaldegidni tabiiy gazidan olinadi. 2CH 4 + O 2 —»► 2 CO 2 + 4 H 2 —»- 2 CH 3 OH 2CH 3 OH + O 2 —» 2 CH 2 O + 2 H 2 O a) Formaldegid fenolformaldegid smola ishlab chiqarishda foydalanilmoqda. Mazkur smolani sanoat usulida olish usulini professor G.S. Petrov ishlab chiqqan Bu smola “karbolit ‖ deb ataladi. Formaldegidni fenol yoki uning gomologlari bilan ko`p marta kondensatsiyalash natijasida termoplastik yoki termoreaktiv fenol-formaldegid smolalar olinadi. U yoki bu smolaning paydo bo`lishi asosiy moddalarning nisbatiga bog`liq. Termoplastik fenolformaldegid smolasi spirtda, atsetonda yaxshi eriydi. Erish natijasida yupqa parda hosil qiladi. Smolaning bu xossasi undan tabiiy shelak o`rnida foydalanish imkonini beradi. Shu tufayli ham bu smolani yangilak deb ham atashadi. Polimerlarning ikkinchi tipi formaldegidni ko`proq qo`shish natijasida olinadi va rezol smolalari deb ataladi. b) Mochevina- formaldegid smolalar plastmassa, elim, lak sifatida qat`iy o`rnashib oladi. Ular fenolformaldegid smolalardan rangsizligi, bo`yoq qo`shilgach turli xil rangga kirishi bilan farq qiladi. Mazkur smolani tayyorlash uchun formaldegid va mochevina ishlatiladi. Bu moddalar esa tabiiy gazdan olinadi. Mochevina-formaldegid smolalar olish va uni qayta ishlash gazdan foydalanishning eng ratsional yo`llaridan biridir. Respublikamizda hozirgi kunda mochevina-formaldegid smolasini Chirchiq elektrokimyo kombinatida ishlab chiqarilmoqda.

Mochevina formaldegid smolalar o`zining qimmatli texnik xossalari tufayli texnikada keng foydalanilmoqda. Ular rangsiz, nurga chidamli, qattiq, hidsiz, turli erituvchi suyuqliklarga chidamlidir. Mochevina-formaldegid smolalar asosan qo`yma va presslangan plastmassalar, laklar, g`ovak materialar ishlab chiqarishda qo`llaniladi. Ular elektr yoyi ta`sirida azot va vodorod ajratib chiqaradi. Bu elektr yoyini tezda uchiradi. Mochevina-formaldegidning bu ajoyib xislati elektrotexnikada turli xil elektr detallarini tayyorlashda foydalaniladi. Mochevina-formaldegid smolalarning yog`och qipig`i va qog`oz qo`shib, presslangan poroshoklari eng ko`p tarqalgan Ulardan, lampalar, turli xil idishlar, asboblar, foto, radio detallari, priyomniklar, telefonlar, eshik tutqichlari, pardozlash plitalari va boshqa shunga o`xshash keng iste`mol buyumlari tayyorlanadi. Chiqindiga chiqgan o`nlab ming tonna yog`och qipig`lariga fenolformaldegid smolalar singdirilib mebel sanoatida foydalanilishi mumkin. Fenolformaldegid shimdirilib presslangan qipig` eng yaxshi navli yog`ochnikidan ham yaxshi plitalar yasashga yaraydi. Mochevina formaldegid smolasining yana bir xislati shundaki, undan «mipora» deb atalgan g`ovak materiallar tayyorlash mumkin. Bu materiallar vagonlar, kemalar, sovutgich boshqalarni issiq, sovuq, tovush va elektr o`tkazmaydigan qiladi. Mochevina-formaldegid smolalarning turli xil eritmalari har xil gazlamalarga shimdirish uchun ham ishlatiladi. Shunda gazlamalar oqarmaydigan, g`ijimlanmaydigan, yaxshi bo`yaladigan va chidamli bo`ladi. Quyoshda o`z xossasini yo`qotmasligi, turli xil bo`yoqlar yaxshi qo`shilishi mochevina formaldegid smolalardan lak va emal tayyorlashda foydalanish imkonini beradi. Bu smolalardan tayyorlangan lak va emallar aniq ishlaydigan asboblar, mashina va mexanizmlar, muzlatgichlar, radio va televizion qurilmauralarni yupqa parda bilan qoplashda foydalaniladi. Keyingi vaqtlarda mochevina-formaldegid smolalardan foydalanishning eng yirik sohasi bunyodga kelmoqda. Ma`lum bo`lishicha, yerga faqat mineral o`g`itlargina emas, balki polimer o`g`itlar ham solinishi lozim ekan. Bu tuproq va o`simliklarga yaxshi ta`sir qilar ekan.

Mochevina bundan tashqari chorvachilik uchun ham zarur ozuqa moddasidir. Tarkibida azot saqlaydigan bunday ozuqalar bilan boqilayotgan chorvo mollarning mahsuldorligi ancha oshadi. Formaldegiddan antiseptik moddalar sifatida foydalanish mumkin. Urotropin, melamin va anilin-formaldegid smolalari olishda, kimyoviy tolalarni «bog`lovchi» sifatida ishlatish mumkin. Tabiiy gazdan olinadigan formaldegid va mochevina ishlab chiqarish yildan yilga oshib bormoqda. Metan gomologlarini olinishi va neftkimyo sanoatida ishlatilishi - CH 4 . Metan tabiiy gazlar va neft bilan birga chiqadigan gazning asosiy qismini tashkil qilib, sanoatda va turmushda keng ko`lamda ishlatiladi. Metan yaxshi yonadi va yonganda (8560 kkal/m 3 ) issiqlik chiqadi. Shu sababli u yoqilg`i sifatida ham ishlatiladi. Hozirgi vaqtda metandan juda ko`p xomashyolar olinadi. Masalan, metan maxsus qurilmada havoni kamroq berib 1500 0C gacha qizdirilganda vodorod va uglerod (bu aralashma qorakuya holida bo`ladi) olinadi: CH 4 1500 0 C C + 2 H 2 Hosil qilingan bu qorakuya esa avtomobillarga shinalar ishlab chiqarishda qimmatbaho xom ashyodir. Metan suv bug`i yoki uglerod (II)-oksid bilan birgalikda 850 0C atrofida nikel katalizator ustidan o`tkazilganda (konversiya qilinganda) uglerod (II)-oksid va vodorodga parchalanadi: сн4+н2о— со+3н 2 CH 4 +C0 2 —2CO+ 2H 2 Hosil qilingan gazlar sintez - gaz deyiladi va ular metil spirt, ammiak olishda hamda boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Metan tabiatda yer ostida qolib ketgan o`simlik va hayvonlarning chirishidan hosil bo`ladi. Shuning uchun ham metan «botqoqlik gazi» deb yuritiladi. Yer ostida toshko`mirning qisman parchalanishidan ham metan paydo bo`ladi. Shu sababli metan «kon gazi» (qaldiroq gaz) ham deyiladi. Metanning havo bilan aralashmasiga gugurt chaqilganda portlab yonadi; ko`mir konlarida portlashlar ham, ko`pincha, shu tufayli ro`y beradi. Metan neft va yorituvchi gaz tarkibida ham uchraydi. Hozirgi vaqtda juda ko`p gaz konlari topilgan bo`lib, ulardan olingan tabiiy gazlar sanoatning turli sohalarida

ishlatilmoqda. Ba`zi tabiiy gaz konlari (Buxoro, Saratov, Stavropol, Dashaza va boshqa gaz konlari) gazining tarkibi, asosan, metandan iborat. Metanning ahamiyati xalq xo`jaligida juda katta bo`lganligi uchun kimyogarlar uni sun`iy yo`l bilan ham olish mumkinligini topganlar. 1856 yilda Bertelo birinchi marta metanni uglerod sulfid bilan vodorod sulfid aralashmasini nayda qizdirilgan mis ustidan o`tkazib hosil qildi. CS 2 + 2 H 2 S + 8Cu CH 4 + 4 Cu 2 S 1897 yilda 1 β 00 °C da to`g`ridan-to`g`ri uglerodga vodorod ta`sir ettirib metan olish yo`li topildi: C+ 2H 2 ↔ CH 4 Bu reaksiya nikel katalizatori ishtirokida 475 0C da olib borilganda metaning unumi anchagina ortishi keyinroq aniqlandi. Hozirgi vaqtda metanni yuqorida ko`rsatilgan to`yingan qator uglevodorrdlarining olinish usullaridan istalgan biri bilan sintez qilish mumkin. Laboratoriyada metan alyuminiy karbidga suv ta`sir ettirib yoki sirka kislotaning natriyli tuziga o`yuvchi ishqor ta`sir ettirib olinadi:С3Аl4+12 H2O--3CH 4+4 A(lO H) 3 CH 3COONa + NaOH-»-CH4+Na2CO3 Metanni uglerod (P) oksid va uglerod (1U) oksidni 250-400 °C da nikel katalizator ishtirokida vodorod bilan qaytarib olinishi mumkin. CO + 3H 2 ^CH 4 + H 2 O CO 2 + 4 H 2 ^CH 4 +2 H 2 O Sanoatda metan tabiiy gazdan olinadi. Metan rangsiz, hidsiz gaz bo`lib, suvda kam, spirtda esa yaxshi eriydi. Metan yonganda ko`kimtir alanga hosil qiladi. Etanning olinishi - C2H 6 Etan tabiatda neft tarkibida va neft bilan birga chiqadigan yo`ldosh gazlar tarkibida uchraydi. Toshko`mirni quruq haydaganda ajraladigan gaz tarkibida ham etan bo`ladi. Laboratoriyada etan etil yodidning spirtdagi eritmasini qaytarish yo`li bilan olinadi: C 2 H 5 I + 2H ^ C 2 H 6 + HI

Etan olish uchun yuqorida ko`rsatilgan uglevodorodlarning umumiy olinish usullaridan biri qo`llaniladi. Sanoatda etan etilenni nikel katalizator ishtirokida gidrogenlash usuli bilan olinadi: CH 2 = CH 2 + H 2 Ni > CH3CH3 Etilen esa, o`z navbatida, etil spirtdan suvni chiqarib tashlash yo`li bilan hosil qilinadi. Etan rangsiz, hidsiz gaz bo`lib, kam yorug`lik berib yonadi. Suvda yomon, spirtda esa yaxshiroq eriydi. 1 hajm absolyut spirtda 1,5 hajm etan eriydi. Etanni 4°S da 46 atm. bosimda suyuqlikka aylantirish mumkin. Er qatlamidan ko`proq etan chiqqan joylarda u yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Etan oz miqdorda sovitkich mashinalarda ham ishlatiladi. Ko`pgina kimyoviy moddalar sintez qilishda etandan xom ashyo sifatida foydalanilmoqda. Masalan, tabiiy gaz tarkibidagi etandan etilen, etilendan polietilen olish bunga yaqqol misol bo`la oladi. Propan-C 3 H 8 . Propan ko`pgina tabiiy gaz tarkibida uchraydi. Neft kreking qilinganda ham propan hosil bo`ladi. Propan laboratoriyada propil iodidni qaytarib olinadi. Bunda rux va mis katalizator bo`ladi: С3Н7I+2 H — ►C3H8+HI Propan etanga qaraganda ko`proq alanga berib yonadi. Propanning butan bilan aralashmasi yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Propan sanoatda keng ko`lamda amalga oshiriladigan kimyoviy sintezlar uchun xomashyo hisoblanadi. Propanni piroliz jarayoniga uchratish, oksidlash, xlorlash, nitrogenlash va boshqalar katta ahamiyatga ega. Masalan, nitroparafinlardan aminlar olish, propanni degidrogenlab propilen, undan esa allil xlorid, glitserin, izopropil spirt va hokazolar olish shular jumlasidandir. Propilenni polimerlanish reaksiyasiga uchratib, polipropilen olish sanoatda katta ahamiyatga ega. Butan - C 4 H 10 . Butan ikki xil izomerga ega bo`lib, ikkala butan ham propan uchraydigan joylarda bo`ladi.

Butanni ham yuqorida ko`rsatilgan to`yingan uglevodorodlarning umumiy olinish usullaridan biri bo`yicha sintez qilish mumkin. Etil iodidga natriy ta`sir ettirib - Vyurs reaksiyasiga muvofiq ham butan olish mumkin: CH 3 CH 2 I + 2Na + ICH 2 CH 3 ^ CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 +2NaI Izobutan esa izobutil iodidining qaytarilishi natijasida olinadi: (CH 3 ) 2 CHCH 2 I + H 2 ^ (CH 3 ) 2 CHCH 3 I + HI Butanlar ham ko`pgina kimyoviy moddalar sintez qilishda xomashyo rolini o`ynaydi. Izobutan boshqa moddalarni alkillashda ishlatiladi. Butanning ko`pgina miqdori degidrogenlab butadien olish uchun ishlatiladi. Bular bilan keyingi boblarda tanishamiz Pentan - C 5 H 12 . Pentan uch xil izomer shaklida bo`lib, ular, asosan, neft tarkibida uchraydi: Pentanlar sintez yo`li bilan ham, yuqorida ko`rsatilgan usullarning biri bilan ham olinadi. Pentanlar har xil kimyoviy sintezlar uchun xomashyo bo`lib hisoblanadi, ular yoqilg`i (benzin) tarkibida ham uchraydi. Geksanlar - C 6 H 14 . Geksanning beshta izomeri bo`lib, ular neft tarkibida uchraydi.

Geksanlar turli kimyoviy sintezlar uchun xomashyo bo`lib ham xizmat qiladi. Geptan - C 7 H 16 . Geptanning to`qqizta izomeri bo`lib, ular neft va ba`zi o`simliklar tarkibida uchraydi. Geptan izomerlari orasida n geptan bilan 2,2, 3- trimetilbutan (neogeptan)dan texnikada keng ko`lamda foydalaniladi: Molekulasida to`rtlamchi uglerod atomi bor parafinlar neoparafinlar ham deyiladi. n Geptan suyuqlik, qaynash harorati 98,5 0C, zichligi d 4 20 = 0,684; nur sindirish ko`rsatkichi n 20 = 1, γ 8 γ 8. U sintez yo`li bilan yoki amerika qarag`ay smolasini qayta ishlash natijasida olinadi. n geptan neftdan yoki sintindan ham ajratib olinadi. Triptan - suyuqlik, qaynash harorati 80,9 °C, solishtirma zichligi d 4 20 =0,690. Triptan sanoatda ko`p miqdorda olinadi va yoqilg`i sifatida (motor yoqilg`isi) ishlatiladi. Oktanlar - C 8 H 18 . τktanning 18 ta izomeri bo`lib, ularning ichida texnikada keng qo`llaniladigan β , β , 4- trimetilpentan, ya`ni izooktandir.

2,2,4- trimetilpentan (suyuqlik, qaynash haroratsi 99,3°, solishtirma zichligi d 4 20 =0,69 β , nur sindirish ko`rsatkichi n d 20 = 1,3915, U ilgarilari izobutilenning dimerini gidrogenlab olinar edi: Hozirgi vaqtda izooktan sanoatda izobutanni kislotali katalizatorlar (H 2 SO 4 , H3PO4, HF, A1C13) ishtirokida izobutilen bilan alkillash orqali olinadi: Izooktan motor yonilg`isini xarakterlovchi (benzin sifatini aniqlovchi) standart sifatida ishlatiladi. Turli usullar bilan olingan benzin motor yonilg`isi sifatida ishlatilganda («ichki yonuv» dvigatellarda) dvigatelga har xil quvvat beradi. Buning sababi esa benzin tarkibiga kirgan uglevodorodlarning to`liq yoki chala yonishidir. Benzin chala yonganda undan chiqadigan issiqlik energiyasi to`la yongandagiga nisbatan kam bo`ladi. Natijada motorda detonatsiya jarayoni ro`y beradi, dvigatelning quvvati esa kamayadi. Bu reaksiya mexanizmini taxminan quyidagicha ifodalash mumkin:

Bu reaksiya nikel katalizatori ishtirokida 475 °C da olib borilganda metanning unumi anchagina ortishi keyinroq aniqlandi. Tajriba shuni ko`rsatadiki, normal tuzilishga ega bo`lgan uglevodorodlar detonatsiyaga ko`p uchraydi, tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlar esa kam uchraydi. Uglevodorodlar molekulasi qanchalik ko`p tarmoqlangan bo`lsa, detonatsiya shuncha kam bo`lib, ular to`liq yonadi. Neoparafinlar (molekulasida to`rtlamchi uglerod atomi bor uglevodorodlar) yaxshi yonadi. Shu sababli izooktan (2,2,4 trimetilpentan) texnikada eng yaxshi yonilg`i sifatida qabul qilingan bo`lib, benzinning sifatini belgilovchi standart hisoblanadi. Benzinning sifatn, oktan soni deb ataluvchi oon bilan ifodalanadi. Yomon yonilg`i standarti qilib n-geptan qabul qilingan va u ham ba`zan geptan soni deb ataluvchi son bilan ifodalanadi. Ushbu sonlar shartli tushuncha bo`lib, izooktanning oktan soni - 100, n geptanga oktan soni esa - 0 deb qabul qilingan. Noma`lum benzinning sifatini aniqlash uchun uni motorda yoqib, izooktan va n geptan aralashmasining yonishi bilan taqqoslanadi va uning oktan soni topiladi. Masalan. 80 % izooktan va 20 % n geptan aralashmasi sinalayotgan benzin kabi yonsa, shu benzinning oktan soni 80 ga, geptan soni esa β 0 ga teng bo`ladi. Hozirgi vaqtda eng yaxshi benzin aviyasiya benzini bo`lib, uning oktan soni 90 dan kam bo`lmasligi shart. Motor yonilg`ilarining oktan sonini oshirish uchun, ularga odatda, izooktan va boshqa tarmoqlangan zanjirli birikmalar, ko`pincha, tetraetilqo`rg`oshinning etil bromid bilan aralashmasi qo`shiladi.

Uglevodorodlar orasida oktan soni 100 ga teng bo`lgani faqat β , β , 4- trimetilpentan (izooktan) emas, balki 2,2,3-trimetilbutan (triptan) hamdir. Shu sababli, triptandan ham texnikada keng ko`lamda foydalanilmoqda. Texnikada setan soni degan tushuncha ham qo`llaniladi. Bu son dizel yonilg`ilarining sifatini belgilash uchun kiritilgan bo`lib, oktan sonini ko`rsatuvchi yonilg`ilarning butunlay aksariyatidir, chunki dizel yonilg`ilari havo bilan aralashganda yaxshi yonadi. Shu sababli dizel yonilg`ilari uchun etalon sifatida normal setan (C 16 H 34 ) qabul qilingan. Dizel yonilg`ilari alangasi setan va metilnaftalin aralashmasining alangasi bilan taqqoslanadi va setan soni orqali ifodalanadi. Setan oddiy sharoitda qattiq modda bo`lib, +18, β °C da suyuqlanadi, β 86,8 °C da qaynaydi, qaynash haroratidagi solishtirma zichligi 0,7734.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida tushuncha

Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o`zgarishlari

Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari

Neft va neft mahsulotlari uglevodorodlarini oksidlash. Oksidlash reaksiyasi mexanizmi

Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish