Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish - Химия - Рефераты

Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish Reja: 1. Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish. 2. Ultrabinafsha spektroskopiyani (UB). 3. Infraqizil (IQ)–spektroskopiya tahlil usulida neft va gazdan olingan organik moddalarning tuzilishini o`rganish.

Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish Keyingi yillarda neft va gaz mahsulotlaridan olingan murakkab organik biror moddalarning tuzilishini aniqlashda kimyoviy usullar bilan bir katorda tahlilning fizik–kimyoviy usullaridan keng foydalanilmoqda. Fizik–kimyoviy usullar kimyoviy usullarga qaraganda bir qancha afzalliklarga ega: – Birinchidan fizik–kimyoviy usullar qo`llanilganda tahlilni juda qiska vaqtda va kam miqdor moddalar bilan bajarish mumkin. – Ikkinchidan, fizik–kimyoviy usullar yordamida kimyoviy usul bilan erishib bo`lmaydigan natijalar olish mumkin. Fizik–kimyoviy usulning bu afzaliklari kimyoviy usulni butunlay inkor etadi, deb tushunish noto`g`ri, albatta. Aksincha, fizik–kimyoviy usullardan birgalikda foydalanilganda samarali natija olish mumkin. Tahlilning fizik–kimyoviy usullari moddalarning kimyoviy reakstiyalari jarayonida fizikaviy xossalarini o`rganishga asoslangan. Fizik–kimyoviy tahlil usullarining bir necha xili mavjuddir. Ulardan hozirgi vaqtda sanoat ayniqsa neft va gaz sanoatida neft va gaz mahsulotlarining xossalarini o`rganishda ulardan olingan organik moddalarni shuningdek ilmiy tekshirish laboratoriyalari ishlarida keng foydalaniladi. Ularning orasida tajribada katta ahamiyatga ega bo`lganlari quyidagilardir: 1) spektral va boshqa optik usullar; 2) elektrokimyoviy usullar; 3) xromatografik–tahlil usullari; Yuqorida ko`rsatilgan uchta guruh orasida tahlil usullari sonining ko`pligi jihatidan va tajribada eng muhim ahamiyatga ega bo`lgani bu spektral va boshqa optik usullar guruhidir. Spektral va boshqa optik usullar guruhi quyidagi tahlil usullarini o`z ichiga oladi: atom–emission spektrlar; atom–absorbstion spektrlar; infraqizil spektrlar; alangaviy spektrometriya;

lyuminesstenstiya va boshqa usullar. Bu usullar moddaning elektromagnit nurlar bilan o`zaro ta`siri natijasida hosil bo`ladigan har xil effektlarini o`lchashga asoslangan. Elektrokimyoviy tahlil usullari guruhi elektr o`tkazuvchanlikni, potenstiallarni va boshqa xossalarni o`lchashga asoslangan bo`lib, potenstiometriya, konduktometriya, voltamperometriya va boshqa usullardan iborat. Xromatografik tahlil usullari guruhiga, gaz va gaz–suyuqlik xromatografiyasi, yupqa qatlamli, ion almashinish va boshqa xromatografik usullari kiradi. Bu usullarni keyinchalik alohida ko`ramiz. Neft va gaz mahsulotlari tarkibidagi organik moddalarni tahlil qilish maqsadlarda fizik va fizik–kimyoviy xossalaridan foydalanish fizik–kimyoviy tahlil usullariga asoslangan. Fizik–kimyoviy tahlil usullari muhim afzalliklarga (yuqori sezgirlikka, natijalarning tez olinishiga) ega va qator ko`rsatgichlari bo`yicha klassik usullardan ustunlikka egadir. Fizik–kimyoviy tahlil usullarining yuqori sezgirligi, natijalarning tez olinishi, ularning universalligi, bu usullarni avtomatlashtirish mumkinligi va ko`pgina boshqa afzalliklari, ularni xalq xo`jaligida, fan va texnikaning turli sohalarida qo`llash imkonini beradi. Mahsulot sifatini oshirish va mehnat unumdorligini oshirish kabi muhim masalalarni hal qilishda ham g`oyat muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, bu fizik– kimyoviy usullar kimyo fanining yangi sohasi–kosmik tahliliy kimyoning asosini tashkil etadi. Neft va gaz mahsulotlarini tahlil qilishda hozirgi vaqtda fizik–kimyoviy tahlil usullardan optik usullaridan Fotokolori–metrik, Ultrabinafsha (UB), Infraqizil (IQ), spektroskopiya, yadro magnit rezonansi (YaMR) elektronparamagnit rezonansi (EPR), mass–spektrometriya, rentgenostruktura, shuningdek xromatografiya usullari keng qo`llaniladi. Ultrabinafsha spektroskopiyasi (UB) Moddalarni optik spektrining qisqa to`lqinli ko`rinadigan qismiga yondosh sohasini tekshirish bilan shug`ulanadigan spektroskopiyaga ultrabinafsha

spektroskopiya deyiladi. Ultrabinafsha spektro-skopiya elektronlarning bir energiya pog`onasidan boshqa energiya pog`onasiga o`tishiga asoslangan. Shuning uchun bu spektrni ko`p hollarda elektron spektr deb ham ataladi. Molekulaning har qanday elektron holati shu molekulaning aylanma va tebranma qo`zg`algan holatga o`tkazish uchun kerakli energiya elektronlarni yuqoriroq energetik pog`onaga o`tkazish uchun talab qilinadigan energiyadan kichik bo`lishi ma`lum. Shuning uchun ham molekulaga energiyasi ancha katta bo`lgan ultrabinafsha nurlar tushurilganda uning har uchchala (aylanma, tebranma, elektron) energiyasi o`zgaradi. U holda elektron ultrabinafsha (UB) spektrlar juda murakkab bo`lishi mumkin, chunki spektrda uch xil energiya o`zgarishlariga muvofiq keladigan chiziqlar kuzatiladi. Aylanma va tebranma spektrlar, ba`zan spektrning nozik strukturasi ham deyiladi. Nozik strukturalar UB–spektrlarni interpretastiya (ya`ni, izoh berish) qilishda juda qiyinlik tug`diradi. Buni bartaraf qilish uchun moddalar spektlari eritmada olinadi. Erituvchi molekulalari erigan moddaning aylanma– tebranma harakatiga xalaqit bergani uchun spektr eritmada olinganda nozik strukturalar bo`lmaydi yoki juda kam kuzatiladi (rasm). rasm. Sirka aldegidining UB spektrlari (I) gaz fazada, (II) spirtda Ko`p moddalar ultrabinafsha nur qismidan 100 dan 400 nm gacha nurlanishiga, ba`zi birikmalar esa ko`rinadigan nur qismida 400 dan 800 nm gacha nurlanishiga ega bo`ladi. Ultrabinafsha spektroskopiya neft va gazdan sintez qilingan organik birikmalarni, shuningdek o`simlik va hayvonlar organizmidan ajratib olingan yangi tabiiy birikmalarning tuzilishini o`rganishda boshqa spektroskocho`qqi usullar kabi katta ahamiyatga ega.

Moddaning har qanday shu moddaning ultrabinafsha spektrini olish mumkin. Buning uchun amalda moddalarni erituvchi sifatida 95 % li etil spirt, metil spirt, dietilefir, geksan va geptanlar ishlatiladi. UB–spektroskopiya to`lqin uzunligi 100–800 mmk bo`lgan nurlar ta`sirida valent elektronlarning bir orbitaldan ikkinchisiga o`tishida ular yutadigan nurning to`lqin uzunligi va jadalligini o`lchashga asoslangan. Benzol uchta yutilish chiziqiga ega: λ maks =180 mmk; ε = 50000; 200mmk, ε = 70000; 230—260 mmk; ε = 200 (rasm). Neft va gazni tarkibini o`rganishda UB-spektroskopiyadan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Shulardan ba`zilarini ko`rib chiqamiz. 1 Ma`lum va noma`lum moddalarning UB-spektrini bir xil sharoitda olib, ayni moddalarning bir xil yoki bir xil emasligi isbotlash mumkin. 2. Molekula ichida vodorod bog`lanishlar bog` yoki yo`qligini aniqlashda UB- spektrlardan foydaniladi. Agar vodorod bog`lar mavjud bo`lsa, batoxrom siljish kuzatiladi. 3. Yangi modda 200-800 mmk sohada nur yutsa (tinik, bo`lmasa), demak u alkan alkanol alifatik amin va efirlar sinfiga mansub bo`lmaydi. U holda yangi modda boshqa sinf birikmasi bo`ladi.

4. UB-spektroskopiyadan foydalanib, dialmashingan benzol hosilalaridagi o`rinbosarlarning joylanish tartibini aniqlash mumkin. Infraqizil (IQ) - spektroskopiya tahlil usulida neft va gazdan olingan organik moddalarning tuzilishini o’rganish Bu usul moddalarning kimiyoviy tuzilishini va tarkibiy qismining qanday funkstional guruhlardan tashkil topganligini aniqlashga yordam beradi, bu usulda tahlil uchun juda oz miqdorda modda sarflanishi va tahlilning tez bajarilishi, yaqqolligi bilan boshqa usullardan afzal turadi. Har qanday birikmaning o`ziga xos infraqizil spektri bo`lgani uchun bu spektr shu birikmaning pasporti ham deyiladi. Har bir molekulada atomlar o`zaro kimiyoviy bog`langan va doimiy tebranma harakatda bo`ladi. Masalan, modda x va u atomlardan tuzilgan bo`lsa, ularning tebranishi prujinasimon qisqarish yoki cho`zilish yo`nalishida bo`ladi. Bu atomlarning tebranishi matematik jihatdan Guk qonuniga asosan quyidagi formula bo`yicha topiladi: v to`lqin son (ya`ni 1 sm uzunlikka to`g`ri keladigan to`lqinlar soni); S yorug`lik tezligi; f bog`lanishlarning konstantasi (doimiysi);

Binobarin, JCI bog`lanishi Sτ bog`lanishiga qaraganda taxminan o`ttiz marta bo`shdir. Moddaga elektromagnit nur ta`sir ettirilganda modda «hayajonlangan» holatga o`tishi ma`lum (chunki, molekulaning energiyasi ortadi). τdatda modda optik spektr sohasiga muvofiq, keladigan energiya yutsa, uning aylanma, tebranma va valent elektronlari energiyasi ortadi. Aylanma energiya molekulaning aylanma harakatidan vujudga keladi. Tebranma energiya molekuladagi atomlarining bir- biriga nisbatan tebranishidan hosil bo`ladi. Shuni unutmaslik kerakki, molekula va undagi atomlarning aylanma-tebranma harakatlari odatdagi sharoitda ham mavjud bo`lib, bu aylanma- tebranma harakat odatiy holatdagi harakat, unga mos keladigan energiya normal aylanma va tebranma harakat deyiladi. Malekulaga nur energiyasi berilsa, uning aylanma va tebranma harakati ko`payadi, muvofiq, ravishda energiyasi ham ortadi. Berilgan energiyaga hamda modda tabiatiga qarab aylanma va tebranma harakat kuchayish kamroq yoki ko`proq bo`lishi mumkin. Bunda molekula odatdagi tebranma (yoki aylanma) energiyasi holatdan «hayajonlangan» tebranma (yoki aylanma) energiyasi holatga (yoki pog`onaga) o`tadi. Molekulada

aylanma va tebranma energiya pog`onalari bir nechta deb qaraladi. Molekulaning aylanma energiyasini oshirish uchun ancha kichik energiya etarli (bu rasmdan ko`rinib turibdi). Bu energiya optik spektrning uzoq infraqizil (ya`ni to`lqin uzunligi katta bo`lgan) nurlar sohasiga muvofiq keladi. Molekulaning aylanma spektrlari uncha ahamiyatli emas. Molekulaning tebranma energiyasini oshirish maqsadida (uni energiyasi ko`proq bo`lgan tebranma pog`onaga o`tkazish uchun) unga yaqin infraqizil sohada yotuvchi (ya`ni to`lqin uzunligi qisqa bo`lgan) nur tushiriladi. Shuni eslatib o`tamizki, tebranish natijasida molekulaning dipol momenti davriy o`zgarib tursagina molekula spektrning IQ-sohasida nur yutadi. Valent elektronlarini hayajonlangan, holatga o`tkazish uchun optik spektrning to`lqin uzunligi yana kam kichik bo`lgan ko`zga ko`rinadigan va ultrabinafsha sohasida yotuvchi nurlardan foydalaniladi. Molekulaning tebranishi ikkita katta guruhga ajratiladi: 1. Valent tebranishlar. 2. Deformastion tebranishlar. Neft va gaz mahsulotlaridan olingan organik moddalar molekulasi spektrining bu qismi juda murakkab bo`lib, bu sohadagi yutilish (yoki yutilmagan qism) maksimumlarini u yoki bu atomlar va atom guruhlariga xos deb xulosa chiqarib bo`lmaydi. Lekin bu soha yaxlit molekulaga xos bo`lgani uchun undan foydalanib, yangi modda ilgaridan ma`lum bo`lgan biror modda bilan bir xil yoki har xilligini aniqlash mumkin. Buning uchun yangi modda va ma`lum moddaning spektrlari 800–1500 sm –1 sohada bir–biriga taqqoslanadi. Spektrlar aynan bir xil bo`lsa, har ikkala modda ekanligi isbotlangan bo`ladi. Infraqizil spektroskopiyadan foydalanib, neft va gaz mahsulotlari tarkibidagi moddalar tuzilishini aniqlash uchun quyidagilarni amalga oshirish mumkin. Birinchidan: Neftdan yoki gazdan ajratib olingan noma`lum moddaning IQ– spektrini ma`lum modda spektri bilan taqqoslab, ularning bir xilligini isbotlash, agar spektrlar bir xil bo`lmasa–yu, har ikkala moddaning ko`pgina xususiyatlari bir–biriga yaqin bo`lsa, bu yangi modda etarli darajada tozalanmaganligini ko`rsatadi. Shunday qilib, IQ–spektroskopiya moddalarining tozalik darajasini aniqlashga ham imkon beradi.

Ikkinchidan: Turli tip bog`lari bo`lgan izomerlari IQ–spektroskopiyadan foydalanib osongina aniqlash mumkin, Masalan S 2 N 6 O formulaga ikki modda: etil spirt va dimetil efir muvofiq, keladi. Etil spirtda O–N bog`, dimetil–efirda esa S–O bor mavjud. Shuningdek spirt spektrida O–N, dimetil efirda esa S–τ bog`ning yutilish maksimumi kuzatiladi. Izomerlarni bilib olishga doir yana bir misol keltiramiz. Neftdan olingan aromatik moddalarni aromatik halqalardagi S–N bog`larning yassi bo`lmagan tebranishlari 700–800 sm– 1 sohada kuzatiladi. Orto– dialmashingan benzol hosilalarida esa bu soha 735–770 sm– 1 ga muvofiq keladi. Meta– va para– dialmashingan hosilalar muvofiq. ravishda 750 – 810 sm –1 , 800– 860 sm –1 sohalarda maksimumlarga ega. Ko`rinib turibdiki, dialmashilgan benzol hosilasining IQ– spektrini olish bilan uning qaysi izomer ekanligi to`g`risida xulosa chiqarish mumkin. Izomerlarning spektrini etalon namuna bilan takqoslab ko`rib, aralashmadagi har xil izomerning nisbiy miqdorini, ham aniqlasa bo`ladi. Uchinchidan. Noma`lum modda molekulasida qanday guruhlar borligi yoki biror molekulada reakstiya natijasida qanday bog`lar hosil bo`lgani (yoki yo`qolgani) IQ–spektrda shu bog`larning yutilishi maksimumini kuzatish bilan aniqlanadi. Masalan, N–H guruh metillansa yoki astetillansa reakstiya mahsuloti spektrida N–H ning yutilish maksimumi yo`qolib, o`rniga N–metil va N–astetil guruhlarining tavsifiy chastotalari paydo bo`ladi. Bundan tashqari, IQ–spektrlardan foydalanib, faqat muayyan guruh to`g`risida emas, balki uning yon guruhlari to`g`risida ham ma`lumot olish mumkin. Ayni guruhning maksimumi uni qanday atom va guruhlar o`rab turganligiga qarab bir oz o`zgaradi. Masalan, to`yingan aldegid va ketonlarda karbonil guruh 1705–1725 sm –1 da maksimumga ega bo`lsa, karbonil elektronoaksteptor (F, Cl, C=H, > S=O) guruhlar bilan bevosita tutash bo`lgan hollar (α–galoid yog` ketonlar hamda α–dekotonlar)da yutilish nisbatan yuqori chastotali soha (muvofiq, ravishda 1725–1745 sm –1 , 1710–1730 sm –1 ) da kuzatiladi. Aksincha, karbonil elektronodonor guruhlar (aromatik halqa yoki qo`shbog`) bilan bog`langan hollarda esa, yutilish 20–40 sm –1 kam chastotali tomon siljiydi.

To’rtinchidan: Qaytar organik reakstiyalarni sifat va miqdoriy jihatdan o`rganishda IQ–spektroskopiyadan foydalaniladi. Buning uchun spektrdagi yutilish jadallikligi alohida komponentlarning yutilish jadallikligi bilan taqqoslanadi. Beshinchidan: IQ–spektroskopiyadan foydalanib, molekulaning konfi-gurastiyasi va konformastiyasi to`g`risida xulosa chiqarish mumkin. Masalan, tebranganda C=C bog`ning uzayishi simmetrik etilen uglevodorod-larda molekulaning dipol momentini o`zgartirmaydi. Shu tufayli trans–izomerning spekrida C–C bog`ning yutish maksimumi bo`lmaydi, stis–izomerda esa mavjud. Siklogeksanning konformastiyasini IQ–spektrlardan foydalanib aniqlash mumkin. Ekvatorial C–X bog` aksial bog`ga nisbatan 10–50 sm –1 ga katta. Oltinchidan: IQ–spektroskopiya tadqiqiga yana bir misol keltiramiz. Gidroksil guruhning yutilish maksimumi 3500–3650 sm –1 da kuzatiladi. Gidroksil guruh vodorod bog`lanish hosil qilgan hollarda yutilish qisqa chastotali soha tomon siljiydi va yutilish maydoni kengayadi. Vodorod bog`lanishi qancha mustakam bo`lsa, siljish shuncha kuchli bo`ladi. γ500–3650 sm –1 dagi ensiz yutilish maksimumi odatda bog`lanishsiz erkin gidroksil guruh uchun xosdir. Agar vodorod bog`lanish juda mustahkam bo`lsa (masalan, xelat birikmalar) siljish 2500-3200 sm –1 gacha bo`lishi mumkin. Yettinchidan: Bir necha bosqichda boradigan kimyoviy reakstiyalarning yo`nalishini IQ–spektrlari yordamida nazorat qilib turish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Neft va gaz mahsulotlarini tozalash

Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari

Neft alkanlari

Neft sikloalkanlari

Neft va neft mahsulotlari uglevodorodlarini oksidlash. Oksidlash reaksiyasi mexanizmi