Neft va neft mahsulotlari uglevodorodlarini oksidlash. Oksidlash reaksiyasi mexanizmi - Химия - Рефераты

Neft va neft mahsulotlari uglevodorodlarini oksidlash. Oksidlash reaksiyasi mexanizmi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Neft va neft mahsulotlari uglevodorodlarini oksidlash. Oksidlash reaksiyasi mexanizmi Reja: Zanjirning paydo bo`lishi. Zanjirning davom etishi Zanjirlarning tarmoqlanishi. Zanjirning uzilishi Katalizator ishtirokidagi suyuq fazali oksidlash

Baxning oksidlash jarayonlarning peroksid nazariyasi matbuotda e'lon qilingan vaqtdan so’ng Semenov, Emanuel hamda ko`pchilik boshqa izlanuvchilarning ishlari asosida uglevodorodlar (RH) ni va boshqa organik birikmalarni oksidlash reaksiyalari prinsipial mexanizmi belgilangan. Sxema quyidagi elementar bosqichlarni o`z ichiga olgan: zanjirning paydo bo`lishi, davom etishi, tarmoqlanishi, uzilishi hamda gidroperoksidning turli – tuman oksidlash mahsulotlari hosil qilib molekulyar parchalanishi. Zanjirning paydo bo`lishi. Katalizni vujudga keltiruvchi qo`shimchalar bo`lmagan paytda zanjirning paydo bo`lishi uglevodorod molekulasi kislorod ataka qilganda quyida keltirilgan reaksiyalar ketadi: RH + O 2  R  + HO  2 2RH + O 2  2R  + H 2 O 2 | Birikmaning tabiatiga bog`liq holda H –C- bog`ining | uzilish energiyasi 290 dan 420 kdj/mol gacha o`zgaradi. | Agar – C – H bog`ining uzilish energiyasi 380 kdj/mol dan | kam bo`lsa, uchmolekulyar reaksiya orqali zanjirning paydo bo`lishi energetik afzalroqdir. Masalan, dekan, tetralin, siklogeksanlar oksidlanganda zanjirning paydo bo`lishi uch molekulyar reaksiya orqali amalga oshadi. Metiletilketon va etil spirtini 145  200 0 C va 5 MPa bosimda oksidlash jarayonida zanjirning paydo bo`lishi bimolekulyar reaksiya bo`yicha yuzaga keladi.

Ayrim hollarda esa zanjirning paydo bo`lish jarayoni geterogen bo`lib, reaksion idish devorida ketadi. Erkin radikallar (initsiirlash) sistemaga energiyaning tashqaridan ta'sir qilishi (fotokimyoviy initsiirlash, ionlovchi nurlanish ta'siri, fotosensibilizatorlarni qo`llash) oqibatida hosil bo`lishi mumkin. Uglevodorodlarni oksidlash reaksiyalarida initsiatorlar sifatida o`zgaruvchan valentli metall birikmalari, masalan, marganes ioni Mn 3+ ishlatilishi mumkin: RH + Mn 3+  R  + Mn 2+ + H + Zanjirning davom etishi Zanjirning davom etishi elementar reaksiyalarda sistemada hosil bo`lgan erkin radikal R  oksidlanish reaksiyalari zanjirini boshlab beradi: R  + О 2  RO  2 RO  2 + RH ROOH + R  Radikal R  ning kislorodga birikishi juda tez, amalda aktivlanish energiyasisiz [reaksiya tezlik doimiysi 10 7 -10 8 l/(mol  s)] amalga oshadi. So`ngra RO  2 radikalini uglevodorod bilan o`zaro ta'siri natijasida gidroperoksid hosil bo`ladi. Ushbu reaksiyaning aktivlanish energiyasi 17-68 kDj/mol diapazonida o`zgarib turadi. Peroksid radikalining erkin valentligi molekuladan yoki radikalning o`zidan H atomi uzilib chiqishi hisobiga to`yinishi mumkin. Shu bilan birga gidroperoksid guruhi va boshqa uglerod atomida erkin valentligi bo`lgan ichki molekulyar izomerizatsiyaga | uchragan radikal hosil bo`ladi. – C – H bog`i  - va  - holatda | k 2

bo`lgan peroksid radikali reaksiyasi, fazoviy qiyinchiliklarga ega bo`lmagani bois, nisbatan oson ketishi lozim. Reaksiya mahsulotlari yig`ila boshlashi tufayli RO  radikallari nafaqat ilk moddalar bilan, uning reaksiyaga faol mahsulotlari bo`lmish gidroperoksidlar, spirtlar, ketonlar, murakkab efirlar bilan ham reaksiyaga kirishadilar. Dekan, detsil gidroperoksidi va 2-dekanolni RO  2 peroksid radikali bilan o`zaro ta'sir tezlik doimiylari nisbati 1:13:6,3 ga tengdir. Peroksid radikali nafaqat vodorod atomini keto-hosilalardan tortib olishi mumkin, karbonil guruhi bo`yicha birikishi ham mumkin: Peroksid radikali to`yinmagan birikmalarning qo`sh bog`i hisobiga birikib polimerli peroksid va alken oksidi hosil qilishi mumkin: Sikloalkenlarning sarf bo`lishi ikki parallel yo`nalishda amalga | oshib, bunda - C - H, bog`lari va quyidagi turli aktiv | markazlar ishtirok etadi: O + RO O RO  2 + O  O OO R  OO R O RO  2 + C = C  ROO - C – C –  O 2 ROO - C - C - OO  RO  + C – C O C = C

Suyuq fazada oksidlashda zanjirning davom etish asosiy | | reaksiyasi bilan birga peroksid radikallaridagi - C - C - | | bog`ining uzilishi bilan izomerlanish reaksiyasi ham ketib, karbonil birikma va alkoksil radikallar hosil bo`ladi: RO  2  R I CHO + R II O  Boshlang`ich momentda uglevodorodlarning oksidlanish tezligi (W oks .) quyidagi tenglamaga bo`ysunadi: iRHoks WC kk W  62 bu yerda: k 2 - zanjirning davom etishi tezlik doimiysi, l/(mol  s); k 6 - zanjirning uzilishi tezlik doimiysi, l/(mol  s); C RH - substrat konsentratsiyasi, mol/l; W i - initsiirlash tezligi, mol/(l  s.). Hosil bo`lgan oksidlash mahsulotlarining jarayonga ta'siri bois chuqur oksidlash bosqichlari uchun yuqorida keltirilgan formula yaroqsiz bo`lib qoladi. Zanjirlarning tarmoqlanishi.OO  ROO   ROO  OO  O 

Oksidlash jarayonining davomida radikallarning hosil bo`lishi gidroperoksidlar ishtirokida zanjirning tarmoqlanishi reaksiyalari bo`yicha ketadi. Gidroperoksid nafaqat monomolekulyar reaksiya ROOH  RO  +  OH bo`yicha, gidroperoksidning ilk uglevodorod bilan o`zaro bimolekulyar ta'siri oqibatida ham parchalanadi. ROOH + RH RO  + R  + H 2 O Zanjirlarning tarmoqlanish mexanizmi reaksiyaning chuqur bosqichlarida murakkabroqdir, chunki oksidlanish mahsulotlari (spirtlar, ketonlar, kislotalar) radikallarning oraliq komplekslar hosil bo`lish bosqichi orqali hosil bo`lishida ishtirok etadilar: ROOH+nRCOOH [ROOH  nRCOOH]  RO  +  OH+nRCOOH Masalan, siklogeksan uchlamchi – butil gidroperoksidining radikallarga parchalanishini 7-10 marta tezlatadi. Siklogeksanning  -ketogidroperoksidi siklogeksanonga qaytar reaksiya bo`yicha birikib, siklogeksanonda xlorbenzol (inert erituvchi) dagiga nisbatan 27 marta tezroq parchalanadi. Gidroperoksidlarning radikal parchalanishi bilan bir qatorda jarayonning tormozlanishiga olib keluvchi ularning molekulyar parchalanishi (ROOH  oksidlash molekulyar mahsulotlari) ham ketishi mumkin. Zanjirning uzilishi Erkin radikallar reaktor devori bilan to`qnashganda va kvadratik uzilishda halok bo`ladilar. Suyuq fazada muhitning yuqori qovushqoqligi oqibatida radikallarning devorga diffuziyasi qiyinlashadi. Suyuq fazali jarayonlarda asosan zanjirning kvadratik uzilishi amalga oshadi: k 3 R  + R  k 4k 5k 6R  + RO 2  RO 2  + RO 2  molekulyar mahsulotlar

Ushbu reaksiyalar 4-8 kdj/mol aktivlanish energiyasi bilan ketadi. Zanjirning chiziqli uzilishi ingibitorlar (fenollar, aminlar, oltingugurtli birikmalar va boshqalar) ta'sirida xarakterlidir. Katalizator ishtirokidagi suyuq fazali oksidlash Katalizatorlar ishtirokidagi suyuq fazali oksidlash sxemasi nokatalitik oksidlash sxemalaridan anchagina farq qiladi. Oksidlashning boshlang`ich bosqichlarida o`zgaruvchan valentli metall birikmalari (ML) da zanjir reaksiyani initsiirlash katalizator bilan uglevodorodning o`zaro ta'siri oqibatida yuzaga kelishi mumkin: RH + M n-1 L X  M n+ L X-1 + R  + HL | Jarayonning chegaralovchi bosqichi sifatida C – H bog`ining | uzilishi emas, balki elektron uzatilishini aytish mumkin. Kislorod ishtirokida zanjirning hosil bo`lishi quyidagi sxema bo`yicha ketadi: Katalitik oksidlash reaksiyasida gidroperoksid o`ta muhim rol o`ynaydi. Doimiy yoki o`zgaruvchan valentli metall bilan gidroperoksidning o`zaro ta'siri yo O 2 + M n+ L X [M n+ L X . . .O 2 ]  +  - M n+1 + L X OH + RO  M n+1 + L X OОH + R RH

– oksidlanish tezlashuviga (aksariyat holatlarda), yoki tormozlanishga olib kelishi mumkin. Ko`pchilik hollarda gidroperoksid konsentratsiyasining o`sishi bilan reaksiyaning tartibi 0 ga intiladi, bu esa oraliq kompleks hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi: nROOH + mM n+ nROOHmM n+ Hosil bo`layotgan kompleks beqaror bo`lib, u parchalanib, reaksiyaning oxirgi mahsulotlarini beradi: nROOHmM n+ RO  + OH - + M n+1 + (n-1)ROOH + (m-1)M n+ n 1 ROOH + m 1 M n+1 n 1 ROOHm 1 M n+1   ROO  + H + + M n+ + (n 1 -1)ROOH + (m 1 -1)M n+1 O`zgaruvchan valentli metall birikmalari zanjirining davom etishi va uzilish reaksiyalarida ishtirok etishini quyidagi sxema orqali ko`rsatish mumkin: k 1 k K RO 2 +M L  [RO 2 - ML]   RO 2 -ML ( zanjir uzilishi ) ке t о n + MLOH  MLOH n оак t + R 1 H R 1  +H 2 O+ML (zanjir davom etishi) RO  +MLО O C = C C - C O +M L

Oksidlashning chuqur bosqichlarida spirtlar, ketonlar, kislotalar yig`iladi. Ular katalizator bilan o`zaro ta'sirlashib, erkin radikallar (zanjir tarmoqlanishi) ning qo`shimcha manbai bo`lib xizmat qiladi: M n+1 L X + ROOH R I O H R I CH 2 COR II  R I CH = CR IIO H R I COO H [ROM n+1 L X-1 ] + HL RO  + M n+ L X- 1

Adabiyotlar 1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970. 2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961. 3. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 4. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974. 5. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.: Химия, 1978. 6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974. 7. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. – Т.: Фан, 1958. 8. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.: Химия, 1966. 9. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. – Л.: Химия, 1977. 10. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 11. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971. 12. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970.

Похожие

Mamlakatimizda neft va gaz sanoatining rivojlanish bosqichlari

Arenlar va neftning gibrid uglevodorodlari

Neft va yo`ldosh gazlardagi alkanlarning miqdori

Neft sikloalkanlari

Neft alkanlari