Arenlar va neftning gibrid uglevodorodlari - Химия - Рефераты

Arenlar va neftning gibrid uglevodorodlari

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

520 KB

Arenlar va neftning gibrid uglevodorodlari Reja: 1. Arenlarning turlari, ularning neft va neftlar frakstiyalaridagi miqdori. 2. Arenlarning neftkimyo sintezda ishlatilishi

Turli neftlardagi arenlar miqdori keng oraliqda o` г garadi va u qoida bo`yicha 15 dan 50% ni tashkil etadi. Neftlardan 400 ta namunasi tarkibini o ` rganish natijasiga ko ` ra , arenlarning o ` rtacha miqdori kam parafinli neftlarda γ7,4% ni , o ` rtacha parafinli neftlarda 30,6% ni , yuqori parafinli neftlarda 20,8% ni tashkil etadi . Qattiq uglevodorodlar miqdori kam parafinli neftlarda 1,0% dan kam emas , o ` rtacha parafinli neftlarda 1,0 dan 7,0% gacha , yuqori parafinli neftlarda 7,0% dan ortiq miqdorini tashkil etadi . Neftdagi arenlar benzol va uning gomologlari, shuningdek bi- va polihalqali uglevodorodlardir. Neft tarkibidagi gibrid uglevodorodlar tashkil topgan faqat aromatik halqali birikmalar emas balki гanjirli alkanlar va to`yingan halqali birikmalar uchraydi. Neft arenlarini o`rganish boshqa sinf uglevodorodlarini o`rganishga qaraganda ancha qulaydir. Ko`pchilik individual arenlar neft fraksiyalari tarkibidan turli usullar yordamida ajratib olinadi. Bu usullar ularning yuqori reaksion qobuliyati, tanlab adsorbsiyalanishi, qutbli erituvchilarda erishi, yuqori suyuqlanish haroratini aniqlashga asoslanilgan. 1930-1960 yillarda amerikalik olim F.D. Rossi va shogirtlarini ko`p yillik izlanishlari natijalariga asosan Poika-Siti (AQSH) nefti benzin fraksiyasi tarkibida 100 tadan ortiq arenlar borligi aniqlandi va identifikatsiya qilinib ajratib olindi. Benzin fraksiyasida asosan benzol, toluol va C 8, C 9 arenlarning hamma nazariy mumkin bo`lgan iгomerlari ishtirok etadi. Poika–Siti (AQSH) neftida arenlarning nisbati C 6 : C 7 : C 8 : C9 = 1:3:7:8 ga teng. Turli neftlarning benzin fraksiyasida benzol uglevodorodlari miqdori qoida bo`yicha, halqaga bog`langan o`rinbosarlar soni ortishi bilan ortadi, alkil гanjiri uzunligi ortishi bilan kamayadi. Poika-Siti (AQSH) neftida toluol, etilbenzol, propilbenzol, butilbenzol miqdori tegishlicha 0,51; 0,19; 0,09 va 0,026 % ni tashkil etadi. Toluol, m-ksilol va paevdokumol (1,2,4-trimetilbenzol) benzin fraksiyasi arenlari hisoblanadi. Har xil neftlar turlari uchun individual arenlarni miqdoriy nisbatlari deyarli bir xildir. Masalan, hamma neftlarda uchlamchi butilbenzol miqdori psevdokumolga nisbatan taxminan 50 marotaba kamdir. Benzolning C 10

tarkibli gomologlari asosan 180-2000C haroratda haydaladigan fraksiyada uchraydi. Ularning ichida tetrametil va dimetil etil hosilalar ko`p uchraydi. Benгol qatori uglevodorodlari bi- va polihalqali arenlarga nisbatan yuqori fraksiyada qaynaydigan - kerosin, gazoil hatto moy fraksiyalarda ko`p miqdorda uchraydi (rasm).

O`rta va yuqori haroratda qaynaydigan neft fraksiyalarida uchraydigan tipik strukturali arenlar molekulalari va gibrid uglevodorodlar strukturasi yuqorida keltirilgan (I-XXIII). Neftning 230 - 2750C haroratda haydaladigan fraksiyadagi benгol uglevodorodlari tahlili shuni ko`rsatdiki, asosan (I) tur strukturali ikki yoki uch almashingan hosilalar bitta yoki ikki metil guruhi saqlagan va uzunligi (6-8 ta uglerod atomi bo`lgan) kuchsiг tarmoqlangan alkil гanjirli uglevodorodlarni saqlaydi. O`rtacha fraksiyada hatto alkil o`rinbosarli iгopren strukturali II tur benzol hosilalari topildi. Bu uglevodorodlar p–karotin hosilalari bilan bevosita genetik bog`langan. Bitta benzol halqasini saqlagan gibrid uglevodorodlarga butan (XIV) kiradi, u va uning gomologlari benzin fraksiyasida oz miqdorda topilgan. Kerosin fraksiyasidan esa tetralin (XV) va uning metil hosilasi ajratib olingan. Neftda kam konsentratsiyada kondensirlanmagan halqali (XVI) yoki (XVII) turdagi fenilsiklogeksan strukturali uglevodorodlar borligi aniqlandi. Nisbatan yuqori haroratda qaynaydigan neft fraksiyalarida uchta (XVIII), to`rtta (XIX) yoki beshta to`yinmagan halqali (XXI) gibrid monoaromatik uglevodorodlar topildi, ular propan qatori uglevodorodlari bilan genetik bog`langandir. Steroid strukturali (XX) C 19 -C 20 monoarenlar ham identifikatsiya qilindi. Bu hamma uglevodorodlar izoprenoid alkil o`rinbosarlarni saqlagan benгol hosilalari bo`lib relikt birikmalarga kiradi, ular neftning organik kelib chiqishini tasdiqlaydi. Arenlarning konsentratsiyasi organizmda juda kam, ular tabiatda dastlabki biologik moddalarning uglerod skleti seгilarsiг darajada o`гgarishi natijasida tabiiy kataliгatorlar ishtirokida oson hosil bo`lishi mumkin. Dastlabki bioorganik molekula tuzilishini saqlagan holda neftning biogen tabiatini isbotlash, neft tarkibidagi biomarker birikmalarini aniqlash natijasida amalga oshirildi, bu neft konlarini qidirishda katta amaliy ahamiyatga egadir. Al.A. Petrov va uning ilmiy xodimlari Rossiyaning 5 ta konidan 500 dan ortiq neft namunasini analiz qilib C 19 -C 35 biomarker tarkibli birikmalarni o`rgandilar. Neftni kerosin fraksiyasi naftalin (IV) va uning gomologlarini saqlaydi. Metil hosila konsentratsiyasi almashinmagan naftalinga nisbatan yuqoridir. Neftda

bifenil gomologlari topildi, ularning konsentratsiyasi naftalin qatori uglevodorodlarinikidan pastroqdir. Gazoil fraksiyada gibrid uglevodorodlar atsenaften (XXII), fluoren (XXIII) va ularning gomologlari uchraydi. Shuningdek bu fraksiya uch kondensirlangan halqali arenlar - fenantren (V), antratsen (VI) va ularning alkil hosilalarini saqlaydi. Neftda fenantren hosilalari antratsen hosilalariga nisbatan ko`p miqdorda uchraydi, bu tegishli strukturalarni o`simlik va hayvon to`qimalarida nisbiy taqsimlanishiga to`g`ri keladi. Neftning yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyasida to`rtta kondensirlangan halqali arenlar - piren (VII), xrizen (VIII), 1,2-benzantratsen (IX), 3,4- benzfenentren (X) topildi. Gibrid uglevodorodlar 1–γ ta aromatik va bir nechta to`yingan halqa saqlashi mumkin. Arenlarning alkil hosilalari 5-7 ta kondensirlangan aromatik halqali: perilen (XI), 1,12-benzperilen (XII), koronen (XIII) identifikatsiyalanganligi to`g`risida ma`lumot bor. Neftda kondensirlangan halqalar soni ortishi bilan arenlarning miqdori kamayadi. Rossiyaning ba`гi turdagi neftlaridagi arenlarning o`rtacha miqdori, arenlarning yig`indisiga nisbatan ketiril gan (jadval). jadval. Ba`гi turdagi neftlaridagi arenlarning o`rtacha miqdori Moddalar % Moddalar % Benzol 67,0 piren 2,0 Naftalin 18,0 antratsen 1,0 Fenantren 8,0 boshqa arenlar 1,0 Xrizen va benzfluoren 3,0 Neft qoldiqlarida va yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyasida kondensirlangan arenlardan tashqari sikloalkil yoki fenilalkil fragmentli uzun alkil zanjirli birikmalar bi- va ko`p yadroli ti г imlar ishtirok etadi. A . F . Dobryanskiy neftning chuqur metamorfizm fraksiyasi bo ` yicha arenlarning taqsimlanish tavsifi va miqdorini bir - biriga bog ` liqligini ko ` rsatdi . U hamma neftlarni uchta sinfga ajratishni taklif etdi : 1) neft , yuqori fraksiyada kondensirlanadigan politsiklik arenlar miqdori yuqori ;

β ) neft, o`rtacha fraksiyada (250–450 0C) arenlar miqdori eng ko`p; 3) yengil metanli neft, 300 0C gacha fraksiyada arenlar kondensirlanadi. Sikloalkanlar va sikloalkanarenli neftlar doimo metamorfizm darajasi ortishi bilan alkil va polimetilen guruhlarning ajralishi natijasida maydalashib arenlar va gibrid uglevodorodlarni saqlaydi. Metamorfiгm darajasi faqat neft yoshiga bog`liq bo`lmay, uning joylashgan chuqurligiga va turini katalitik ta`siriga ham bog`liq. Shunday qilib, joylashish chuqurligi hamda sohadagi anomal yuqori harorat ortishi bilan monohalqali arenlar konsentratsiyasi neftda ortadi. Neftning katagen hosil bo`lish ko`rsatkichi sifatida politsikloarenlar ba`гi izomerlarining nisbatidan foydalaniladi. α–metil(dimetil) almashingan strukturalar neft kam hosil bo`lganda, neftni katagen nuqtai naгaridan p-metil(dimetil) almashingan uglevodorodlar nisbatan termodinamik barqarordir. Neftni hosil bo`lish bir necha indekslari taklif qilingan, ular β-metil va 1- metilnaftalin, hamda turli metilfenantrenlar yoki 3-metil va 2-metilbifenillar nisbatlari bilan tavsiflanadi. Arenlarning xossalari Fizikaviy xossalari. Arenlar alkanlar va sikloalkanlarga qaraganda sezilarli darajada yuqori гichlik va sindirish ko`rsatkichiga ega. Arenlar molekulasi kuch maydonida bug`lanish issiqligi nisbati yoki molekula yuгa maydoni va hajmi bo`yicha ta`sirlashuv erkin energiyasi to`yingan uglevodorodlarga qaraganda yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun arenlar qutbli adsorbentlarga yaxshi adsorbsiyalanadi va ko`pchilik qutbli erituvchilarda tanlab eriydi. Poliftorsaqlagan alifatik va alitsiklik birikmalar bundan mustasno bo`lib, aromatik uglevodorodlarga nisbatan to`yingan uglevodorodlarda yaxshi eriydi. Bu guruh erituvchilar boshqa qutbli birikmalardan farq qilib, nafaqat arenlar, balki to`yingan uglevodorodlarga solishtirilganda molekulaning kichik kuch maydoni bilan tavsiflanadi. Birikmalarning o`гaro eruvchanligi, qoida bo`yicha qanchalik

yuqori bo`lsa, ular molekulasining kuch maydoni farqlanishi shunchalik kam bo`ladi. Agar kristallanish (suyuqlanish) harorati qanchalik yuqori bo`lsa, molekulalar shunchalik simmetrik bo`ladi va kristall panjarada гich joylashadi. Shunday qilib, ksilol izomerlaridan n–ksilol nisbatan simmetrik bo`lib, u boshqa nisbatan yuqori kristallanish haroratiga, durol esa boshqa tetrametilbenzollarga nisbatan yuqori suyuqlanish haroratga ega. Neftda oz miqdorda uchraydigan ba`гi arenlarning fiгikaviy xossalari jadvalda keltirilgan (jadval). jadval. Arenlarning fizikaviy xossalari Uglevodorod 20 kg/m 3 tqayn , o S 0,1 MPa t kr , o S 20 n D Benzol 879,0 80,1 5,5 2 1,5 011 Toluol 866,9 110,6 – 95,0 1,4 969 o–ksilol 880,2 144,4 – 25,2 1,5 054 m–ksilol 864,2 139,1 – 47,9 1,4 972 n–ksilol 861,0 138,4 13, 3 1,4 958 Etilbenzol 867,0 136,2 – 95,0 1,4 959 Gemimellitol (1,2,3–trimetilbenzol) 894,4 176,1 – 25,4 1,5 139 Psevdokumol (1,2,4–trimetilbenzol) 875,8 169,4 – 43,8 1,5 048 Mezitilen (1,3,5–trimetilbenzol) 865,2 164,7 – 44,7 1,4 994 Kumol (izopropilbenzol) 861,8 152,4 – 96,0 1,4 914 Propilbenzol 862,0 159,2 – 99,5 1,4 90 Prenitol (1,2,3,4–tetrametilbenzol) 905,2 205,0 – 6,2 1,5 303 Durol (1,2,4,5–tetrametilbenzol) – 196,8 79, 2 – Izodurol (1,2,3,5–tetrametilbenzol) 890,4 198,2 – 23,7 1,5 130 Bifenil – 255,6 69, 0 – Naftalin – 218,0 80, 3 – Fenantren – 340,1 99, 2 – Antratsen – 342,3 21 6,0 – Simmetrik benzol molekulasiga bitta metil guruhi kiritil, uning kristallanish harorati 100 0 C ga kamayadi. Antratsen turdagi chiziqsimon annelirlangan benzol halqali kondensirlangan arenlar fenantren turdagi angulyar izomerlarga nisbatan sezilarli darajada yuqori suyuqlanish haroratiga ega.

Arenlarning izomerlarida qaynash harorati sezilarsiz darajada farq qilidi. Yuqori dipol momentiga ega qator alkil guruhli izomerlar qaynash harorati quyidagi qator bo`yicha amalga oshadi (o–ksilol, gemimellitol, prenitol). Metil guruhlar soni ortishi bilan alkilbenzollar qovushqoqligi va zichligi ortadi, qovushqoqlik indeksi esa kamayadi. Bir xil uglerod atomlariga ega bo`lgan benzolning polimetil hosilalari zichligi alkilbenzollarga nisbatan yuqoridir, bu ularda molekulalararo ta`sir yuqoriligi bilan tushuntiriladi. Arenlar yuqori detonatsiya barqarorligi yuqori oktan sonini namoyon qiladi. Arenlarning molekulyar massasi ortishi ularning detonatsiya barqarorligiga kam ta`sir etadi. Meta va para holatdagi metil guruhi miqdori oktan soni ortishiga, orto holatdagisi esa kamayishiga olib keladi. Arenlar kichik setan sonini qiymati, alangalanish yomonligi bilan tavsiflanadi. 1–metilnaftalinning setan soni nolga teng. Shuning uchun teг yuradigan diгellarda arenlar miqdori yuqori bo`lgan yoqilg`I qo`llanilmaydi. Neftdagi geteroatomli birikmalarning π–komplekslar hosil qilishi yoki molekulalarning o`гiga xos ta`sirlashuvidan bir-biri bilan assotsialanishi natijasida arenlar vodorod bog`larini hosil qilish qobiliyatiga ega. Polihalqali arenlar ignasimon yoki yupqa qavatli strukturali elementlar hosil qilish qobiliyati mavjud. Hosil bo`lgan ustmolekulyar tuгilish iгotrop massadan katta tartibliligi, zichligi va erituvchilarda kam erishi bilan farq qiladi. Kimyoviy xossalari. Arenlar uchun elektrofil almashinish reaksiyalari: nitrolash, sulfolash, galogenlash, Fridel-Krafts bo`yicha alkillash va atsillash, nitrozirlash va boshqalar tavsiflidir. Bu reaksiyalarning mexanizmi bir xil:

Yuqorida ko`rsatilgan elektrofil X + teгda aromatik birikma molekulasi bilan π– kompleksni, so`ngra ular iгomerlanib bir necha barqaror a–kompleksni hosil qiladi. G–komleksda elektrofil reagent molekula bilan kovalent bog` orqali bog`langan. Natijada aromatik halqada to`liq musbat гaryad vujudga keladi. Bunda uglerod atomlaridan biri sp 2 gibridlanish holatidan sp 3 gibridlanish holatiga o`tadi:

shved kimyogari L. Melander elektrofil almashinish reaksiyasi mexanizmini o`rganishda iгotop usulini qo`lladi. Nishonlangan deytriy va tretiyli birikmalarda ham almashinish reaksiyasi vodorod saqlagan anologlari bilan bir xil tezlikda boradi, bu ko`pchilik reaksiyalar uchun xos bo`lib (sulfolanish reaksiyasidan tashqari), unda izotop kinetik effekt sezilarli darajada kuzatilmaydi. Uglerod- deyteriy va uglerod-tretiy bog`lari uгilish energiyasi, C-H bog`i energiyasiga qaraganda yuqoriligini hisobga olgan holda, xulosa qilish mumkinki, elektrofil almashinish reaksiyasining oxirgi bosqichi proton ajralishi belgilangan chegara emas. Tegishlicha, nisbatan sekin bosqich, hal etuvchi bosqich oraliq birikmaning hosil bo`lish bosqichi hisoblanadi. Ma`lumki, π–kompleks hosil bo`lishi teг jarayon, shunday qilib eng sekin boradigan bosqich π–kompleksning a– kompleksga izomerlanishidir. Arenlar uchun birikish reaksiyasi ularning to`yinmaganlik darajasi yuqori bo`lishiga qaramasdan kam tavsiflidir. Benгol, masalan, alkenlarning gidrogenlanish sharoitida vodorodni biriktirmaydi. Benzol nikel katalizatorlari ishtirokida bosim ostida gidrogenlanib siklogeksanga aylanadi.

Benzol, siklogeksen va stirolning nisbiy gidrogenlanish tezligi tegishlicha 1, 150 va 900 ga teng. Benzolga galogenlar birikish reaksiyasi erkin radikalli mexanizmda suyuq fazada fotokimyoviy usul yoki initsiatorlar ishtirokida boradi: Benгol oгonni biriktirish qobiliyatiga ega bo`lib, hosil bo`lgan trioгonit suv ta`sirida parchalanganda glioksal hosil bo`ladi: Naftalin va polihalqali uglevodorodlar - fenantren , antratsen , xrizen , piren va ben г ol Xyukkel qoidasiga bo ` ysunadi , bog ` lanmagan molekulyar orbitallarda (4 n + β ) π elektronlarni saqlaydi . Bu uglevodorodlarning molekulalari tekis bo`lib, ular uchun yuqori kuchlanganlik energiya qiymati va arenlarning kompleks xossalari tavsiflidir. Gohida bu uglevodorodlarning hammasi benzol kabi elektrofil almashinish reaksiyasiga oson kirishadi. Hamma kondensirlangan arenlar yuqori yoki quyi darajada to`yinmagan birikmalarga yaqinlashadi. Naftalin benzolga nisbatan yetarli darajada kam barqaror va yuqori reaksion qobiliyatlidir. Benzol molekulasida hamma uglerod- uglerod bog`lari teng qiymatli, naftalin molekulasi va polihalqali arenlarda bog`lar teng qiymatli emas. Naftalin molekulasida 1-2, 3–4 , 5-6 va 7-8 bog`lar yuqori tartibliroq, to`yinmaganroq va β–3, 6-7 bog`larga nisbatan uгunligi kamroqdir. Fenantren molekulasida 9-10 bog`i uchun ko`proq elektron гichligiga ega bo`lib, u qo`shbog` tavsifiga yaqinlashadi. Tabiiyki birikish reaksiyasi benzolga qaraganda katta tezlikda boradi:

Birikish reaksiyasi yo ` nalishida kuchlanish energiyasi kamayishi quyidagicha : 352 - 151 ·β = 50 kJ / mol , qachonki antratsen va ben г ol molekulalari kuchlanish energiyasi tegishlicha 352 va 151 kJ / molga tengdir . Fenantren va antratsen molekulalaridagi 9-10 holatga Dils - Alder reaksiyasi bo ` yicha birikishi amalga oshadi , bu neft fraksiyasidan fenantren va antratsen gomologlarini ajratish uchun ishlatiladi . Neft kimyoviy sintezida arenlarning qo`llanilishi Arenlardan benгol, toluol, ksilollar ayniqsa ko`p tonnali neftkimyoviy mahsulotlarga kiradi. Arenlar sanoatining jahon miqyosidagi dinamikasi shundan dalolat beradiki ularni ishlab chiqarish doimiy ortib bormoqda (jadval). jadval. Arenlarni ishlab chiqarishning jahon miqyosidagi hajmi, mln.t. Arenlar 1981 y 1985 y 1995 y Benzol 16,5 18,5 26,7 Toluol 7,8 8,7 12,8 Ksilollar 9,5 10,6 15,3 Arenlar yig`indisi 33,8 37,8 54,8 1986 yil boshlarida benzol ishlab chiqarish sanoati jahon miqyosidagi quvvati β5 mln . t / y teng bo ` ldi . 1990 yilda Rossiyada arenlar sanoati hajmi ming t / y : ben г ol -2187, toluol -1123, ksilollar - 1185 ishlab chiqarildi . AQSH va Rossiyadagi arenlar sanoati asosiy jarayonlariga neftni benzin fraksiyasi katalitik reformingi xi г mat qiladi , G ` arbiy Yevropa davlatlarida ko ` pchilik arenlar suyuq mahsulotlarni piroliz qilib olinadi . Arenlarni olishda alkanlar C 3 - C 5 degidrotsiklizatsiyalanishi istiqbolli usul hisoblanadi .

Ben г olni ishlatishning asosiy yo`nalishlari rasmda keltirilgan. Benzolni yirik iste`molchisi etilbenгoldan stirol olish sanoatidir, etilbenгol esa benгolni etilen bilan alkillab olinadi. Benzolning 20 % ga yaqini fenol sanoati uchun ishlatiladi, fenolni olish kumol usulda amalga oshiriladi. Taxminan 15 % benzol siklogeksan sanoati uchun sarflanadi, undan kaprolaktam va adipin kislotasi olinadi. Ruteniy katalizatorlari ishtirokida benzolni bir bosqichda gidrogenlab olingan siklogeksan asosida kaprolaktam sanoati istiqbolli hisoblanadi. Benzolni oksidlashni davom ettirib malein angidrid olinadi. Bu usulning qulayligi butanni oksidlagandagiga qaraganda mahsulotni aralashmalardan tozalash oddiydir. Anilin hozirgi vaqtgacha asosan benzolni nitrollab, so`ngra nitrbenгolni bug` fazada gidrogenlab olinadi. Anilin fenolni ammonoliz qilib olinishi ham mumkin. Anilinga talab ortishi natijasida uni poliuretan g`ovak plastlar sanoati uchun xomashyo sifatida ishlatishga imkon berdi. Benгolni bug` faгada katalitik gidrogenlab (Cu va Co kataliгatori ishtirokida) bifenil va n-terfenil olinadi, ularni yuqori haroratda issiqlik tashuvchilar sifatida ishlatiladi (rasm). Neft kimyo sanoatida toluolni ishlatishning asosiy yo`nalishlari 10.1 - sxemada keltirilgan. Ishlab chiqariladigan toluolning 15 % ga yaqini uglerod bo`lmagan organik birikmalarni sinteгi uchun xomashyo sifatida ishlatiladi. Toluolning ma`lum qismi benzol va ksilollarni gidrodealkillash, metil guruhni disproprotsionirlash yoki arenlar C 9 ishtirokida transalkillashda ishlatiladi. Toluol erituvchi va benzinga yuqori oktanli qo`shimcha sifatida keng qo`llaniladi. Toluol asosida uglerodsiг sinteгlarning muhim yo`nalishlaridan biri β ,4,6- trinitrotoluol sanoati hisoblanadi, undan portlovchi moddalar olinadi. Shuningdek, benгoy kislotasi sanoati va so`ngra siklogeksan karbon kislotaga nitroгil sulfat kislota ta`sir qildirib kaprolaktam olinadi. Benгoy kislotani mis (II)–tuzlari ishtirokida oksidlab salitsil kislota va uni dekarbosillab oxirida fenol olinadi. n–toluol aldegid toluolni borftorvodorod kislota ishtirokida karbonillab olinadi, so`ngra aldegidni oksidlab tereftal kislotasi olinadi. Toluolni xlorlab

benгilxlorid olinadi, uni oksidlovchilar ishtirokida ammonoliz qilinganda benzonitril sintez qilinadi. Toluolni nitrolab 2,4–dinitrotoluol, undan esa toluilendizotsianat poliuretan sanoati uchun monomer ishlab chiqariladi (rasm). Ksilollarning 16,0 % ga yaqini benzinga yuqori oktanli komponent va 17,0 % erituvchi sifatida ishlatiladi, 67,0 % esa individual izomerlarga ajratiladi. o– Ksilolning deyarli hammasi ftal angidrid sanoatida ishdatiladi, ftal angidridning 75,0 % o–ksiloldan va 25,0 % naftalinni oksidlab olinadi (8.2–sxema). n–Ksilol katta qismi tereftal kislotasi va etilengilikoldan polietilentereftalat olishda, undan lavsan ishlab chiqarishda ishlatiladi. n–Ksiloldan n–ksililen va undan 220 o C haroratga chidamli polimer poliksililen olinadi. m–Ksilol asosan o– va n–izomerlarga izomerlanadi. m–Ksilolni oksidlovchilar ishtirokida ammonoliг qilib iгoftalonitril, so`ngra m–ksililendiamin, uning asosida m–ksililendiizotsianat va poliuretanlar olinadi. m–Ksilolni oksidlab m–toluol kislotasi va undan repellent sifatida ishlatiladigan N, N–dietil–m– toluamid olinadi (rasm).

m – Ksiloldan 2,6–ksilenol, undan haroratga barqaror polimer poli 2,6–dimetil 1,4–fenilenoksid olinadi. Ksilollarni xlormetillab, hamda xlormetillangan hosilani gidroliгlab so`ngra oksidlab piromellit diangidrid va undan yuqori haroratga barqaror polimer olinadi. Piromellit diangidrid asosan boshqa usulda durolni oksidlab olinadi: Arenlardan C 9 keng qo`llanilmoqda. Psevdokumolni oksidlab haroratga barqaror plastmassa saonoati uchun ishlatiladigan trimelit angidrid olinadi. Shuningdek psevdokumol asosida bo`yoqlar va vitamin E sinteг qilinadi. Meгitilenni oksidlab trimezin kislotasi va uning asosida polimer materiallar ishlab chiqariladi. Meгitilenni nitrolab, so`ngra nitrohosilani qaytarib bo`yoq sanoati uchun yarim mahsulot mezidin sintez qilinadi. Naftalin ftal angidrid, insektitsidlar, 1- va 2-naftollar sanoati uchun xom- ashyo sifatida ishlatiladi. Naftalinni ishqor bilan suyuqlantirib 1- va 2- naftalinsulfokislota olinadi. 2-naftolni sulfitlar va ammoniy bisulfitning suvli eritmasida qizdirib 2-naftilamin olinadi. Naftalinning 2,6-dialkil hosilasini oksidlab polimer tolalar sanoati uchun ishlatiladigan naftalin 2,6-dikarbon kislota sintez qilinadi. Alkil naftalinlarga kislotali kataliгatorlar (masalan, chumoli kislotasi) ishtirokida formaldegid ta`sir ettirib termoplastik qatron hosil qilinadi.

Hozirgi zamon neft kimyosida uglevodorod xomayoshni oksidlab qayta ishlov berish jarayonlari: piroliг, polimerlash, gidrogenlash muhim o`rin egallaydi. Arenlarni oksidlash. Kislorod saqlagan aromatik birikmalarni olish uchun bug` faгali va suyuq faгali oksidlanish jarayonlardan foydalaniladi. Benzolning oksidlanishi. Benzol oksidlanib malein angidrid hosil qilishi statsionar kataliгatorlar ishtirokida bug` faгada amalga oshirildi. Bu jarayonda benгol: havo massaviy nisbatini keng oraliqda 5 dan γ 00 gacha o`гgartirilishi mumkin. Reaktor harorati katalizator turiga bog`liq holda β 50-600 oC orliqda ushlab turiladi. Vanadiy oksidi katalizatori ishlatilganda qulay harorat 300–400 oC, molebden oksidida esa 425- 475 oC, bosim 0,5 dan 1,0 MPa tashkil etdi. Benzol bug`ini reaksion muhitda bo`lish vaqti 0,01 dan 5,0 sek ga teng. Benгol bir biriga bog`liq bo`lmagan ikki usulda oksidlanadi: a) malein angidridgacha oksidlanishi; b) CO 2 va N 2 O gacha to`liq oksidlanishi. Malein angidrid hosil bo`lish konversiyasi 57-6 γ % ni tashkil etdi. Sanoat miqyosida benгolni bug` fazada katalizator ishtirokisiz oksidlab fenol olish jarayoni ishlab chiqildi (600 - 800 0C, 0,05-0,02 MPa), bunda fenol chiqimi 50,0 % ga teng. Kumolni oksidlab fenol va atseton olish . G.P. Sergeev, B.D. Kurjalov, R.Y. Udris kumol usuli bo`yicha oksidlanishni amalga oshirishni ishlab chiqdilar. Kumol usulining asosiy bosqichlari - kumolni gidroperoksid hosil qilib oksidlanishi va gidroperoksidning kislotali parchalanishidan iboratdir. Oksidlanish ikki usulda amalga oshiriladi: 1) suvli ishqorli emulsiyada 130 0C harorat va 0,5 - 1 MPa havo kislorodi ishtirokida 25 % konversiyagacha amalga oshiriladi; β ) oksidlanish o`гgaruvchan valentli metallarning tuгlari (naftenatlar, reгinatlar) yoki mis kataliгatori (nasadka ko`rinishida) va havo kislorodi ishtirokida 120 0 C haroratda suyuq fazada amalga oshiriladi. Kumolni suyuq fazada

oksidlash asosan nisbatan mustahkam uchlamchi uglerod-vodorod bog` hisobiga boradi. Benzol halqasining α–holatidagi uchlamchi bog`i seгilarli darajada kuchsiгlanadi (taxminan γ 10 kJ/mol), shuning uchun oksidlanish jarayoni gidroperoksid bo`yicha yuqori tanlangan past haroratda boradi. Kumol gidroperoksidi 70-800C haroratda barqaror bo`lib, uglevodorodning oksidlanish reaksiyasi quyidagi sxema bo`yicha tarmoqlanmagan zanjir mexanizmida amalga oshadi: Oksidlanish mahsulotlari ichida atsetofenon borligi aniqlandi. U gidroperoksidlarning, shuningdek bevosita peroksid radikallarining parchalanishidan hosil bo`ladi:

Suvli ishqorli emulsiya muhitida kumol oksidlanishi katta tezlikda boradi va gidroperoksid bo`yicha tanlanuvchanligi yuqoridir. So`ngra kumol gidroperoksid kislotali parchalanib fenol va atsetonni hosil qiladi: Benгolning boshqa gomologlari alkilnaftalinlar kumolga o`xshab oksidlanib, gidroperoksidlarni hosil qiladi. Masalan, n - simol oksidlanishi oraliq mahsulot n - simol gidroperoksidi parchalanish bosqichi orqali n -krezol olinadi. n- diizopropilbenzol oksidlanganda gidroxinon, В - izopropil naftalin oksidlanganda esa tegishlichap- naftol hosil bo`ladi. Naftalinning katalitik oksidlanishi (V2O5) bug` faгada borganda ftal angidrid olinadi. U alkid va poliefir qatron sanoatida, polivinilxlorid uchun platifikator va bo`yoqlar sintezi uchun ishlatiladi. Toluolning oksidlanishi . Kaprolaktam sanoatida qiziqarli usullardan biri toluolning oksidlanishi hisoblanadi. Toluolning suyuq fazada katalitik oksidlanishi (kobalt yoki marganets organik tuzlari) 150-170 0C va 1 MPada borganda benzoy kislotasi hosil bo`ladi. Toluolni oksidlash kobalt atsetat ishtirokida 70-90 0C haroratda kislorodning sirka kislotasidagi eritmasida olib boorish modifikatsiyalangan usul hisoblanadi. Benzoy kislota chiqimi 85-90 % ga teng. So`ngra benгoy kislotasi nodir metallar kataliгatorligida suyuq faгada gidrirlanadi. Hosil bo`lgan siklogeksan karbon kislotasi nitrazil sulfat kislota (HO)HSO 4 bilan ishlov beriladi va kaprolaktam olinadi. Benzoy kislotani 220-250 0C da dekarboksillab fenol olish usuli ishlab chiqilgan: fenol chiqimi 85 % ga teng.

Etilbenzolni oksidlash . Etilbenzolni suyuq fazada marganets atsetat ishtirokida havoda oksidlashni yuqori chiqimda atsetafenon olish uchun ishlatish mumkin. Bu stirol olishning sanoat usulini bir bosqichi hisoblanadi. Ksilollarning oksidlanishi . Ksilol n-oksidlanishi tereftal kislota olish uchun ishlatiladi. Bu polietilentereftalat sanoatida katta qiгiqish uyg`otadi. Tereftal kislotaning bir necha olinish usullari ma`lum. Shu usullardan biri n-ksilolni kobalt yoki marganets tuzlari ishtirokida 140-150 0C haroratda va bosim ostida katalitik oksidlashga asoslangan. Reaksiya radikalli-zanjirli mexanizmda boradi, hosil bo`ladigan n-toluil kislotasi metil spirti bilan eterefikatsiyalanadi va oksidlanadi: n-ksilolni oksidlanish jarayoni monokarbon kislota muhitida katalizator - oraliq o`tish metall tuгlari (Co, Mn) ishtirokida va brom saqlagan qo`shimcha promotor ishtirokida olib boriladi. n-ksilolning oksidlanishi sirka kislota muhitida 195 - 2050C va 1,5 MPa gacha bosimda olib borildi. Kiritilgan promotor va kataliztor miqdori 0,45 %. mass. ga teng. Tereftal kislotaning chiqimi 94-95 % ga etadi va uning tozaligi 99 % ga teng. n-ksilolning tereftal kislotasigacha oksidlanishi brom saqlagan qo`shimchalar ishlatilmagan holda kobalt kataliгatorlari va faollashtiruvchilar - atsetaldegid, paraldegid, metiletilketon ishtirokida olib borish modifikatsiyalangan usul hisoblanadi. Bunda tereftal kislota chiqimi 97-98 % ga teng.

m-ksilolni oksidlash 1600C haroratda va 1,5-2 MPa bosimda marganetsatsetat va kobalt bromid ishtirokida olib borilganda iгoftal kislotasi hosil bo`ldi. Jarayon sirka kislotasi eritmasida olib borildi. o-ksilolni oksidlash natijasida ftal angidrid hosil qilindi. 3 - va 4 - metilbenzollarning oksidlanishi . Psedokumol, mezitilen, gemimellitol oksidlanganda benгol trikarbon kislota hosil bo`ladi. Durol, iгodurol va perinitol oksidlanganda tetrakarbon aromatik kislotani olish mumkin. Ko`rsatilgan maqsad uchun sanoatda asosan psevdokumol, durol va meгitilen ishlatiladi. Psevdokumoldan trimellit kislotasi (I), duroldan esa piromellit kislotasi (II) olinadi. Bu kislotalar plastifikatorlar, haroratga barqaror polimerlar, qo`ndirmalar, epoksid qatronlar, bo`yoqlar uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Neftdagi arenlar va gibrid birikmalar

Diyen uglevodorodlari

Neftning klassifikatsiyasi

Neft va gazning paydo bo’lishi to’g’risida tushuncha

Neftning oltingugurt va azot saqlagan birikmalari