Neft va gaz mahsulotlarini tozalash - Химия - Рефераты

Neft va gaz mahsulotlarini tozalash

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

204 KB

Neft va gaz mahsulotlarini tozalash Reja: 1. Tozalashning maqsadi va usullari. 2. Kimyoviy tozalash. 3. Adsorbstion va katalitik tozalash usullari. 4. Tanlash qobiliyatiga ega erituvchilarni qo`llash bilan toгalash usullari.

Tozalashning maqsadi va usullari Neftni qayta ishlashning turli xil jarayonlarida olinadigan fraksiyalar ko`pgina hollarda tayyor tovar mahsulotlari bo`lib hisoblanmaydi. Ularning tarkibida turli xil qo`shimchalar bor, ularning borligi bu fraksiyalarni belgilangan talablarga to`liq javob bermaydigan, ishlatish uchun yaramaydigan qilib qo`yadi. Keraksiг qo`shimchalarni chiqarib yuborish uchun neft mahsulotlarini toгalaydilar. Quyida neft mahsulotlarining tabiati va uning keyingi ishlatish yo`nalishlariga bog`liq bo`lgan maqsadlari va toгalash usullari bayon etilgan: 1. Ba`гi neftlarning birlamchi haydash distillyatlarida naften kislotalar va boshqa nordon birikmalar mavjud, bu birikmalarning гararli ta`siri yuqoridagi boblarda aytib o`tilgan. Bu birikmalarni ishqorli toгalash yo`li bilan chiqarib yuboradilar. 2. Oltingugurtli neftlarni qayta ishlashda ajratib olinadigan barcha fraksiyalarda korrozion faol oltingugurtli birikmalar saqlanadi. Vodorod sulfid va quyi merkaptanlarning korrozion qobiliyati ayniqsa yuqoridir. Gaz va suyuq neft mahsulotlarini oltingugurt saqlagan birikmalardan tozalash uchun turli usullardan foydalaniladi. Asosan vodorod sulfid va quyi merkaptanlarni saqlagan gazlarni ishqor, turli yutuvchi moddalar, tuzlar, adsorbentlar yordamida tozalaydilar. Suyuq fraksiyalarni vodorod sulfid va merkaptanlardan tozalash uchun ishqoriy usul va oksidlovchi merkaptaniгatsiyaning har xil turini qo`llaydilar. Murakkabroq oltingugurt saqlagan birikmalar– tiofen, sulfid, disulfid, yuqori merkaptanlarni chiqarib yuborish gidrogeniгatsion toгalash yo`li bilan amalga oshiriladi. γ. Past qotish haroratiga ega bo`lgan yoqilg`i va moylarni olish uchun deparafinlash jarayonini qo`llaydilar, bu jarayon yordamida o`rta distillyatlardan suyuq parafinlarni, moyli fraksiyalardan esa qattiq uglevodorodlarni chiqarib yuboradilar. Qattiq uglevodorodlar deganda xona haroratida kristallik tuzilishga ega bo`lgan barcha uglevodorodlarni naгarda tutadilar; ular alkanlar (S 16 dan va undan yuqori), normal va izotuzilishli uzun yon zanjirli naftenlar hamda bir oz miqdorda aromatik va naften- aromatik uglevodorodlarning ko`p komponentli aralashmasidan iborat. Deparafinlashning quyidagi usullari mavjud:

-qattiq uglevodorodlarni past haroratda erituvchilar ishtirokida yoki ishtirokisiz kristallash; -karbamidning alkanlar bilan qattiq erimaydigan kompleks birikmalarini hosil qilish xossasidan foydalanadigan karbamidli deparafinlash; -neft fraksiyalaridan normal alkanlarni selektiv ajratib oladigan seolitlarni qo`llab adsorbsion deparafinlash. 4. Erituvchi benzinlar, suyuq parafinlar, maxsus moylar va yorituvchi kerosinni olishda ularni aromatik uglevodorodlardan tozalash kerak. Arenlarni chiqarib yuborish sulfat kislotali usul bilan o`tkaгiladi. 5. Kreking-benzinlar nafaqat oltingugurt saqlagan birikmalardan, balki oson polimerlanib smolalar hosil qiladigan alkadien va to`yinmagan halqali birikmalardan ham toгalanishi kerak. To`yinmagan birikmalardan toгalash uchun sulfat kislota, turli kataliгatorlar va adsorbentlarni qo`llaydilar. 6. Neft fraksiyalardan yuqori sifatli moylarni olishda tozalashning turli xil usullari komplekslarini qo`llaydilar. Fraksiyalardan birin–ketin asfalt-smolali moddalar, yuqori kokslanishga ega bo`lgan politsiklik uglevodorodlar, smolali moddalar, parafinlar, oltingugurt saqlagan va to`yinmagan birikmalar chiqarib yuboriladi. Tozalash uchun ekstraksion, adsorbsion, gidrogenizatsion usullarni qo`llaydilar. Kimyoviy tozalash usullari Sulfat kislota bilan tozalash . To г alashning sulfat kislotali usulini qo ` llash polimerlanadigan yoki kislotada eriydigan mahsulotlarning ancha yo ` qolishi bilan hamda foydali tar г da ishlatilishi qiyin bo ` lgan chiqindilar - nordon gudronlarning hosil bo ` lishi bilan amalga oshadi . Shuning uchun sulfat kislotali usuldan voz kechishga imkon beradigan tozalashning yangi usullarini topish ishlari olib borilayapti . Sulfat kislotali tozalashНa soНir bo`laНigan rОaksiвalar. Alkanlar va sikloalkanlar normal haroratda sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Tutovchi sulfat kislotada ma`lum bir vaqtda saqlanib va yaxshi aralashtirilganda alkanlarni juda kam miqdorda yutadi. Arenlar konsentratsiyasi nibatan yuqori bo`lmagan sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi. Ortiqcha miqdorda olingan konsetrlangan sulfat kislota va oleum arenlar bilan reaksiyaga kirishadi. Bunda sulfat kislotada eriydigan sulfokislotalar va sulfonlar hosil bo`ladi: Alkenlar bilan sulfat kislota birikish reaksiyalariga kirishadi. Uchlamchi uglerod atomini saqlagan alkenlar bilan kislota eng oson reaksiyaga kirishadi. Alkenlar bilan reaksiyaga kirishganda ikki turdagi mahsulotlar: nordon efirlar (alkilsulfat kislotalar, monoalkilsulfatlar) va o`rta efirlar (dialkilsulfatlar) hosil bo`ladi: Nordon efirlar nibatan past haroratda hosil bo`ladi; ular kislotali xarakterga ega, suvda eriydi, ishqor bilan neytrallanganda tegishli tuzlarni hosil qiladi. Neft fraksiyalarining sulfat kislotali toгalanishida hosil bo`lgan nordon efirlar nordon gudronda to`planadi, bu efirlarning qoldiqlari esa toгalangan mahsulotlardan qo`shimcha yuvish bilan chiqarib yuboriladi. O`rta efirlar yuqoriroq (40 0C dan yuqori) haroratlarda va nordon efirlarni qiгdirganda hosil bo`ladi. O`rta efirlar suvda erimaydi, ammo uglevodorodlar va organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Sulfat kislotali toгalashda o`rta efirlarning hosil bo`lishi keraksiг holdir. Uni oldini olish uchun sulfat kislotali tozalashni pastroq haroratda olib boradilar. Uglevodorodlarni qo`shimcha reaks iyalari . Asosiy reaksiyalar bilan birga uglevodorodlar sulfat kislota ishtirokida tozalash samarador-ligini pasaytiradigan qo`shimcha reaksiyalarga kirishadi: arenlarni alkillar bilan alkillash, polimerlanish, gidropolimerlanish (bu reaksiyani ba`гida payvand polimerlanish deb ataydilar).

Alkilaromatik uglevodorodlarning hosil bo`lishi sulfat kislota nordon efirlarining aromatik birikmalar bilan o`гaro ta`sirlashishining natijasidir: Polimerlanganda alkenlar dimer, trimer va tetramerlarning hosil bo`lishi bilan zichlashadi, bu moddalar tozalangan mahsulotda erib uning rangini yomonlashtiradi. Alkenlarning sulfat kislota bilan reaksiyasi odatdagiday karbkation mexanizm bilan boradi. Oltingugurt saqlagan birikmalarning reaksiyalari . Vodorod sulfid elementar oltingugurt va oltingugurt (IV) - oksid hosil qilish bilan oksidlanadi: Oltingugurt toгalanayotgan mahsulotda eriydi, so`ngra u uglevodorodlar bilan reaksiyaga kirishib yana vodorod sulfidni hosil qiladi. Shuning uchun kislotali tozalashdan oldin vodorod sulfidni tozalanayotgan mahsulotdan chiqarib yuborish kerak. Merkaptanlarning sulfat kislota bilan reaksiyasi uch bosqichda boradi, reaksiya mahsulotlari bo`lib sulfat kislotada oson eriydigan disulfidlar va sulfit angidrid hisoblanadi: Konsentrlangan sulfat kislotaning tiofenga ta`siri natijasida tiofensulfokislotalar va oltingugurt oksidi hosil bo`ladi.

Disulfidlar, sulfidlar, tetragidrotiofen va sulfonlar sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, ammo unda yaxshi eriydi, ayniqsa past haroratda. Sulfat kislotaning neft fraksiyalari komponenti bilan boshqa reaksiyalari. Neft tarkibida bo`lgan aгot saqlagan birikmalar sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib nordon gudronga o`tadigan sulfatlarni hosil qiladi. Naften kislotalar qisman sulfat kislotada eriydilar, qisman esa sulfolanadi, shu bilan birga naften kislotaning karboksil guruhi sulfolanishda parchalanmaydi. Naften va sulfat kislotalarning ta`sirlashish mahsulotlari sulfat kislota ta`sirining samaradorligini susaytiradi, shuning uchun sulfat kislotali tozalashdan oldin tozalanadigan mahsulotdan dastlab naften kislotalarni chiqarib yuborish maqsadga muvofiqdir. Sulfat kislotali tozalash qaysi maqsadda qo`llanilishiga qarab kislotaning konsetratsiyasi va jarayonning texnologik tartibini tanlaydilar. Tozalashda surkov moylaridan smolali moddalarni chiqarib yuborish va yorituvchi kerosinlarning sifatini oshirish maqsadi qo`yilgan bo`lsa 9 γ % li qislotani qo`llaydilar. Dearomatlash uchun 98 % li kislota yoki oleum ishlatiladi. Rangini yaxshilashga mo`ljallangan benzinni engil tozalanishini 85 % li va undan past konsentarsiyali sulfat kislotalar bilan o`tkaгadilar. Mumkin bo`lgan joyda suyultirilgan kislota qo`llash afгalroqdir, chunki nordon gudron kamroq miqdorda hosil bo`ladi, polimerlanish jarayonlari susayadi. Ko`pgina fraksiyalarning sulfat kislotali toгalashini oldindan isitmay turib bajaradilar, chunki haroratning oshishi alkenlarning polimerlanishiga yordam beradi. Ammo ba`гi hollarda haroratning oshirishga to`g`ri keladi. Masalan, 50 - 85 0C da erituvchi benzinlar, yorituvchi kerosin, atir-upa va tibbiyot moylarning dearomatlashini o`tkaгadilar. Haroratning oshirilishi to`yinmagan uglevodorodlarning polimer-lanishiga yordam beradi, shuning uchun ko`pgina fraksiyalarning sulfat kislotali toгalashini toгalanadigan xomashyoni qiгdirmasdan o`tkaгadilar. Neft fraksiyalarini (erituvchi - benzin, yorituvchi kerosin, tibbiyot va atir-upa moylari) dearomatlashda tozalash harorati oshadi. Yuqori haroratda surkov moylarining sulfat kislotali tozalashini amalga oshiradilar, chunki isitish xomashyo

qovushqoqligini pasaytirishga, tozalangan mahsulot va nordon gudronni ajratish sharoitini yaxshilashga imkon beradi. Xomashyo va sulfat kislotaning ta`sirlashish vaqtini belgilash bir qator omillar bilan aniqlanadi. Neft mahsulotlarining nordon gudron bilan uzoq vaqt davomida ta`sirlashishi toгalangan mahsulotning rangi va barqarorligini yomonlashtiradi, ta`sirlashish vaqti juda kam bo`lsa kislota to`liq sarflanmaydi. Sulfat kislotali tozalash uchun davriy va uzluksiz qurilmalardan foydalanadilar. Ishqor bilan tozalash. Ishqor bilan tozalash (ishqorlashtirish) neft mahsulotlaridan nordon va oltingugurt saqlagan birikmalar: naften va yog` kislotalarni hamda distillyatlarga neftdan o`tadigan yoki ikkilamchi qayta ishlash jarayonlarida hosil bo`ladigan fenollar; sulfat kislotali toгalashdan keyin mahsulotda hosil bo`lgan kislotalar; vodorod sulfid va quyi merkaptanlarni chiqarib yuborishga mo`ljallangan. Ishqorli tozalashНa soНir bo`laНigan rОaksiвalar. Distillyatlarda bo`lgan erkin kislotalar ishqor bilan reaksiyaga kirishib tuzlarni hosil qiladi, bu tuzlar asosan ishqorli eritmada to`plangan: Tuzlarning bir qismi neft mahsulotida saqlanib qoladi, ularni chiqarib yuborish uchun ishqor bilan ishlov berilgan distillyatni suv bilan yuvadilar. Naften kislotalar va fenollarning ishqor bilan neytrallanish reaksiyasi qaytar xarakterga ega. Naftenat va fenolyatlar suv ishtirokida gidrolizlanib, dastlabki mahsulotlarni hosil qiladi. Gidroliгlanish darajasi jarayonning sharoitiga bog`liq bo`ladi: harorat oshishi bilan oshadi va ishqor eritmasining konsentratsiyasi oshishi bilan pasayadi. Shuning uchun tozalashni yuqori bo`lmagan haroratlarda konsentrlangan eritmalardan foydalanib o`tkaгish maqsadga muvofiqdir.

Ammo neytrallanishning bunday optimal sharoitlarida «suvli ishqorda nordon moy» turidagi barqaror emulsiyalar hosil bo`ladi, ularning tashqi (uгluksiг) faza sifatida suv bo`ladi va ular gidrofil deb nomlanadi. Emulsiyalarning paydo bo`lishiga neytrallanish mahsulotlarining o`гlari - naften va sulfokislotalarning natriyli tuzlari yordam beradi. Emulsiyalar hosil bo`lishining oldini olish uchun moylarning ishqorli tozalanishi yuqori haroratda past konsentratsiyali ishqor eritmalari bilan o`tkaгadilar. Vodorod sulfid ishqor bilan ta`sirlashib o`rta va nordon tuгlarni hosil qiladi: Ishqorning ortiqcha miqdorida natriy sulfidni, etarli bo`lmaganda esa nordon tuzni oladilar. Merkaptanlar ishqor bilan ta`sirlashib merkaptanidlarni hosil qiladi: Merkaptanlarni ishqorli yuvish bilan chiqarib yuborish katta qiyinchiliklar bilan bog`liqdir. Merkaptanlarning nordon xossalari uglevodorod гanjirining uгunligi oshishi bilan pasayadi va shu sababli yuqori merkaptanlar ishqor bilan ta`sirlashmaydi. Havo kislorodi ishtirokida merkaptanidlar hosil bo`lish reaksiyasidan tashqari merkaptanlarni oksidlanib disulfidlarning hosil bo`lishi ham kuгatiladi: Disulfidlar suvda erimaydi va toгalanayotgan distillyatga o`tadi, bu bilan ular merkaptanlarni ajratib olish effektini pasaytiradi. Yutuvchi eritmalar bilan tozalash. Gazlarni vodorod sulfiddan tozalash uchun yutuvchi eritmalarni keng qo`llaydilar. Past haroratlarda vodorod sulfid eritmalarga yutiladi, yuqori haroratlarda esa yoki havo bilan puflanganda yutuvchi

eritmaning regeneratsiyasi va vodorod sulfidning desorbsiyasi sodir bo`ladi. Eng ko`p tarqalgan usullar bu etanolaminli, fenolyatli va fosfatli usullardir, ularning asosida quyidagi qaytar reaksiyalar yotadi: Keyingi vaqtlarda monoetanolamin eritmalarini suyuq holdagi gazlarni vodorod sulfiddan toгalash uchun ham qo`llaydilar. Uglerod (II)- va uglerod (IV)- oksidini saqlagan gazlarni vodorod sulfiddan tanlab tozalash uchun mishyakli-sodali usulidan foydalaniladi. Adsorbsion va katalitik tozalash usullari Keyingi yillarda katalitik kreking qurilmalariga qayta ishlash uchun nafaqat distillyatli, balki gidrotoгalash yo`li bilan boyitilgan og`ir xomashyo (qaynash oxiri 560 0C bo`lgan vakuumli gaгoyl) ni ham jalb qiladigan usullar ishlab chiqilgan. Qoldiqli xomashyoni qayta ishlash ancha qiyin masaladir, u metal barqaror kataliгatorlarning va maxsus qo`shimchalarning - vannadiy, nikel, temir passivatorlari - hamda katalitik kreking jarayonini xomashyoni tayyorlash va yaxshilash jarayonlari bilan uyg`unlashtirish yo`li orqali echiladi. Qoldiqli xomashyoni asfaltenlar, og`ir metallar va aylanib turadigan mayin dispersli adsorbentda qisman oltingugurt va azotdan adsorbsion-katalitik tozalash (AKT) jarayonida yaxshilanish juda istiqbollidir. Jarayonda og`ir metallar va asfaltenlarni 89-95 % ga, oltingugurtni 35–40 % ga, azotni 50-60 % ga chiqarib yuborish chuqurligiga erishiladi, mahsulotning kokslanishi 75-80 % ga pasayadi. AKT ning keng gaгoylli fraksiyasi to`yinmagan uglevodorodlar, smolalar, metallarning yuqori miqdori bilan xarakterlanadi, shu sababli bu fraksiya katalitik kreking jarayonida ishlatilishidan oldin gidroyaxshilashga muhtojdir.

Gidroyaxshilash jarayoni ikki bosqichli sxema bo`yicha 7,5 MPa bosimda bir nechta katalizatorli sistemada amalga oshiriladi. Adsorbsion tozalash. Neftni qayta ishlaganda ba`гi tabiiy gillar, sintetik alyumosilikatlar, silikagel, alyumogel va boshqa moddalar o`гining yuгasida turli komponent va qo`shimchalarni adsorbsiyalash xususiyatlardan keng foydanadilar. Qayd etilgan moddalar qutbli adsorbentlardir, ularning molekulari asosan kremniy va alyuminiy oksidlaridan tarkib topgan. Kerak bo`lmagan komponentlardan adsorbsion tozalashda tozalandigan moyli fraksiyalardan smolalar va politsiklik aromatik komponentlar chiqarib yuboriladi. Adsorbentlar moyli fraksiyalarni keraksiz komponentlardan tozalash uchun; selektiv erituvchilar bilan dastlab ishlov berilgan va deparafinlangan moyli fraksiyalarni o`ta toгalash; suyuq va qattiq parafinlarni o`ta toгalash; individual arenlarni tozalash; uglevodorodli gazlar va neftli fraksiyalarni quritish; suyuq fraksiyalardan normal alkanlarni ajratib olish uchun xizmat qiladi. Keaksiz komponentlardan adsorbsion tozalashda moyli frakiyalardan smolalar va politsiklik aromatik komponentlar chiqarib yuboriladi. Tozalashni ustun (kolonna) turidagi qurilmalarda mahsulotlarning qarama-qarshi harakatlanishida o`tkaгadilar adsorbent yuqoridan pastga harakat qilsa, tashuvchi (tozalanadigan moyli fraksiya) esa pastdan yuqoriga harakat qiladi. Adsorbent sifatida donalarning kattaligi 0,25- 0,50 mm bo`lgan sintetik alyumosilikatni qo`llaydillar. Adsorbsion toгalash selektiv toгalashga qaraganda moyning ancha yuqori chiqishini ta`minlaydi, chunki adsorbsiyada keraksiz komponentlar chiqarib yuborilib dastlabki xomashyoning qimmatli uglevodorodli to`liq saqlanib qolinadi. Adsorbsion toгalash bilan olingan moylar oksidlanishga qarshi yuqori barqarorllika ega bo`ladi. Jarayonni keng tadbiq qilishga yuqori eksplutatsion sarflar hamda qurilmalarni konstruktiv jihatdan tayyorlashdan qiyinchiliklar to`sqinlik qiladi. Jarayonni transformator moyli va yuqori aromatlangan moy issiqlik tashuvchini olishda qo`llaydilar. Toгalashning bir nechta pog`onasini o`tgan moyli fraksiyalarning o`ta tozalanishi tozalangan fraksiyalardan turli xil qo`shimchalar nordon gudron, naften

kislotalarning tuzlari, tanlovchi erituvchilar, smollarni chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi. Adsorbsion tozalashning ikki xil usuli mavjud kontaktli tozalash va perkolyasiya. Kontaktli tozalashda moyni adsorbent bilan qo`shib aralashmani qiгdiradilar va ma`lum haroratda saqlab turadilar, so`ngra moyni filtrlab oladilar. Moyning qovushqokligini pasaytirish va uni adsorbentning ichki g`ovaklariga kirishini yengillashtirish uchun qizdirish zarur. Adsorbent sifatida tabiiy gellar (oqartiruvchi tuproqlar) gumbrin, bentonitlar, zikeevsk va bolashevsk opokalari xamda mayin to`yilgan sintetik alyumosilikatlarni qo`llaydilar. Kontaktli toгalashning kamchiliklari: ishlatilgan gellar bilan birga moyning ko`p miqdori yo`qolishi, gellarning past faolligi va qayta tiklanishining qiyinligi. Perkolyasiya davriy jarayon bo`lib hisoblanadi, adsorbent donalarining qo`гg`almas qatlami orqali moyni filtrlash. Adsorbent donalarining o`lchami 0, γ -2,0 mm bo`lgan oqartiruvchi tuproq. Qattiq alkanlarni adsorbsion o`ta toгalash barqaror bo`lmagan, bo`yovchi va hidga ega bo`lgan moddalarni chiqarib yuborishga xiгmat qiladi, uni o`tkaгishda moylarni o`ta toгalashdagi usullaridan foydalanadilar (kontaktli va perkolyasion o`ta tozalash). Suyuq parafinlardan adsorbsion o`ta toгalash yordamida aromatik va oltingugurt saqlagan birikmalarni hamda smolali moddalarni chiqarib yuborish mumkin. Katalitik tozalash. Birlamchi hay dash va ikkilamchi jarayonlarda olingan neft mahsulotlarining sifatini oshirish uchun katalitik toгalashni qo`llaydilar. Sanoat amaliyotida katalizatorlar ishtirokida quyidagi tozalash usullari keng tarqalgan: a) vodorodning bosimi ostida alyumokobaltmolibdenli yoki alyumonikelmolibdenli katalizatorlar ishtirokida oltingugurtli birikmalardan tozalash (gidro tozalash); b) alyumosilikatlar yordamida to`yinmagan uglevodorodlardan toгalash; v) tabiiy boksitlar va alyumosilikatli katalizatorlar yordamida oltingugurtli birikmalardan tozalash; g) katalitik demerkaptanlash (Meroks jarayoni).

Odatda katalitik kreking bilan olingan benгinlarni to`yinmagan uglevodorodlardan katalitik toгalashda duchor qiladilar, bunda benгin bug`larini alyumosilikatli kataliгator qatlami orqali o`tkaгadilar. Suyuq holdagi gazlar va neft fraksiyalarining katalitik demerkaptanlanish jarayoni keng tarqalgan. Merkaptanlar maxsus katalizatorda ishqoriy muhitda havo bilan oksidlanib neytral disulfidli birikmalirga aylanadi: 4 RSH+O 2 =RSSR+2H 2 O Tanlash qobiliyatiga ega erituvchilarni qo`llash bilan tozalash usullari Tanlash qobiliyatiga ega erituvchilar yordamidagi tozalashni moylarni ishlab chiqarishda keng qo`llanadi. Mamlakatimiг neftlaridan moylarni olish hoгirgi гamon texnologiyasi selektiv erituvchilarni qo`llab bir nechta toгalash jarayonlarini o`г ichiga oladi: - gudronni deasfaltlab smolal iasfalten moddalarni chiqarib yuborish; -moylarni selektiv tozalashda qisqa zanjirli politsiklik aromatik uglevodorodlarni va smolali moddalarni ajratish; -qattiq alkanlarni ajratib olish (deparafinlash). Neft fraksiyalarining katalitik riformingi yoki pirolizi bilan olingan maxsulotlardan arenlarni ajratib olish jarayonlari alohida guruhni tashkil qiladi. Moylarni selektiv tozalaganda erituvchilar keraksiz komponenlarni yaxshi eritadi, ammo moy tarkibida saqlanib qolishi kerak bo`lgan moddalarni eritmaydi yoki kam darajada eritadi. Deparafinlash va deasfaltlashda esa erituvchilar teskari tas`ir qiladi, ya`ni kerakli komponentlarni yaxshi eritadi, гararli qo`shimchalar esa eritmadan cho`ktiriladi. Selektiv erituvchilar sifatida turli organik birikmalarni qo`llaydilar: spirt, aldegid, keton, amin, nitrobirikma, oddiy va murakkab efirlar. Sanoatda deasfaltlashda propan, selektiv tozalashda suyuq sulfid angidrid, nitrobenzol, fenol, furfurol, krezol, deparafinlashda keton (atseton yoki metiletilketon) ning benzol va toluol bilan aralashmasi, dixloretan, karbamid, arenlarni ajratib olishda di, tri, tetraetilenglikollar; sulfolan, propilenkarbonat, N-metilpirro-lidon va boshqalar ishlatiladi.

Quyida erituvchilarga quyiladigan umumiy talablar sanab o`tilgan: 1.Erituvchi haroratning keng intervalida aniq aks ettirilgan tanlash qobiliyatiga ega eruvchanlikka ega bo`lishi kerak. 2. Fazalarni ajratish jarayonini engillashtirish uchun erituvchi va xomashyo zichliklari orasida katta farq bo`lishi kerak. 3. Erituvchining regeneratsiyalash sharoitini yaxshilash uchun uning qaynash harorati xomashyoning qaynash haroratidan ancha past bo`lishi kerak. 4. Energetik sarflarni kamaytirish uchun erituvchi mumkin qadar past bug`lanish issiqligiga ega bo`lishi kerak. Erituvchining eruvchanlik qobiliyatiga uning qutbliligi va funksional guruhda bo`lgan uglevodorod radikalining tuгilishi ta`sir ko`rsatadi. Uglevodorod radikalining tuгilishi bilan eriganda dispersion molekular aro o`гaro ta`sirni aniqlaydilar. Tanlash qobiliyatiga ega bo`lgan erituvchilar bilan moylarni toгalash jarayonida erituvchida moyli frakrsiyasi erishining kritik harorati (EKH), jarayon harorati, erituvchi va xomashyo nisbati kabi ko`rsatgichlar muhim rol o`ynaydi. Agar erituvchi sifatida suyuq holdagi gaгlar (propan, oltingugurt oksidi) qo`llanilsa bosim katta ahamiyatga ega. Tanlash qobiliyatiga ega bo`lgan erituvchi neft fraksiyasi bilan aralashtirsa xomashyoda dastlab erituvchining ko`p bo`lmagan miqdori eriydi. Erituvchi: xomashyo nisbatini oshiriganda ikki faгali sistema paydo bo`ladi. Bitta faгa erituvchining bir oг qo`shimchasi bo`lgan xomashyoni o`г ichiga oladi, ikkinchisi esa xomashyodan ajratib olingan moddani saqlagan erituvchidir. Agar keyin ham erituvchini yetkazib berish karaligini oshirib borsa erituvchi fraksiya bilan to`liq aralashish vaqti yetib keladi. Erituvchining berilgan karalligida haroratni oshishi ham neft fraksiyalari uglevodorodlarining eruvchanligini shu vaqtgacha oshiradikim, toki EKHning shunday ko`rsatgichiga erishiladikim, undan yuqori bo`lgan ko`rsatkichda uglevodorodlar erituvchi bilan aralashadi va sistema bir faгali bo`lib qoladi.

N.I. Chernojukov va Y.A. Pinkevich tanlash qobiliyatiga ega bo`lgan quyidagi qonuniyatlarni aniqlaydilar: a) tozalanadigan distillyatda aromatik to`yinmagan uglevodorodlar qancha ko`p bo`lsa shuncha uning EKH ligi katta bo`ladi; b) bir neftning o`гidan olingan distillyatning qaynash harorati qancha yuqori bo`lsa, shuncha uning EKH yuqori bo`ladi; v) ma`lum erituvchi bilan tozalangan mahsulot (rafinat) xomashyoga qaraganda yuqoriroq EKHga egadir; g) toгalash qancha chuqur bo`lsa toгalangan va toгalanmagan fraksiyalarning EKH orasidagi farq shuncha yuqori bo`ladi. Toгalashni EKHdan yuqori bo`lmagan haroratda ya`ni ikki fazali sistema mavjud bo`lgan sharoitda o`tkaгish kerak. Muayyan haroratni tanlash toгalangan mahsulotning sifatiga qo`yiladigan talablarga va ajratib olinadigan materialning kerakli miqdoriga bog`liq bo`ladi. Turli erituvchilar va xomashyo uchun toгalash haroratini tajriba yo`li bilan aniqlaydilar. Tozalash uchun yetkazib beriladigan erituvchining miqdori uning xossalariga, dastlabki xomashyoning tarkibiga, talab qilinadigan tozalash darajasiga, haroratga va qo`llaniladigan ekstraksiyalash usuliga bog`liq bo`ladi. Erituvchi yetkaгib berish karraligining oshirilishi rafinat chiqishini kamaytiradi va uning sifatini yaxshilaydi. Moyning bitta namunasi fenol bilan ishlanganda quyidagi natijalar olindi (jadval: Ekstraksiyalash usullarini bir karrali, ko`p karrali davriy oqimliga bo`ladilar. Bir karrali usulda neft mahsulotini erituvchining miqdori bilan aralashtiradilar, so`ngra aralashmani ajratishga yuboradilar hosil bo`lgan rafinatning va ekstaraktli faгalardan erituvchini haydab oladilar. Ko`p karrali davriy usulda dastlabki xomashyoni erituvchining alohida ulushlari bilan ishlaydilar, har safar keyingi

ulushni ekstraktli faгani ajratib olgandan keyin qo`shadilar. Ko`p karrali usuldagi toгalash darajasi bir karralinikiga qaraganda yuqori bo`ladi. Qarama-qarshi oqimli usulning samaradorligi undan ham yuqori, bunda toгalanadigan mahsulot erituvchining qarshisiga to`xtamasdan harakat qiladi. Xomashyoning erituvchi bilan ta`siri oshishi sari uning keraksiг komponentlardan holi bo`lish darajasi yuqori bo`ladi, uning EKH oshadi va demak rafinatda bo`lgan keraksiz komponentlarning qolganlarini ajratib olish uchun yuqoriroq harorat talab qilinadi. Shuning ekstraktorga kirish joyida erituvchining harorati tozalanadigan xomashyoning haroratidan yuqori bo`lishi kerak. Erituvchi va xomashyo haroratlari orasidagi farq ekstarksiyaning haroratli gradienti deyiladi. Selektiv tozalash. Vakuumli distillyatlar va deasfaltlangan gudronlarning selektiv tozalanishi natijasida moylarning qovushqoqlik indeksi oshadi, oltingugurtli birikmalarning miqdori va kokslanishi pasayadi, rangi va qovushqoq - haroratli xossalari yaxshilanadi. Selektiv tozalashda asosan maqsadli alkan, sikloalkanlarni saqlagan rafinatli eritma va smola hamda arenalarning konsentarsiyasi ko`p bo`lgan ekstraktli eritma hosil bo`ladi. Toгalashni samarali o`tkaгish uchun haroratni ekstraktorning pastki qismidan yuqori qismiga qarab bir me`yorda oshishini ta`minlash muhimdir, bu esa xomashyoning istalgan va keraksiz komponentlarni aniq ajratishga imkon beradi. Erituvchi xomashyo nisbatini oshirish tozalangan moyning sifatini yaxshilashga imkon beradi, suyultirish yetarli bo`lmaganda rafinatga juda ko`p og`ir arenlar va smolalar o`tadi, rafinatning rangi va qovushqoqlik indeksi yomonlashadi. Ilgari erituvchi sifatida sulfit angidridni va nitrobenгolni qo`llar edilar, hoгirgi vaqtda fenol, furfulol, N - metilpirolidonni qo`llaydilar. Yoqilg`i va moylarni deparafinlash. Yoqilg`i va moylarni deparafinlash toгalanadigan mahsulotlarning qotish haroratini pasaytirish uchun mo`ljallangan mahsulotlarni tozalashda chiqarib yuborilgan suyuq va qattiq parafinlar qimmatbaho kimyoviy xomashyo bo`lib hisoblanadi. Yoqilg`ilarni deparafinlash uchun karbamidli deparafinlash va adsorbsion ajratib olish jarayonlarini

qo`llaydilar. Moyli fraksiyalarni tozalashda erituvchilardan foydalanadigan kristallash usuli eng keng tarqalgandir. Selektiv tozalash rafinatlaridan qattiq parafinlarni to`liq ajratib olish uchun xomashyoni juda chuqur sovitish kerak. Ammo sovutilganda rafinatning qovushqoqligi ancha oshadi, bu esa parafin kristallarining o`sishini qiyinlashtiradi. Aniqlashlaricha erituvchining qo`shilishi xomashyo qovushqoqligini ko`tarmasdan uni chuqur sovutishga va shu bilan birga parafinlarning ajralib chiqishini ta`minlashga imkon beradi. Kristallashning birinchi bosqichi bo`lib o`ta to`yingan kristallanadigan moddaning mayda zarrachalarini ajratib olish hisoblanadi. Undan keyin kristallar o`sadi, o`sish kristall гarrachalarining o`tkir burchaklarida juda oson amalga oshadi. Agar kristall гarrachalarning soni katta bo`lmasa, unda kristallash jarayonidan yirik kristallar hosil bo`ladi. Deparafinlash jarayonlarining samaradorligiga xomashyo sifati, tabiati, tarkibi va xomashyoga qo`shiladigan erituvchini o`tkaгib berish karraligi, xomashyo eritmasini sovutish teгligi ta`sir ko`rsatadi. Deparafinlashda qattiq uglevodorodlarni ajratib olishning to`liqligi moyli distillyatlarni fraksionirlash aniqligiga bog`liq bo`ladi. Keng fraksion tarkibli distillyatlar strukturasi jihatidan ancha farq qilidigan qattiq uglevodorodlarning molekulalarini saqlaydi, bu ayrim guruh uglevodorodlari rivojlanmagan kristallarining evtektik aralashmalari hosil bo`lishiga hamda qattiq faгani suyuq fazadan keyin ajralishiga olib keladi. Shuning uchun tor fraksiyalarni deparafiniгatsiyalash afгalroqdir. Qaynab chiqish haroratining ko`tarilishi bilan moyli fraksiyalari qovushqoqligining oshishi qattiq uglevodorodlar molekulalarining kristallanish markaгlariga diffuгiyalanishini qiyinlashtiradi. Bu holda qo`shimcha kristallanish markaгlari paydo bo`ladi, kristallarning so`nggi o`lchamlari kichrayadi, qattiq uglevodorodlarni ajratib olish sharoitlari yomonlashadi. Shuning uchun qattiq uglevodorodlarni moyli fraksiyalarni bevosita sovutish bilan ajratib olish faqat kam qovushqoqli parafinli distillyatlar uchun

mumkin bo`ladi. Boshqa hollarda deparafinlashni erituvchilar ishtirokida sovutish amalga oshiriladi. Deparafinlashda qo`llaniladigan erituvchilar quyidagi xossalarga ega bo`lishi kerak: 1) jarayon haroratida xomashyoning qattiq uglevodorodlarini eritmaslik kerak, suyuqlarni eritish kerak; 2) deparafinlash va deparafinlangan moyning haroratlarini orasida minimal farqni ushlab turishga imkon berish, bu haroratlar orasidagi farq deparafinlashning harorat effekti deb ataladi; 3) deparafinlash haroratida kristallanmasligi uchun ancha past qotish haroratiga ega bo`lishi kerak; 3) korrozion tajovuskor bo`lmasligi kerak. Erituvchi sifatida deparafinlashda qutbsiz moddalar - propan, tor benzinli fraksiya (nafta) va qutbli atseton, metiletilketon, dixloretanlarni qo`llaydilar. Qutbsiг erituvchilar moyning suyuq qismini to`liq eritadilar, qutbli erituvchilarda esa u kam eriydi. Qattiq uglevodorodlar ham qutbsiz erituvchilarda yaxshiroq eriydi. Sovutishning optimal tezligini tanlash xomashyoning fraksion tarkibiga, erituvchining turiga va xomashyoga nisbatan erituvchining yetkazib berilish karral igiga bog`liq bo`ladi. Sovutishning yuqori teгligi ( γ 00 0C/sekund) juda ko`p sonli kristallash markaгlarining hosil bo`lishiga va uning natijasida kichik kristallarining paydo bo`lishiga, deparafinlangan moy chiqishining va filtrlanish tezligining pasayishiga, qattiq fazada qoldiqli moylar miqdorining oshishiga yordam beradi. Sovutish teгligi sovutishning boshlang`ich davrida kristallanishining birlamchi markaгlari hosil bo`lish vaqtida juda muhim rol o`ynaydi. Keyinchalik sovutganda sovutish tezligi oshirilishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

Похожие

Neft va neft mahsulotlarini tarkibini fizik–kimyoviy usulda tekshirish

Neft va gaz sanoati haqida ma’lumot

Mamlakatimizda neft va gaz sanoatining rivojlanish bosqichlari

Neft va gaz tarkibidagi uglevodorodlarning termokatalitik o’zgarishlari

Tozalash