Neft tarkibidagi uglevodorodlarining termik o`zgarishlari

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

769.5 KB

Скачать

Neft tarkibidagi uglevodorodlarining termik o`zgarishlari Reja: 1. Termik jaranlarni nazariy asoslari. 2. Gazli fazada uglevodorodlarning termik o`zgarishlari. 3. Neft koksining hosil bo`lishi. 4. Piroliz.

Termik jarayonlarning nazariy asoslari Termodinamika kimyoviy reaksiya sodir bo`lishining termodinamik ehtimolligini jarayonida Gibbsning erkin energiyasi kattaligining o`zgarishi bilan aniqlaydilar. Reaksiya Gibbs energiyasining qiymati manfiy bo`lganda chapdan o`ngga qarab amalga oshadi. Barcha uglevodorodlar uchun atsetilendan tashqari harorat oshishi bilan Gibbs energiyasi oshadi. Molekula qancha katta erkin energiya zahirasiga ega bo`lsa, shuncha u beqaror bo`ladi, ya`ni barcha uglevodorodlarning (atsetilendan tashqari) termodinamik barqarorrligi harorat oshishi bilan pasayadi. Alkanlar va sikloalkanlarning Gibbs energiyasi tez, alken va arenlarniki esa sekin oshadi. Buning natijasida turli sinf uglevodorodlarining termodinamik barqrorligi bilan harorat orasidagi nisbati o`zgaradi: ββ7 0C gacha bo`lgan haroratda eng barqarorroq alkanlardir, yuqoriroq haroratda esa alken, alkadien va arenlardir. Demak alkanlarni alkenlarga qayta ishlash uchun yuqori haroratgacha isitishning o`zi yetarlidir. Ammo alkenlar har qanday haroratda ikkilamchi reaksiyalarga masalan polimerlanishga beqarorrdir. Bundan tashqari xatto nisbatan past haroratda termodinamik nuqtai nazardan uglevodorodlarning elementlarga parchalanishi mumkin bo`ladi. Shuning uchun sistemaning umumiy termodinamik muvozanati vaqt o`tishi bilan chuqur o`zgarishlar (vodorod, metan, smola, kokslarning hosil bo`lishi.) sodir bo`ladigan tomonga siljiydi va vaqt sistemaning holatini belgilovchi asosiy parametrlardan biri bo`lib qoladi. Yuqori haroratli jarayonlar mahsulotlarining natijaviy tarkibi malum darajada kinetik qonuniyatlar bilan aniqlanadi. Agar jarayonning maqsadi alkenlarning maksimal chiqishini taminlash bo`lsa, unda reaksiyani alkenlarning konsentratsiyasi eng yuqori bo`lgan paytda to`xtatish va sistemani oxirgi termodinamik muvozanatga yaqinlashishiga imkon bermaslik kerak. Jarayonning kinetikasi va mexanizmi. Uglevodorodlarning termik reaksiyalari asosan radikal–zanjirli mexanizm bo`yicha amalga oshadi. Alkanlar termik o`zgarishlarining radikal- zanjirli mexanizmi Amerikalik kimyogar F. Rays tomonidan 1934 yilda taklif qilingan edi. Uglevodorodlarning yuqori haroratli reaksiyalari nazariy asoslarini yaratishda akademik N.N.

Semyonov tomonidan 1958 yilda yaratilgan zanjirli reaksiyalarning umumiy nazariyasi katta ahamiyatga ega. Molekulyar reaksiyalar katta ahamiyatga ega emas, ionli reaksiyalar esa termik gaz fazali nokatalitik jarayonlar sharoitida deyarli ishtirok etmaydi, chunki S-S bog`ning geterolitik parchalanishi ≈ 1 β 00 kJ/ mol energiyani talab qilsa gomolitigi esa ≈ γ 60 kj/molni talab qiladi. Geterolitik jarayonda energiyaning katta sarflari ionlarning elektrostatik o`zaro ta`sirini yengish zarurligi va ularning solvatlanmagan holatdagi barqaror emasligi bilan belgilangan. Uglevodorodlarning termik parchalanishining radikal-zanjirli jarayoni barcha zanjirli jarayonlar kabi uchta bosqichdan iborat: zanjirni initsiirlash, zanjirning davomi, zanjirning uzulishi. Zanjirni initsiirlanishi . Alifatik uglevodorodlarning radikallarga parchalanishi asosan eng kuchsiz C-C bog` bo`yicha amalga oshadi. Alkanlarda C- H bog`larning energiyasi doimo C-C bog`larning energiyasidan yuqori. Masalan, etan molekulasidagi C-C va C-H bog`larni uzish uchun kerak bo`lgan energiya tegishli ravishda 360 va 410 kj/molga tengdir. Bu shuni bildiradiki bir xil eksponensial oldi ko`paytiruvchilar bo`lganda etaning C–C va C-H bog`lari bo`yicha parchalanish tezliklari konstantalarining nisbati 600 0 C da taxminan 1∙10 3 ni tashkil qiladi, ya`ni C-H bog` bo`yicha parchalanish C-C bog` bo`yicha parchalanishiga nisbatan muhim emas. Uzun zanjirli normal alkanlarda C-C va C-H bog`larning uzulish energiyasi zanjirning o`rtasida biroz kamayadi, ammo birinchisi doimo ikkinchisidan ancha kam bo`ladi: Arrenius tenglamasi k=Ae ga binoan A ning qiymati deyar bir xil bo`lganНa konstantalarning nisbati О ∆E/ RT kattalikga tОng bo`laНi, bu вОrНa ∆E- tegishli reatsiyalarning faollanish energiyasi farqi.

Harorat oshishi bilan bog`larning mustahkamligi orasidagi farq kamayadi, shuning uchun o`rtacha harorat (400-500 0C) da uglevodorod zanjirining uzulishi o`rtadagi bog`larda amalga oshadi, yuqori haroratda esa bu uzulish boshqa bog`lar bo`yicha ham amalga oshishi mumkin. Sikloalkanlarda C-C bog`lar normal alkanlarnikiga qaraganda barqarorligi ancha kamdir: siklogeksanda 8 kJ/molga, siklopentanda 25 kJ/molga. Alkenlarga qo`shbog`li uglerod atomidagi C-C va C-H bog`lar ancha mustahkamdir, B–holatda esa alkanlarga nisbatan ancha kuchsizdir (raqamlar-kJ/molga bog`larning energiyasi): agar qo`shbog` tasirlashgan bo`lsa π–bog`ning ochilish energiyasi tahminan 50 kJ/molga kamroq bo`ladi: CH 2 =CH—CH= CH 2 -» CH 2 =CH—CH= CH 2 —188 kJ/mol Arenlarda C-H va C-C bog`lar alkanlardagiga qaraganda barqarorroq bo`ladi, aromatik halqa bilan tasirlashgan bog`lar esa kuchsizlanadi. Halqa bilan tasirlashish bog`ning mustahkamligini qo`shbog` bilan tasirlashishda bo`lgani kabi kamaytiradi. Uglevodorodda bog`ning gomolitik uzulishining yengilligi hosil bo`layotgan radikallarning barqarorligiga ham bog`liq bo`ladi. Molekulaning radikallariga dissotsilanish energiyasi bog`lanish energiyasidan juftlashmagan elktronning molekuladagi boshqa bog`lar bilan tasirlashish energiyasi kattaligiga farq qiladi. Masalan geksafeniletandagi C alif – C alif bog`ning dissotsilanish energiyasi atigi ≈ 4 β kJ/ molga teng:

Bog`ning gomolitik parchalanishida ikki elektironli bog` elektronlarining turli atomlar orbitallariga o`tishi sodir bo`ladi, bunda ikkita radikal yoki bir radikal hosil bo`ladi. Biomolekulyar jarayonning roli monomolekulyarnikiga qaraganda bosimning oshishi va haroratning pasayishi bilan oshadi. Zanjirning davom etishi (radikallarning reaksiyalari). Radikallar kimyoviy jihatdan to`yinmagan zarrachalar bo`lib, yuqori reaksion qobilyatga ega. Turli radikallarning barqarorligi quyidagi qatorga pasayadi: Radikallarning reaksion qobilyati esa shunday ketma-ketlikda oshadi. Radikallarning quyidagi reaksiyalarni farqlaydilar.

Polyani Semyonov qoidasiga binoan uglevodorodli radikallarning uglevodorodli molekulalar bilan reaksiyalarining faollanish energiyasi E a (kJ/molga) reaksiyaning issiqlik effekti Q bilan quyidagi nisbatlar bilan bog`langan: Ekzotermik reaksiyalar uchun E a = 48-0,25Q; Endotermik reaksiyalar uchun E a = 40+0,75Q; Metil radikalining propilen bilan mumkin bo`lgan bir nechta reaksiyalarining faollanish energiyasini hisoblash quyidagi natijalarni olishga imkon berdi. Bir xil eksponensial oldi ko ` paytiruvchilar bo ` lganda faollanish energiyasi orasidagi 25 kJ / molga farq 7000 C te z lik konstantalarida taxminan β0 martaga to ` g ` ri keladi , yani birinchi reaksiya ikkinchisi va uchinchisiga qaraganda 20 marta tez amalga oshadi . Alkil radikallarning alkanlar bilan reaksiyalarining faollanish energiyasi R+CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 → RH+CH 3 CH 2 CHCH 3 40-50 kJ/molni tashkil qiladi. Turli vodorod atomlarini radikallar bilan tortib olish reaksiyalarining faollanish energiyasini bilib turib berilgan haroratda reaksiya tezliklarining konstantalarini va ularning nisbatini aniqlash mumkin. Nisbiy tezlikni molekuladagi birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi vodorod atomlarining soniga ko`paytirib, tegishli radikallarning hosil bo`lish ehtimolligini topish mumkin. n- butan hamda 6000C haroratda birlamchi va ikkilamchi butil radikallari hosil bo`lish ehtimolligining nisbati γ :4 ga teng bo`ladi. τddiy alkanlar uchun hisoblab chiqilgan ma`lumotlar deyarli eksperimental ma`lumotlar bilan to`g`ri keladi. β . To`yinmagan molekulalar va molekulyar massasi kichikroq bo`lgan yangi erkin radikallarning hosil bo`lishi bilan radikallarning parchalanishi.

Parchalanish asosan juftlashmagan elektronli uglerod atomiga nisbatan p - holatda joylashgan eng kuchsiz bog` bo`yicha boradi. ( P – qoida ): Uglevodorodlarning p–parchalanish reaksiyalari endotermikdir. Yirik radikallar (C 3 va undan yuqori parchalanishining faollanish energiyasi 110-170 kJ/ molni tashkil qiladi. Quyi radikallar CH3, C2H5 parchalanishga barqarordir. Agar tarmoqlanmagan ikkilamchi alkil radikalining parchalanishi bir necha yo`nalishda amalga oshishi mumkin bo`lsa, unda eng katta molekulyar massali radikal hosil bo`ladigan jarayon energetik jihatdan eng qulay bo`ladi. γ . Radikalning qo`shbog`ga birikishi (P–parchalanishiga teskari bo`lgan reaksiya): Qo`shbog`ga radikallarning birikishi issiqlik ajralishi bilan (76 -105 kJ/mol) amalga oshadi. Polyani-Semyonov qoidasi bo`yicha hisoblab chiqilgan faollanish energiyasi 22 -29 kJ/molni tashkil qiladi. 4. Erkin radikallarning izomerlanishi. Faraz qilishlaricha izomerlanish halqali oraliq holat orqali amalga oshadi.

Radikallarning 1,5-izomerlanishidan tashqari 1,4-, 1,6- va 1,7- izomerlanishlari ham sodir bo`ladi. Uch va to`rt a`zoli sikllar juda kuchlalangan, shuning uchun alkil radikallarining 1,2 va 1,3-izomerlanishlarini deyarli amalga oshirib bo`lmaydi. Arenlar uchun fenil radikalining 1, β–o`tishi kuzatiladi: Gazli fazada uglevodorodlarning termik o`zgarishlari Alkanlarning o`zgarishlari. Alkanlarning termik reaksiyalari quyi alken va alkanlarga olib keladi. Alkanlarning termik parchalanishi natijasida hosil bo`lgan mahsulotlarning tarkibi bo`yicha eksperimental ma`lumotlar reaksiyaning radikal zanjirli mexanizmi bilan yaxshi tushuntiriladi.

Metan termik barqarordir. Uning termik destruksiyasi termodinamik nuqtai - nazardan 560 0C da yuqori bo`lgan haroratda sodir bo`lishi mumkin. Ammo sezilarli tezlik bilan reaksiya 1000 0 C yuqori bo`lgan haroratda amalga oshadi. Asosiy maxsulotlar bo`lib etan, etilen, atsetilen, uglerod va vodorod hisoblanadi. Birlamchi reaksiyani stexnometrik tenglama bilan ifodalaydilar: C-C bog` bo`yicha parchalanish kamroq darajada boradi. Propan 4500C haroratda ikki xil yo`nalishda parchalanadi: Butandan boshlab alkanlarning C-C bog` bo`yicha parchalanishi ustuvor bo`ladi. n-butanning termik krekingini quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin. Avval eng kuchsiz joyda C-C bog`ning uzulishi hisobiga birlamchi erkin radikallar hosil bo`ladi (zanjirning initsiirlash): So`ngra jarayon ikkita mumkin bo`lgan yo`nalish bo`yicha rivojlanadi. Birinchi yo`nalish bo`yicha yirik, nisbatan beqaror radikallar (C 3 va undan yuqori)

B – qoida bo`yicha o`z o`zidan parchalanib ancha barqaror bo`lgan metil va etil radikallarini yoki vodorod atomlarini va tegishli alken molekulalarini hosil qiladi: Ikkinchisi bo`yicha parchalanishiga barqaror, ammo juda reaksion qobiliyati kuchli bo`lgan metil va etil radikallari hamda vodorod atomlari dastlabki molekulalar bilan reaksiyaga kirishib ulardan vodorod atomini uzib oladi: Natijada vodorod, metan, etan va butil radikallari hosil bo`ladi. Butil radikallari keyinchalik p–qoida bo`yicha parchalanadi: Bunda hosil bo`ladigan mayda radikallar dastlabki molekulalar bilan ta`sirlashadi va zanjirli jarayon rivojlanadi. Zanjirning uzulishi radikallarning rekombinatsiya va disproporsionirlanish yo`li bilan amalga oshadi. Zanjirli reaksiya maxsulotlarining asosiy qismi zanjirning rivojlanish bosqichida hosil bo`ladi, shuning uchun n-butan krekingining umumiy jarayonini ikkita parallel reaksiyalarning sistemasi bilan ifodalash mumkin.

C 3 –C 5 alkanlarning termik parchalanishi jarayoni chuqurlashganda propilenning to`planishi tufayli o`z o`zidan to`xtab qoladi. Hosil bo`lgan propilen zanjirni olib boruvchi faol radikallar bilan ta`sirlashib faolligi kam bo`lgan allil radikalini hosil qiladi: C 6 va undan yuqori bo`lgan alkanlarning termik parchalanishi jarayon chuqurlashishi oshishi bilan qo`shbog`ga nisbatan p–holatda kuchsizlangan S -S bog`ni saqlagan alkenlarning hosil bo`lishi natijasida tezlashadi bu esa initsiirlash tezligining oshishiga olib keladi. Sikloalkanlarning o`zgarishlari. Sikloalkanlarni elementlargacha parchalash va siklopentanlarni siklopentadienlargacha siklogeksanlarni esa arenlargacha degidrogenlash termodinamik nuqtai nazardan eng qulaydir. Ammo C-H bog`lari bo`yicha parchalanishni talab qiladigan bu reaksiyalarning tezligi C-C bog`lar bo`yicha kreking tezligiga qaraganda bir necha pog`ona past bo`ladi. shuning uchun sikloalkanlar krekingining asosiy maxsulotlari bo`lib quyi alkan va alkenlar, dienlar va vodorod hisoblanadi.

Reaksiya zanjirli bo`lmagan mexanizm bo`yicha amalga oshadi. Initsiirlash bosqichga yuqori energetik sarflar va zanjirni davom etadigan past energetik reaksiyalarning yo`qligi tufayli reaksiyaning tezligi kichik bo`ladi. Qo`shbog` bilan ta`sirlashgan susaygan C-C bog`ni saqlagan alkenlarning to`planishi radikal zanjirli jarayonni in itsiirlaydi: Radikalarning barqarorlashishi dastlabki molekuladan vodorod atomlarini tortib olish yo`li bilan amalga oshadi (reaksiya (1). Bunda ular tegishli ravishda 1- buten va etanga aylanadilar. Bundan tashqari, C 2 H 5 radikali vodorod ajratib etillenni hosil bo`lishi bilan barqarorlashishi mumkin. Vodorod atomi ham dastlabki molekulaga hujum qilib H 2 molekula holida ajralib chiqadi. (1) reaksiya bo`yicha hosil bo`lgan siklogeksil radikal ( β ) reaksiya bo`yicha o`zgaradi. (1) va ( β ) reaksiyalarning almashinib kelishi zanjirli jarayonni ifodalaydi. Siklogeksil radikalning C-H |3 – bog`lari bo`yicha parchalanish degidrogenlashga olib keladi (reaksiya 3).

Alkilsikloalkanlar radikal zanjirli mexanizm bo`yicha parchalanadi. Zanjirning paydo bo`lishi yon zanjirda C-C bog`ning uzulishi yoki CH 3 radikalning sikloalkanlarning metil hosilaridan uzulishi bilan sodir bo`ladi. Bitsiklik naftenlar ham detsikillanishga, krekingga va degidrogenlashga duchor bo`ladi. Alkenlarning o`zgarishi. Alkenlar dastlabki neft fraksiyalarida saqlanadi va alkan hamda sikloalkanlarning destruksiyasida hosil bo`ladi: ularning termik o`zgarishlari reaksiyaning oxirgi maxsulotlari tarkibini belgilaydi. shuning uchun alkenlar termik o`zgarishlarining qonuniyatlarini o`rganish muhim ahamiyatga ega. Termik jarayonlar sharoitida 450-5000C haroratda termodinamik nuqtai nazardan alkenlarni quyi alkenlar, alkadienlar va alkanlargacha parchalanish, arenlarni hosil qilish ancha yuqori haroratlarda esa atsetilenni hosil bo`lish reaksiyalari sodir bo`lishi mumkin. Quyi alkenlar (etilen, propilen) termik kreking va piroliz sharoitida quyidagi o`zgarishlarga duchor bo`ladi.

Degidrogenlanish, polimerlanish va degidrokondensatsiyalanish reaksiyalarining nisbati harorat va bosimga bog`liq bo`lmaydi. Harorat oshishi va bosimning pasayishi bilan atsetilenning hosil bo`lishi oshadi (degidrogenlash reaksiyasi). Nisbatan past haroratda va yuqori bosimda quyi alkenlarning polimerlanishi boradi. Oraliq sharoitlarda esa degidrokondensatsiyalash reaksiyasi boradi.

Alken krekingi oxirgi mahsulotlarining tarkibi radikallarning mumkin bo`lkan izomerlanishiga ham bog`liq bo`ladi. Shunday qilib yuqori alkenlarning krekingining zanjirli jarayoni ma`lum darajada qo`shbog`ning borligiga qaramasdan sodir bo`ladi.

Sikloalkenlar alkenlarga qaraganda ancha barqarorroqdir. Siklogekcen 600 0C gacha barqarordir, undan yuqori haroratda zanjirli bo`lmagan mexanizm bo`yicha biradikal orqali parchalanadi yoki zanjirli yo`l bilan benzolga degidrogenlanadi. Alkadien va alkinlarning o`zgarishlari. Nisbatan yuqori bo`lmagan haroratda (4000C dan past) va atmosfera bosimga yaqin yoki undan yuqori bo`lgan bosimda alkadienlar boshqa sinf birikmalariga qaraganda reaksion qobilyati kuchliroqdir. Reaksiyaning asosiy yo`nalishi molkulyar mexanizm bilan boradigan dien sintezidir: 700 0 C dan yuqori bo ` lgan haroratda va atmosfera bosimi ostida dien sinte z i uncha ko ` p bo ` lmagan darajada amalga oshadi , radikal z anjirli o `z garish asosiy ahamiyat kasb etadi ( kreking , degidrokondensatsiya va boshqalar ). Atsetilenning zanjirli parchalanishini quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin:

Alkadienlar va atsetilenning termik o`zgarishi natijasida katta molekulyar massali o`ta to`yinmagan birikmalar va arenlar hosil bo`ladi. Arenlar va alkenlar (alkinlar)ning kondensatsiyalanishidan almashingan va polikondensirlangan arenlar hosil bo`ladi: Alken va alkadienlarning degidrokondensatsiyasi, o`ta to`yinmagan birikmalarning dien sintezi va siklozatsiyasi neft fraksiyalari uglevodordlarning termik o`zgarishlari maxsulotlarining aromatlashishiga olib keladigan oraliq bosqichlar bo`lib hisoblanadi. Arenlarning o`zgarishlari. Arenlarning termik barqarorligi ularning tuzilishiga qarab kuchli o`zgaradi. Almashinmagan va metilalmashgan benzol va naftalinlar alkanlarga qaraganda ancha barqarordir. Termodinamik nuqtai nazardan almashinmagan arenlarning elementlargacha parchalanishi, juda yuqori haroratda esa aren halqasining ochilishi sodir bo`lishi mumkin. Ammo juda yuqori haroratda sodir bo`ladigan elektrokrekingni nazarga olmasa almashinmagan arenlar deyarli faqat degidrokondensatsiyaga duchor bo`ladilar. Halqa bilan ta`sirlashgan C-C bog`li alkilalmashingan arenlar alkanlarga qaraganda tezroq parchalanadilar. Bu molekuladagi bog`lar orasidagi energiyaning taqsimlanishi bilan tushuntiriladi. Alkilaren uglevodorodlari o`zgarishining asosiy yo`nalishi bo`lib alkan zanjirlarining krekingi va dealkillash hisoblanadi. Termik jarayonlar sharotida difenil va vodorodni hosil qilish bilan boradigan benzolning degidrokondensatsiyasi, amalga oshiriladi:

Benzil radikali ( C 6 H 5 CH 2 ) ning faolligi kam va u asosan dibenzil hosil qilish bilan boradigan rekombinatsiya reaksiyalariga kirishadi buning natijasida zanjir uziladi .

Jarayon chuqurlashgani sari dibenzil konsentratsiyasi oshadi. Dibenzilda alifatik C–C bog`ining parchalanishi hamda zanjirli mexanizmning rivojlanishi xisobiga toluolning o`zgarish tezligi oshadi:

Shunday qilib , alkilarenlarni termik o ` zgarishlarning asosiy mahsulotlari bo ` lib stirol , alkan , alkanli zanjir krekingining boshqa mahsulotlari hamda kam miqdorda toluol va benzol hisoblanadi . Uglevodorodlar aralashmalarning o`zgarishlari. Sistemada sodir bo`ladigan reaksiyalar doimo bir-biri bilan bog`liq. Aralashmaning radikal zanjirli o`zgarishlarini initsiirlash tezligini susaygan C-C p–bog`larini saqlagan alken yoki alkilarenlar kabi eng beqaror komponentlarni radikallarga parchalanish reaksiyalari belgilaydi. Initsiirlash zanjirli jarayonning eng energiyani ko`p talab qiladigan bosqichidir. Radikallarning keyingi o`zgarishlari uncha katta bo`lmagan faollanish energiyasi bilan sodir bo`ladi. Initsiirlash tezligining oshishi tufayli uglevodorodlar aralashmasining termik parchalanishi ko`p hollarda individual birikmalarning parchalanishiga qaraganda kattaroq tezlik bilan amalga oshadi. Ayrim uglevodorodlar initsiirlash tezligi kichik bo`lganligi uchun sof holda zanjirli bo`lmagan yo`l bilan parchalansa aralashmada ular zanjirli mehanizm bilan o`zgarishi mumkin. Shunday qilib, uglevodorodlar aralashmasining termik reaksiyalari asosan zanjirli yo`l bilan amalga oshadi. Radikallarning hosil qiluvchi benzol, toluol, etilen propilen kabi uglevodorodlarning boshqa uglevodorodlar (alkanlar, sikloalkanlar;) bilan aralashmasining krekingini kuchli sekinlashi kuzatiladi. Masalan, fenil radikali benzolning parchalanishiga benzol molekulasiga birikib difenil radikalini hosil qiladi:

Agar benzol alkanlar bilan aralashmada bo`lsa fenil radikali uchun bunday reaksiya ham mumkin bo`ladi: Fenil radikalining alkan bilan o`zaro ta`sir tezligi, benzol bilan o`zaro ta`sir tezligidan yuqori bo`lganligi sababli benzol deyarli sarflanmaydi. Zanjirni rivojlanish bosqichida uglevodorodlarning o`zaro ta`siri natijasida uglevodorodlar aralashmasining termik parchalanish mahsulotlarining tarkibi individual moddalarning parchalanish mahsulotlaridan farq qiladi. Piroliz Uglevodorodlar termik parchalanishining qonuniyatlari ma`lum darajada termik kreking sharoitidan (470-540 0C) piroliz sharoitida (700-1000 0C) o`tganda o`zgaradi. Harorat jarayon mexanizmiga va mahsulotlar tarkibiga ta`sir ko`rsatadi. Piroliz va krekingda sodir bo`ladigan yig`indi reaksiyalarni quyidagi uchta guruxga bo`lish mumkin: 1) Alkenlarning hosil bo`lishiga olib keladigan kreking va degidrogenlanishining birlamchi reaksiyalari: 2) alkenlar o`zgarishining ikkilamchi reaksiyalari polimerlanish va kondensatsiyalanish: γ ) pirouglerod, vodorod va qisman atsetilen hosil bo`ladigan to`g`ridan- to`g`ri molekulyar parchalanish reaksiyalari. Pirolizning yuqori haroratlari sharoitida molekulalarning juda yuqori energoto`yinganligida radikallar konsentratsiyasi oshadi. Bu zanjir uzunligining kamayishiga va radikal- zanjirli bo`lmagan parchalanish rolining oshishiga olib keladi. Radikal–zanjirli bo`lmagan parchalanishda ayrim uglevodorodlar bir- biriga bog`liq bo`lmagan holda parchalanadilar. Haroratning oshishi faollanish energiyasining qiymatlari ancha yuqori bo`lgan reaksiyalarni tezlashtiradi, buning natijasida radikallarning turli reaksiyalar orasidagi nisbat o`zgaradi. Energiyani kam talab qiladigan birikish reaksiyalariga

nisbatan radikallar parchalanishining energiyani ko`p talab qiladigan reaksiyalarning ahamiyati oshadi. Alkenlar o`zgarishlarining ikkilamchi reaksiyalariga harorat ham ta`sir ko`rsatadi. Faollanish energiyasining ancha past qiymatlari bilan xarakterlanadigan alkenlarning kondensatsiyalanish reaksiyalariga nisbatan yuqori faollanish energiyasi bilan amalga oshadigan alkenlarning parchalanishi harorat oshishi bilan ancha tezlashadi. Va nihoyat harorat piroliz reaksiyalarning asosiy guruhlari orasidagi nisbatni belgilaydi. (birlamchilar, ikkilamchilar va pirouglerodlarning hosil bo`lishi). Bu reaksiya turlarining faollanish energiyasi qiymatlarini quyidagi qatorga joylashtirilish mumkin: E 3 > E 1 > E 2 Bu yerda E 1 –birlamchi reaksiyalarning faollanish energiyasi: E 2 -ikkilamchi reaksiyalarning faollanish energiyasi: E 3 -elementli parchalanishning faollanish energiyasi. Agar termik jarayonning maqsadli vazifasi alkenlarni olish bo`lsa, unda reaksiyani yuqori haroratda o`tkazish kerakki birlamchi reaksiyalarning tezligi ikkilamchi jarayolarning tezligidan yuqori bo`lsin. Ammo haroratni 900 0C dan yuqori ko`tarish maqsadga muvofiq emas, chunki bunda ma`lum darajadagi tezlik bilan parchalanish reaksiyalari boshlanadi. Past molekulali alkenlarni olish uchun jarayonni pastroq bosimda o`tkazish kerak. Reaksiyalarning kam davom etishini ta`minlash uchun xomashyo oqimining katta tezliklarini talab qiluvchi jarayonning texnologik xususiyatlari ancha katta gidravlik qarshiliklarini yengish bilan bog`liq, buning uchun reaksion zmeevikga kirish joyida oshirilgan bosimni vujudga keltiradilar. Uglevodorodlar bosimining pasayishini xomashyoni inert moddalar (odatda suv bug`i bilan) yordamida suyultirish bilan erishiladi. Uglevodordlar pirolizining tezligi molekulyar vodorod ishtirokida oshadi. Atomar vodorod bilan bir qatorda pirolizning zanjirli jarayonini olib boradigan metil radikali molekulyar vodorod ishtirokida ikkita parallel bo`yicha tasirlashadi vodorod molekulasi va dastlabki uglevodorod, masalan geksan bilan:

Birinchi reaksiyaning tezlik konstantasi 8270C haroratda ikkinchisinikiga qaraganda bir tartib yuqori (H 2 = C 6 H 14 ) konsentratsiyasi bir xil bo`lganda). Metil radikalining alkenlar bilan reaksiyasi tezligi vodorod bilan o`zaro ta`sir tezligidan pastdir (1-buten uchun tezlik konstantantasi 4 martaga farq qiladi). Hosil bo`layotgan atomar vodorod xomashyo uglevodorodlarining molekulalari bilan ta`sirlashadi. Bu reaksiyaning tezlik konstantasi uglevodorodlarning metil radikali bilan o`zaro ta`sir tezlik konstantasida 2–γ tartibga ko`pdir. Natijada molekulyar vodorod piroliz yig`indi jarayonining gomogen katalizatori rolini o`ynaydi. Bundan tashqari, u vinil radikallari bilan ta`sirlashib dienlar hosil bo`lish reaksiyasini ma`lum darajada yengadi va ularni etilenga birikishini oldini oladi. Buning natijasi bo`lib kondensatsiyaning og`ir mahsulotlarining chiqishining pasayishi hisoblanadi. Suyuq fazadagi termik reaksiyalarning xususiyatlar Atmosfera bosimida bir sm 3 gazda tahminan 10 19 , xuddi shu hajmdagi suyuqlikda esa taxminan 10 21 molekula mavjud. Gazda 10 MPa bosim ostida molekulalarning konsentratsiyasi qancha bo`lsa suyuqlikdagi molekulalarning konsentratsiyasi ham xuddi shuncha bo`ladi. Shuning uchun reaksiyalarni suyuq fazada o`tkazish mono va bimolekulyar reaksiyalar tezligining nisbati nuqtai nazaridan ularni gazli fazada yuqori bosim ostida o`tkazilganiga barovar bo`ladi. Natijasida haroratlar teng bo`lganda uglevodorodlar va neft mahsulotlarining suyuq fazali termik reaksiyasiyalari kondensatsiya mahsulotlarining ancha ko`p chiqishiga va parchalanish maxsulotlarining kichik chiqishiga olib keladi. Suyuq fazadagi uglevodorodlarning o`zgarishlarining yig`indi natijasiga ma`lum darajadagi «katak effekti» va solvatlanish ta`sir ko`rsatadi. Gaz fazada uglevodorod molekulalari radikallarga parchalanganda ular shu zumdayoq uzoqqa uchib ketadi. Suyuq fazada radikallar qo`shni molekulalardan tuzilgan «katak» bilan qurshab olingan. Radikallarning kinetik mustaqqil zarrachalar bo`ladigan

masofaga yiroqlashtirish uchun qo`shimcha aktivatsion to`siqni yengish kerak bo`ladi, bu aktivatsion to`siq katakdan radikalni diffuziyasining faollanish energiyasiga tengdir. Boshqa tomondan esa rekombinatsiyalash uchun ham radikallar katakli effektni yengishi kerak. Natijada suyuqlikdagi radikallarning yig`indi konsentratsiyasi gaz fazasidagiday bo`ladi. Ammo, agar radikallar massasi va faolligi jihatidan katta farq qilsa unda katak effekti radikallarning statsionar konsentratsiyasini o`zgartirishi mumkin, bu esa gaz fazadagi reaksiyaga nisbatan suyuq fazali reaksiyaning faollanish energiyasining o`zgarishiga olib keladi. Solvatlanish qutbli zarrachalarning o`zaro ta`sir etish tezligiga ancha ta`sir ko`rsatadi. Suyuq fazali radikal reaksiyalarning tezligi solvatlanishga deyarli bog`liq emas. Neft koksining hosil bo`lishi Koks suyuq fazali termik jarayonlarida hosil bo`ladi. Bir qator hollarda masalan termik krekingda u noxush qo`shimcha mahsulot bo`lib hisoblanadi. Boshqa tomondan xalq ho`jaligida katta ahamiyatga ega bo`lgan koks olish uchun mahsus ishlab chiqilgan jarayonlar mavjud. Uni qaytaruvchi sifatida kimyoviy texnologiyada, anod ishlab chiqarish uchun metallurgiya, aviatsion va raketa texnikasida (Be 2 S; TiC), abrazivlar va o`tga chidamlilarni ishlab chiqarish (SіC; B 4 C; TiS), yadro energetikasida (V 4 S, ZrC), konstruksion uglegrafitli materallarni olish uchun qo`llaydilar. Neft koksi bu uglerodning miqdori yuqori zichligi 1400-1500 kg/ m 3 bo`lgan qattiq moddadir. Koksdagi C:H ning atom nisbati 1,1-4 ni tashkil qiladi. U neft qoldiqlarini suyuq fazali termik qayta ishlash natijasida quyida sxema bo`yicha hosil bo`ladi: Arenlar → smolalar → asfaltenlar → koks → graft Alkan, sikloalkan va alkenlar ham koks hosil qilishiga qobilyatlidir, ammo bevosita emas, balki chuqur o`zgarishlar va aromatlash jarayonida. Arenlarni koksga so`ngra esa grafitga o`tishi termodinamik nuqtai-nazardan qonuniyatlidir, chunki u erkin energiya sathining pasayishi bilan sodir bo`ladi.

Benzol → naftalin → antratsОn → pirОn → grafit qatorida bitta uglerod atomiga erkin energiyaning zahirasi (kJda) quyidagi tartibda kamayadi: β 0,6 → 19,8 → 18,8 → 16,8 → 0. Koks olish uchun xomashyo bo`lib og`ir neft qoldiqlari xizmat qiladi. ularning tarkibi va molekulalarning tuzulishi yuqoridagi bobda batafsil ko`rib chiqilgan. Kokslashda (400-5000C) og`ir neft qoldiqlari asosiy komponentlarining (moylar, smolalar, asfaltenlarning) quyidagi o`zgarishlari sodir bo`ladi: Moylarning parafin naftenli qismi suyuq va gaz holidagi mahsulotlargacha krekinglanadi. Moylarning mono va bitsikloaromatik uglevodorodlari ikkita yo`l bilan ta`sirlashadi. Parafin-naftenli uglevodorodlar kabi ular krekingga duchor bo`lishi mumkin. Shu bilan birga molekulalarda harakatchan vodorod atomli naften halqalarining borligi tufayli vodorodni qayta taqsimlash reaksiyalari ham sodir bo`lishi mumkin. Bu jarayon natijasida molekulaning bir qismi to`yingan uglevodorodlarga aylanadi va krekinglanadi, boshqa qismi esa ancha aromatli bo`lib asfaltenlarning qattiq fazasini to`ldiradi. Smolalar gaz holdagi va suyuq mahsulotlargacha qisman krekinglanadi. Smolalali komponentlarning asosiy qismi esa dealkillanadi va kislorod saqlagan funksional guruhlarni yo`qotadi. Buning natijasida aromatiklik darajasi oshadi va smolalar asfaltenlarga aylanadi. Harorat 300 0C dan yuqori bo`lganda asfaltenlar gaz, suyuq mahsulotlar va koksning hosil bo`lishi bilan parchalanadilar. Neft va uning qoldiqlarida asfaltenlar solvatli qobiq borligi tufayli mayin dispersli holatda bo`ladi. Kokslash sharoitida asfaltenlar solvatli qobiqdan (u krekingga duchor bo`ladi) maxrum bo`ladilar, alkil o`rinbosarlarini va funksional guruhlarni yo`qotadilar. Molekulalar orasidagi masofa kichrayadi, assotsiatlar ixchamroq bo`ladi, ularning disparsli tortishish energiyasi oshadi, buning natijasida ular birin-ketin vodorodni yo`qotgan sari karbenlar, karboidlar va koksga aylanadi. Rentgenografik tahlil ma`lumotlariga ko`ra koks tuzilishi va o`lchamlari bilan asfalten assotsiatlariga o`xshagan tartibsiz joylashgan uch o`lchamli tartiblashmagan kristallitlarning aglomeratlaridan tarkib topgan bo`lib, qatlamlar

orasidagi masofa esa kichikroq (0,348 - 0, γ 50 n.m.) bo`ladi. 4000C dan boshlab qatlamli blok strukturalarining qalinligi oshadi, bu asfalten yangi hosil bo`layotgan molekulalari hisobiga kristallitlarning qurib bitkazilishi bilan tushuntiriladi.

Koksda vodorodning borligi mumkin metil o`rinbosarlarning ham grafitga o`xshagan uch o`lchamli tartiblashgan strukturani hosil bo`lishiga imkon bermayotgandir. Bunday tartiblashish barcha vodorod deyarli chiqarib yuborilgandan keyin 1200-1500 0C dan yuqori bo`lgan haroratda vujudga keladi. Neft va neft fraksiyalari termik qayta ishlashning sanoat jarayonlari Neftni termik qayta ishlashning asosiy jarayonlari bu termik kreking, piroliz va kokslash hisoblanadi. Termik jarayonni o`tkazish sharoitlariga qarab xomashyo turli agregat holatlarda bo`ladi: piroliz gaz fazali reaksiya kabi o`tadi, neft qoldiqlarini kokslash suyuq fazada amalga oshadi, og`ir xomashyoning termik krekingida gaz va suyuq faza mavjud bo`lishi mumkin. Termik kreking. Termik kreking jarayonini sanoatda 1912-yildan beri qo`llayaptilar. Uning dastlabki vazifasi bo`lib avtomobil benzinini olish bo`lgan. Ammo motor yoqilg`isining sifatiga talablar oshgani sababli 60- yillarda uning o`rnini katalitik kreking to`liq egalab oldi. Hozirgi vaqtda neftni qayta ishlash og`ir qoldiqlarining termik krekingini vakuumli gazoyl (termogazoylning) yoki kam qovushqoqligi qozonxona yoqilg`isini (mazutning kreking qoldiqning) olish maqsadida o`tkazadilar. Termik krekingning turli-tuman sxemalari mavjud. Qozonxona yoqilg`isining asosan qovushqoqligini pasaytirishga yo`naltirilgan termik kreking vaanti dunyo amalyotiga «visbreking» (engil kreking) nomini olgan. Jarayon 450 -480 ri C haroratda 2-5 MPa bosim ostida amalga oshiriladi. Bunda barqaror bo`lmagan oltingugurt saqlagan birikmalar (vodorod sulfid, sulfidlar, disulfidlar) ning qisman chiqarib yuborishi amalga oshiriladi. Xomashyo bo`lib neft qoldiqlari - yarim gudronlar, gudronlar, asfaltlar ekstrktlar, katalitik krekingning og`ir gazoylari xizmat qiladilar. Visbrekingning asosiy mahsulotlari-uglevodorodli gaz, kreking- benzin, kerosin gazoylli fraksiya, termogazoyl va kreking qoldiq. Quyida termik kreking jarayonida kreking qoldiq (1) va termogazoyl (2) ning maksimal chiqilishi bilan maxsulotlarning (% da) chiqishi keltirilgan (jadval): jadval. termik kreking jarayoni maxsulotlarni

Mahsulotlar Kreking qoldiq unumi % (1) Termogazoyl unumi % (2) Uglerodli gaz 2,5 9,0 Barqarorlashishining boshi 3,4 3,0 Kreking –benzin 14,2 25,0 Kerosin –gazoylli fraksiya 3,9 – Termogazoil – 22,0 Kreking –qoldiq 74,4 39,0 Yo`qotishlar 1,6 2,0 Asosan C 1 –C 3 uglevodordlar bilan ifodalangan termik kreking gazi ko`p miqdorda to`yinmagan uglevodorodlarni saqlaydi. Uni neft kimyosi xomashyosi yoki yoqilg`i sifatida ishlatadilar. Benzin judda ko`p alkenlarni saqlaydi, shu sababli u past kimyoviy barqarorlik bilan harakterlanadi. τltingugurtli va azotli birikmalarning borligi, yuqori bo`lmagan oktan soni (motor usuli bo`yicha 60-66) kreking-benzinning dastlabki gidrotozalashsiz va riforminglashsiz motor yoqilg`isining komponenti sifatida ishlatilishga imkon bermaydi. Kerosin-gazoylli fraksiya (200-3500C) flot mazutining qimmatligi komponenti bo`lib hisoblanadi. Gidrotozalashdan keyin uni dizel yoqilg`isining komponenti sifatida ham qo`llaniladilar. Termogazoyl (> 350 0C) katalitik kreking (gidrokreking) uchun va texnik uglerodni ishlab chiqarishda xomashyo bo`lib hisoblanadi. Kreking-qoldiqni qozonxona yoqilg`isi sifatida ham ishlatadilar. Oddiy haydalgan mazutga nisbatan mahsulot aromatlash natijasida kattaroq zichlik va yonish issiqligiga ega kam qovushqoqli qozonxona yoqilg`isini olish uchun kreking qoldiqda biroz miqdorda nisbatan past molekulali gazoyilli fraksiyalardan qoldiradilar. Visbreking texnologiyasining tegishli o`zgarishida qoldiqning qotish haroratini ham pasaytirish mumkin. Hozirgi vaqtda visbreking yuqori qovushqoqli neft qoldiqlarini chuqur qayta ishlashning istiqbolli jarayonlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Uni neftni qayta ishlash sxemasiga kiritish vakumli gazoylni saralab olishni ancha oshirish va erituvchilarni ishlatmasdan tovar qozonxona yoqilg`isini olishga imkon beradi (45-jadval).

$jadval. Xom ashyoga nisbatan visbrОking qoldig`ining xarakteristikasi Ko`rsatgichlar Dastlabki xomashyo Visbreking Qoldig`i Zichlik p\l 1,009 1,033 Oltingugurtning miqdori, % 3,5 3,7 50 0 C da kinematik qovushqoqlik mm 2 /s 46000 16000 Konratson bo`yicha kokislanishi, % 17,0 23,0 Piroliz . Uglevodorodli xomashyosi piroliz jarayonining asosiy maqsadi quyi alkenlarni olishdir . Jarayonni 800-9000C da atmosfera bosimiga yaqin bo`lgan bosimda o`tkazadilar. Uglevodorodlarning parsial bosimini pasaytirish uchun xomashyoni odatda suv bug`i bilan suyultiradilar. Etilenni ishlab chiqarish uchun optimal xomashyo bu etandir. Bunda etelenning chiqishi 80% ni tashkil qiladi. Normal tuzulishli alkanlarning pirolizida ham etelening ancha katta chiqishi kuzatiladi: propandan– 48 % gacha, butandan 45 % gacha. Tarmoqlangan alkanlar pirolizlanganda asosan C 3 -C 4 alkenlar va alkadienlar, yuqori haroratda esa allen hamda metilatsetilen hosil bo`ladi. Sikloalkan va arenlar pirolizlanganda quyi alkenlarning chiqishi uncha katta emas. Piroliz xomashyosini tanlashda muhim omil bo`lib arzonligi hisoblanadi. Turli mamlakatlarda bu neft va gazni qayta ishlashning shakllangan usullar bilan aniqlanadi. AQSH da etilen umumiy hajmining 70 % gaz holdagi uglevodorodlardan asosan, etandan tabiiy va yo`ldosh gazlardan ishlab chiqariladi. HDM da, G`arbiy Evropa mamlakatlari va Yaponiyada teskarisi, etilenning asosiy qismini oddiy haydalgan benzinlar va gazoyllarni pirolizlab oladilar. Benzinlarni pirolizlaganda C 2 - C 4 alkenlar va butadien bilan qatorda metan vodorodli fraksiya, alken, sikloalken, aren va boshqa komponentlarni saqlagan ko`p miqdordagi suyuq maxsulotlar hosil bo`ladi. Kerosin gazoylli fraksiyalar pirolizlanganda etilenning chiqishi 16-23% ni, propilenning chiqishi 15% yaqin, suyuq maxsulotlarni esa taxminan 50% ni tashkil qiladi.$

Neft tarkibidagi uglevodorodlarining termik o`zgarishlari

23.03.2024

0

769.5 KB

Похожие