Qishloq xo’jalik korxonalari moliyasini umumiy ta’rifi - Химия - Рефераты

Qishloq xo’jalik korxonalari moliyasini umumiy ta’rifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Qishloq xo’jalik korxonalari moliyasini umumiy ta’rifi Reja: 1. Qishloq xo’jalik korxonalari moliyasining mohiyati va funksiyalari. 2. Qishloq xo’jalik korxonalarining moliyasini tashkil etish tamoyillari. 3. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari vav ularning korxonalar moliyasini tashkil etishga ta’siri. 4. Qishloq xo’jalik korxonalarida bajariladigan moliyaviy ishlarning mazmuni va vazifalai. Moliyaviy menejment. 5. Agrosanoat majmuiga qarashli byudjet muassasalarining moliyasini tashkil etish asoslari.

1. Qishloq xo’jalik korxonalari moliyasining mohiyati va funksiyalari. Tijorat korxonalarining moliyasi moliya tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib, u yalpi ichki mahsulotni yaratish, taqsimlash va sarflash jarayonlarini o’z ichiga oladi. U asosan jami ijtimoiy mahsulot va milliy daromad yaratiladigan moddiy ishlab chiqarish sohalariga xizmat qiladi. Tijorat korxonalarining tadbirkorlik faoliyati davomida mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishni tashkil qilish, o’zining moliyaviy resurslarini shakllantirish, mablag’ bilan ta’minlashning tashqi manbalarini jalb qilish va ulardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan turli pul munosabatlar vujudga keladi. Boshqa so’z bilan aytganda shu pul munosabatlar moliyaviy munosabatlardir. Moliyaviy munosabatlar xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’z kapitalini. markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini tashkil qilish va sarflash bilan bir vaqtda sodir bo’ladi. O’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra jami moliyaviy munosabatlar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha guruhlanishi mumkin: 1) Кorxonani tashkil qilish vaqtida – ustav kapitalini tashkil qilish bilan bog’liq bo’lgan ta’sischilar o’rtasidagi pul munosabatlar. Ustav kapitali ishlab chiqarish fondlarini tashkil qilishning dastlabki manbai bo’lib hisoblanadi; 2) mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan o’zaro korxonalar o’rtasidagi pul munosabatlar. Bu asosan mol etkazib beruvchilar bilan xaridorlar o’rtasidagi munosabatlardir; 3) qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish va joylashtirish, o’zaro kredit berish va qo’shma korxonalarni tashkil eishda hissa qo’shib qatnashish bilan bog’liq bo’lgan tijorat korxonalar o’rtasidagi pul munosabatlar; 4) xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash, foyda va aylanma mablag’larni taqsimlash va sarflash bilan bog’liq bo’lgan korxonalar bilan ularning filial, sex, brigada kabi bo’limlari o’rtasidagi pul munosabatlar; 5) daromadlarni taqsimlash va sarflash, aksiya va obligasiyalarni chiqarish va joylashtirish, aksiyalar bo’yicha dividendlar va obligasiyalar bo’yicha foiz to’lovlari to’lash bilan bog’liq bo’lgan korxonalar bilan ularning ishlovchilari o’rtasidagi pul munosabatlar; 6) korxonalar bilan ularning yuqori tashkilotlari o’rtasida, xolding ichida, korxona a’zo bo’lgan uyushma va assosiasiyalar bilan vujudga keladigan pul munosabatlar. Moliyaviy munosabatlar markazlashtirilgan maqsadli pul fondlarini va rezervlarni tashkil qilish, taqsimlash

va sarflash, marketing izlanishlarini, ilmiy-tekshirish ishlarini bajarish, ko’rgazmalar tashkil qilish, investisiya loyihalarini amalga oshirish va aylanma mablag’larni to’ldirish uchun qaytarish sharti bilan moliyaviy yordamlar ko’rsatish jarayonida vujudga keladi; 7) soliq to’lovlari, byudjetdan tashqari fondlarni tashkil qilish, byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash va jarimalar qo’llash bilan bog’liq bo’lgan korxonalar bilan moliya tizimi o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlar; 8) tijorat banklarida pul mablag’larini saqlash, kredit olish va qaytarish, kredit bo’yicha foiz to’lovlarini to’lash, valyuta sotib olish va sotish jarayonida korxonalar bilan bank tizimi o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlar; 9) mulklarni, ishlovchilarning ayrim toifalarini va tadbirkorlik tavakkalchiligini sug’urtalash bo’yicha korxonalar bilan sug’urta kopaniyalari o’rtasida vujudga keladigan pul munosabatlr. Qishloq xo’jaligida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlarni quyidagicha ifodalash mumkin Shu pul munosabatlar korxonalar moliyasining mohitini belgilaydi, chunki ularning vositasi bilan davlatning va xo’alik yurituvchi sub’ektlarning ixtiyoridagi turli pul fondlar tashkil qilinadi va sarflanadi. Ma’lumki, moliya fani pulning o’zi emas, balki pul fondlari to’g’risidagi fandir. Pul fondlari ma’lum maqsadlar uchun tashkil qilinadi va belgilangan maqsadlar uchun sarflanishi kerak. Pul fondlari o’z maqsadiga sarflanmagan taqdirda moliya intizomi buzilgan deb hisoblanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tijorat korxonalarining moliyasi o’z kapitalini va pul mablag’larining maqsadli fondlarini tashkil qilish va sarflash bilan bog’liq bo’lgn pul munosabatlarni belgilaydi. Кorxonalarning moliyasi ham umumdavlat moliyasi bajaradigan taqsimot va nazorat funksiyalarini bajaradi. Taqsimot – bu ishlab chiqarish va istemol o’rtasidagi bog’lovchi bo’g’in. Taqsimot funksiyasi tufayli moliya takror ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatadi, uning barcha bosqichlarida istemol qilingan ishlab chiqarish vositalarini qoplash, turli shakllardagi daromadlarni barpo etish, xamda ishlab chiqarish extiyojlarini qondirish va xodimlarni moddiy rag’batlantirish uchun zarur bo’ladigan, maqsadli fondlarni tashkil etishga faol tasir ko’rsatadi.Ushbu funksiya asosida umumdavlat extiyojlari taminlanadi, noishlab chiqarish soxasini saqlash va rivojlantirish uchun resurslar shakllantiriladi.

Lekin taqsimot funksiyasi, uning serqirraligiga qaramasdan, moliyaga xos barcha xususiyatlarni to’liq ochib bermaydi. Gap shundaki, moliya korxonalarning va butun tarmoq iqtisodiyotining axvolini ma’lum kategoriyalar vositasida obektiv aks ettirish, shu bilan birga ularni nazorat qilish layoqatiga ham ega. Mazkur xususiyat nazorat funksiyasi orqali nomayon bo’lib, buxgalteriya, statistik va operativ (tezkor) hisobotlardagi ko’rsatkichlarda mujassamlashgan moliyaviy axborotlar vositasi bilan amalga oshiriladi. Bu ko’rsatkichlar korxona faoliyatini va uning natijalarini har tomonlama baholash (masalan, foyda va rentabellik darjasi xo’jalik faoliyatining natijasini belgilaydi, zararlar va yo’qotishlar mavjudligi mazkur korxona ishlarini jiddiy taxlil qilish zarurligidan dalolat beradi) imkonini beradi; ular asosida aniqlangan noxush xolatlarni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, moliya so’m bilan nazorat qilish orqali faoliyat samarodorligini oshirishga tasir ko’rsatadi. U tovar ishlab chiqaruvchining boshqa korxonalar bilan (etkazib berilgan tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlarga haq to’lashda, shartnoma majburiyatlariga rioya qilishda) va moliya-kredit muassasalari bilan o’zaro munosabatlarida (soliqlar bo’yicha to’lovlar, bank kreditlarini olish va qaytarish, byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash) amalga oshiriladi. Кorxona ichida mehnatning miqdori va sifati, asosiy va aylanma mablag’larni, hamda rag’batlantirish fondlarini tashkil etish va ishlatish so’m bilan nazorat qilinadi. Nazorat funksiyasi tomonidan yuborilgan ''signallar'' tegishli ko’rsatkichlarning miqdor parametrlari orqali o’z aksini topganligi bois, moliyaviy axborotlarni ishonchliligi to’grisidagi masala keskinlashadi. Chunki sifatli axborot bilan taminlangandagina asosli va samarali qarorlar qabul qilish mumkin. Nazorat funksiyasi taqsimot funksiyasidan ajralmagan xolda amalga oshiriladi. Ularning birgalikda amal qilishi moliyaning iqtisodiy mohiyatini to’laligicha ro’yobga chiqaradi. Moliyaning funksiyalari va ularni turkumlash bo’yicha iqtisodchi olimlar orasida yagona fikr yo’q. O’zbekistonlik iqtisodchi olimlar tomonidan moliya sohasida dunyoga taniqli olimlar jumladan, A.M.Birman, E.A.Voznesenskiy, A.M.Aleksandrov, M.Z.Pizengols, S.I.Кovanov, S.B.Valter, N.P.Jevtyak, N.G.So’cheva va boshqalarning asarlarini tahlil qilish natijasida moliya asosan ikkita funksiya bajarishi takidlangan. Masalan, N.H.Haydarov takidlashicha, «moliyaning ichki mohiyatini to’liq ochib beruvchi funksiyalari haqidagi olimlar va etuk amaliyotchilar fikrlaridan tahliliy xulosa chiqarib, moliya asosan ikkita funksiyani bajaradi, deyishga asos bor va ular: 1. Taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi. 2. Nazorat funksiyasi (11, 15-bet)

Moliyaning yuqorida ko’rib chiqilgan funksiyalari barcha tarmoqlar va xo’jalik sub’ektlar uchun umumiydir. 2. Qishloq xo’jalik korxonalarining moliyasini tashkil etish tamoyillari. Tijorat korxonalarining moliyasi bir nechta taoyillarga asosan tashkil etiladi. Xo’jalik jihatdan mustaqillik. O’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash. moddiy manfaatdorlik. Moddiy javobgarlik. Moliaviy rezervlar (zahiralar) tashkil etish. Bu tamoyillar hamma tarmoqlardagi tijorat korxonalariga shu jumladan, qishloq xo’jalik korxonalariga ham aloqadordir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar iqtisodiy faoliyat sohalarini va pul mablag’larini sarflash yo’nalishalrini mustaqil tartibda belgilaydi. Tijorat korxonalari qo’shimcha foyda olish maqsadida boshqa korxonalarning qimmatli qog’ozlarini sotib olish, ularning ustav kapitalini tashkil qilishda hissa qo’shib qatnashish bilan qisqa va uzoq muddatli moliyaviy investisiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Lekin xo’jalik jihatdan to’la mustaqillik haqida gap bo’lishi mumkin emas, chunki davlat korxonalar faoliyatining ayrim tomonlarini tartibga soladi. Haqiqatdan ham korxonalar qonun bilan belgilangan tartibda byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’laydi. Davlat eksport-import, valyuta va amortizasiya siyosatini belgilaydi. O’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash tamoyili tadbirkorlik faoliyatining asosiy shartlaridan biridir. Bu tamoyil o’zining mablag’lari hisobiga va zarur bo’lganida kredit hisobiga ishlab chiqarish, sotish va investisiya xarajatlari to’liq qoplanishini anglatadi. Moddiy manfaatdorlik tamoyili tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi – foyda olish bilan belgilanadi. Кorxonaning ishlovchilari uchun bu tamoyil mehnat haqining yuqori darajasi bilan ta’min etilishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga ishlab chiqarish rivojlanishi uchun iqtisodiy sharoitlar yaratilishi bilan amalga oshirilishi mumkin. Кorxonaning o’zi yangi

yaratilgan qiymatni taqsimlashda iqtisodiy asoslangan mutanosiblikka (proporsiyaga) rioya qilish bilan bu tamoyil amalda bajaralishiga yordam berishi kerak. Moddiy javobgarlik tamoyili moliya-xo’jalik faoliyati yuritish va uning natijalari uchun ma’lum javobgarlik tizimi mavjudligini anglatadi. Shartnoma shartlarini, hisob-kitob intizomini, kreditlarni qaytarish muddatlarini va soliq qonunlarini buzgan korxonalar jarimalar to’laydi. Zarar ko’rib ishlaydigan, o’zining to’lov majburiyatlarini bajarolmaydigan korxonalar bankrot deb e’lon qilinishi mumkin. Yaroqsiz mahsulot ishlab chiqargan ayrim ishlovchilarga jarimalar solinadi, mukofotlardan mahrum qilinadi, mehnat intizoini buzgan taqdirda ishdan bo’shatildi. Кorxona rahbarlari soliq qonunchiligini buzganligi uchun ma’muriy javobgarlikka tortiladi. Moliyaviy rezervlarni tashkil qilish tamoyili biznesga sarflangan mablag’lar qoplanmay qolishining ma’lum xatarlari bilan bog’liq. Xaridorlar uchun iqtisodiy kurashda tadbirkorlar o’zining mahsulotini pul o’z vaqtida to’lanmaslik xatari ostida sotishga majbur bo’ladi. Кorxonalarning moliyaviy xarajatlari ham sarflangan mablag’larning qoplanmasligi xatari bilan yoki mo’ljaldan kam daromad olinishi bilan bog’liq. Bu tamoyil xo’jalik yuritish davomida korxona mushkul ahvolga tushgan paytlarda moliyaviy ahvolni tiklash uchun etarli bo’lgan rezervlar tashkil etilshini ko’zda tutadi. Bozor munosabatlari sharoitida hamma taroqlardagi tijorat korxonalarining moliyasi tijorat hisobi asosida tashkil etiladi. Tijorat hisobi yuqorida ko’rsatilgan tamoyillarni taqozo qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida moddiy ishlab chiqarish sohalaridagi hamma korxonalar hamda noishlab chiqarish sohalaridagi tashkilotlarning bir qismi o’zining faoliyatini tijorat hisobi asosida amalga oshiradi. Tijorat hisobi xarajatlari bilan faoliyatining natijalari pul iodasida taqqoslanadigan xo’jalik yuritish uslubidir; uning maqsadi minimal xarajat bilan maksimal foyda olishdir. Кorxonalar faoliyatining hamma tomonlari foyda ko’rsatkichida to’la ifodasini topadi; u ishlab chiqarish samaradorligining muhim qiyat ko’rsatkichlaridan biridir. Tijorat hisobi albatta foyda olinishini va xo’jalik yuritish uchun rentabellikk darajasi etarli bo’lishini ko’zda tutadi; aks holda korxona sinadi va samarasizligi uchun tugatilishi kerak bo’ladi. Shuning uchun bozor munosabatlariga o’tilishi bilan foyda birdan-bir ko’rsatkichga aylanadi

Tijorat hisobi korxonalarning moliyasini tashkil etishga katta ta’sir ko’rsatadi. Uning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: xo’jalik yurituvchi sub’ektlar chinakam moliyaviy mustaqillikka ega bo’ladi. Bu ularning mahsulot, ish va xizmatlar sotishdan olgan pul kirimlarini mustaqil ravishda taqsimlash, olingan foydaga egalik qilish, ishlab chiqarish va iste’mol fondlarini o’z ixtiyori bilan tashkil qilish va sarflash hamda mustaqil ravishda ishlab chiqarishni kengaytirish manbalarini topish, shu jumladan, kredit resurslrini jalb qilish, aksiya va obligasiyalar chiqarish huquqlarida o’z ifodasini topadi. korxona istalgan bankda pul ablag’larini saqlash hamda hisob, kredit va kassa operasiyalarining hamma turlarini amalga oshirish uchun schetlar ochish huquqiga ega. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning to’la mustaqilligi deganda ular amaldagi qonunlar doirasida qarorlar qabul qilishi va mustaqil ish yuritishi tushuniladi. Кorxonalaring moliyaviy munosabatlari davlat tomonidan belgilanadigan mayda qonun- qoidalardan holi bo’ladi. Davlat korxonalarning moliya-xo’jalik faoliyatini qiymat vositalari bilan, ya’ni soliq, valyuta, eksport-import va amortizasiya siyosati orqali tartibga soladi. Moliyaviy resurslarning korxonalar o’rtasida qaytadan taqsimlanishiga yo’l qo’yilmaydi. Vakolat doirasidan tashqari davlat va uning organlari korxonalarning faoliyatiga aralashishi mumkin emas. Davlat organlari va mansabdor shaxslarning qonunga xilof ravishda korxonalarning huquqlarini buzishi va shu organlar va mansabdor shaxslarning korxonalarga nisbatan qonunlarda ko’zda tutilgan majburiyatlar etarlicha bajarilmaganligi natijasida korxonalarga etkazilgan zararlar yoki boy berilgan foyda korxonalarga shu organlar tomonidan qoplanishi kerak. Moliyaviy munosabatlarnin ob’ektlari o’z faoliyatining haqiqiy natijalari uchun, mol etkazib beruvchilar, iste’molchilar, davlat, banklar va boshqalar oldidagi majburiyatlarini o’z vaqtida bajarish uchun javobgardir. Bozor munosabatlari sharoitida korxonalar o’zlarining majburiyatlaribo’yicha javobgar bo’ladi. majburiyatlarini bajarmaganligi uchun korxonalarga jarima to’latish bilan jazo beriladi. Кorxonalar xo’jalik va moliyaviy jihatdan mustaqil bo’lganligi uchun ularga davlatdan ham, yuqori tashkilotdan ham yordam kutilmaydi, ko’rgan zararlarinio’zi qoplaydi. Innovasiya faoliyatidan ko’rilgan zarar moliyaviy rezervlar va sug’urta tizimi hisobiga, xo’jasizlikdan ko’rilgan zararlar foyda hisobiga qoplanadi. Innovasiya ilmiy- texnika progressining natijasi bo’lgan yangi texnika va texnologiyadir. Кorxonalarning moliyaviy resurslari ular ishlab topgan daromadlar hisobiga tashkil bo’ladi. Bu daromadlarga mahsulot sotishdan, moliya bozoridagi operasiyalaridan olingan va boshqa daromadlar kiradi. Кorxona erdan va tabiiy resurslardan noto’g’ri foydalanish, atrof- muhitni ifloslantirish, ishlab chiqarish xavfsizligining qoidalarini buzish va sanitariya-gigiena me’yorlarini buzishdan etkazilgan zararlarni qoplashi kerak. Agar korxona ko’zda tutilgan foyda

o’rniga zarar ko’rsa va shuning uchun kreditorlar oldidagi majburiyatlarini bajarish qobiliyatiga ega bo’lmasa, u bankrot deb e’lon qilinishi va tugatilishi mumkin. 3. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari va ularning korxonalar moliyasini tashkil etishga ta’siri. Qishloq xo’jalik korxonalarining moliyasini tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining sharoit-lari bilan bog’liq mavsumiylik va ishlab chiqarish jarayonlarining uzoq davom etishi qishloq xo’jaligiga xos bo’lgan xususiyatlardir. Qishloq xo’jaligida etishtirilgan mahsulotning ma’lum qismi chetga sotilmasdan, xo’jalikda yosh chorva mollari, urug’lik, em-xashak, erni o’g’itlash uchun solinadigan go’ng sifatida xo’jalikda qoldiriladi. Shuning uchun etishtirilgan mahsulotlarning bir qismi tovar mahsulotlari tarkibiga kiritilmaydi va pul shakliga aylantirmasdan, ichki xo’jalik ehtiyojlari uchun foydalaniladi. Chorva mollari va o’simliklarni parvarishlashning tabiiy jarayonlari qishloq xo’jaligida mablag’lar doiraviy aylanishining xususiyatlarini belgilaydi. Bular: nisbatan sekinlik, xarajatlarning asta-sekin o’sib borishi, mablag’larning doiraviy aylanishdan bir vaqtda, ya’ni etishtirilgan mahsulotlarni sotish darvlarida bo’shab chiqishi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yil davomida xarajatlarni amalga oshirish va daromad olish muddatlari o’rtasida mavsumiy uzilish vujudga keladi. Shu munosabat bilan tovar ishlab chiqaruvchilar katta miqdordagi aylanma mablag’lar zahirasiga ega bo’lishlari talab etiladi. Aylanma mablag’lar sekin aylanadi, ishlab chiqarish zahiralarini bir yo’la tashkil qilish va uzoq vaqt saqlash talab etiladi, tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari katta summalarni tashkil qiladi. Shu munosabat bilan qishloq xo’jalik korxonalarining aylanma mablag’larida yosh va boquvga qo’yilgan mollarning, tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlarining, em-xashak, urug’lik kabi aylanma mablag’larning hissasi katta bo’ladi. Shularning hammasi ishlab chiqarishni mablag’ bilan ta’minlash, asosiy va aylanma kapitalni tashkil qilish va foydalanish tartibini, ularning turlari va tarkibini belgilaydi. Rentabellik etarli bo’lgan qishloq xo’jalik korxonalari ishlab chiqarish xarajatlarini o’zining daromadlari bilan qoplaydi. Lekin ularda yil ichida xarajatlar bilan mahsulotlar sotishdan olinadigan pul kirimlarining mavsumiy nomuvofiqligi vujudga keladi. Ishlab chiqarishning mavsumiyligi sababli ishlab chiqarish xarajatlari o’sib borayotgan davrlarda xarajatlar daromadlardn ortiq bo’ladi va aksincha yig’im-terim davrlarida sotishdan olinadigan pul kirimlari xarajatlardan ortiq bo’ladi. Yil davoida ishlab chiqarishni uzluksiz mablag’ bilan

ta’minlash uchun qishloq xo’jalik korxonalari qarz mablag’larga muhtoj bo’ladi. Shu sababli aylanmamablag’larning tashkil bo’lish manbalarida qarz manbalarning hissasi katta bo’lishi mumkin. Fan va texnika sohasida erishilgan ulkan yutuqlarga qaramay. qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi bevosita tabiiy, ob-havo omillariga bog’liq. Shuning uchun qishloq xo’jalik koxonalari hosil bo’lmaslik, tabiiy ofatlar, chorva mollarining yuqumli kasalliklardan nobud bo’lishi va boshqa noqulay hodisalardan kafolatlangan emas. Ishlab chiqarish barqaror o’sib borishi uchun zamin yaratish, tabiiy ofatlar va noqulay ob-havo sharoitlaridan ko’rilgan zararni qoplash uchun qishloq xo’jalik korxonalari olingan daromaddan sug’urta va zahira fondlariga katta mablag’lar ajratishga majburdir. Tarmoqda ishlab chiqarish sikli oylab davom etishini (o’simlikchilikda 9-12 oygacha) hisobga olgan holda xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalari faqat yil yakuni bo’yicha anqlanadi. Yakuniy moliyaviy natijalarni aniqlash va fondlar tashkil etish ushbu xususiyatga muvofiq amalga oshiriladi. 4. Qishloq xo’jalik koxonalarida bajariladigan moliyaviy ishlarning mazmuni va vazifalari. Moliyaviy menejment Qishloq xo’jaligida islohotlarni yanada chuqurlashtirish sharoitida moliya ishlari yangicha sifat mazmunini kashf etmoqda. Bu mulkchilik munosabatlarining o’zgarishi va har xil xuquqiy-tashkiliy shakldagi korxonalarni barpo bo’lishi bilan bog’liq. Uning asosiy maqsadi takroriy ishlab chiqarish jarayonini moliyaviy resurslar bilan taminlash va ajratilgan mablag’lardan to’g’ri foydalanilishini nazorat qilishdan iborat. Lekin qishloq xo’jalik korxonalarida ularning moliyaviy faoliyatini taminlash bo’yicha mustaqil tarkibiy bo’linma yo’q. Odatda bu vazifa reja-iqtisod bo’limi va buxgalteriyaga yuklanadi. Moliyaviy ishlar ancha xilma-xil va quydagi keltirilgan faoliyat turlarini o’z ichiga oladi: xo’jalik yurituvchi subektni rivojlantirish uchun barcha daromadlar va pul mablaglarini sarflash yo’nalishlarini rejalashtirish. Biznes-reja istiqbolini va joriy faoliyatni rejalashtirishga misol bo’lib, unda ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining asosiy jixatlari bayon qilinadi va tovar ishlab chiqaruvchi to’qnashishi mumkin bo’lgan muammolar tahlil qilinadi hamda moliyaviy xo’jalik vazifalarini xal etish usullari belgilinadi. Biznes-reja tuzish borasida to’plangan tajribalarni umumlashtirish ularni quyidagi sohalarda qo’llashga imkon beradi: tijorat banklaridan kredit olish uchun investision buyurtmalarni tayyorlash; to’lovga layoqatsiz ahxvolga tushib qolgan xo’jalik yurituvchi subektlar tomonidan ijobiy moliyaviy natijalarga erishishning iqtisodiy jihatdan foydali

yo’nalishlari va usullarini tanlash; qimmatli qog’ozlar emissiyasi loyihalarini tuzish va boshqalar. Biznes-reja yordamida tovar ishlab chiqaruvchilar hal etishi mumkin bo’lgan asosiy vazifalarga quyidagilar kiradi: asosiy ishlab chiqarish bo’yicha mahsulot sotish, bozorning xajmini va rivojlanish istiqbolini aniqlash; mahsulot va xizmatlarni tayyorlash hamda realizasiya qilish bo’yicha xarajatlarni baholash; foydani bashorat qilish uchun xarajatlar bilan ehtimol qilinayotgan baholarni taqqoslash; moliya-xo’jalik faoliyatini rejalashtirishda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xato va kamchiliklarni aniqlash; vujudga kelgan iqtisodiy sharoitda mazkur ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadga muvofiqligini aniqlash. mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar buyurtmalar va shartnomalar tuzish, tijorat va to’lov hujjatlarini rasmiylashtirish, majburiyatlar bajarilishi ustidan nazorat o’rnatish, davo qo’zgatish moliya tashkilotlari bilan hisob-kitoblar- byudjet va byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar bo’yicha rejadagi va haqiqiy hisob kitoblarni tuzish, mulklarni, hosilni va chorva mollarini sug’urtalash bo’yicha hujjatlarni rasmiylashtirish, nafaqa to’lash bo’yicha muomalalarni bajarish va h.k. aylanma mablag’lar bilan muomalalar-o’z aylanma mablag’lari normativini va ularning xaqiqiy mavjud summasini aniqlash, o’z aylanma mablag’larini etishmovchiligini qoplash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish va aylanuvchanligini tezlashtirish; kredit shartnomalarini tuzish, kreditlar bo’yicha hisob-kitoblarni yuritish, kreditlardan oqilona foydalanish ustidan nazorat o’rnatish, ssudalar muddatini uzaytirish xollarida tegishli tadbirlarni ishlab chiqish. kapital xarajatlarni mablag’lar bilan ta’minlash - kapital xarajatlar va ularni mablag’ bilan ta’minlash manbalari bo’yicha hisob-kitoblar tuzish, loyiha–smeta hujjatlari va titul ro’yxatlarini tuzish, shartnomalar tuzish, hisob-kitoblarni amalga oshirish. boshqa tadbirlarni amalga oshirish – operasion xarajatlar bo’yicha smeta va hisob- kitoblarni tuzish, maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalarini saqlash, uy-joy kommunal xo’jaligi (balansda qolgan) va kadrlar tayyorlash, hamda mablag’lardan foydalanish ustidan nazorat o’rnatish.

Bozor sharoitida byudjet, banklar, mol etkazib beruvchilar va xodimlar oldidagi majburiyatlarni bajarish bilan bir qatorda, hisob-kitoblar, o’z va qarz mablag’larini ishlatish ustidan nazorat tashkil etish, moliya ishlarining muhim vazifalaridir: birinchidan, daromadlarni ko’paytirish va rentabellikni oshirish yo’llarini izlash, ikkinchidan esa asosiy faoliyatni va kapital xarajatlarni moliyaviy resurslar bilan taminlash hisoblanadi. Xozirgi sharoitda faol va to’g’ri tashkil etilgan tadbirkorlik faoliyati zarur. Tovar ishlab chiqaruvchilar o’z manfaatlari yo’lida ish yurita borib, marketingning mohiyati, maqsadi va vazifalarini bilishlari, amaliyotda uning uslublaridan foydalanishlari, qimmatli qog’ozlar bozorida mohirona ish yuritishlari lozim. Shuningdek, bank uning raqibi emas,balki qarz mablag’lari va zarur axborotlarni taqdim etadigan hamkor ekanligini bilish hamda xo’jalik aloqalarini yo’lga qo’yishga intilishlari lozim. Buning hammasi xo’jalik yuritishda moliyaviy menejmentdan faol foydalanilganda amalga oshishi mumkin. Moliyaviy menejmentni xususiy va jalb qilingan kapitaldan samaraliroq foydalanish va eng yuqori foyda olish maqsadida moliyaviy oqimlarni boshqarishni tashkil etish sifatida ta’riflash mumkin. U o’zaro shartlashilgan, ammo nisbatan mustaqil qo’llanish sohalariga ega: uzoq muddatli moliyaviy resurslarni jalb qilish bilan bog’liq joriy faoliyat va investisiyalar. Moliyaviy menejmentning umumiy sxemasi quyida keltirilgan. Moliyaviy boshqarish ishlab chiqarish topshiriqlarini va moddiy-moliyaviy taminotni o’zaro bog’lash hisobiga eng yuqori foydali mahsulot hajmini bashoratlash asosida malum strategiya va taktika ishlab chiqishni talab qiladi. Moliyaviy menejment boshqaruv tizimi sifatida ikkita quyi tizimdan iborat: boshqariladigan, yoki boshqaruv ob’ekti va boshqaruvchi, ya’ni boshqaruv subekti. Pul aylanishini, qiymatning doiraviy aylanishi, xo’jalik yurituvchi subektlar va ularning bo’linmalari o’rtasidagi moliyaviy munosabatlarning majmuyi ob’ekt hisoblanadi. Subekt – bu maxsus kishilar guruhi (moliyaviy direksiya, menedjer) bo’lib, u har xil tasir shakllari vositasida ob’ektni aniq maqsadga yo’naltirilgan boshqarishni taminlaydi. Shu munosabat bilan moliyaviy menjment, menejment funksiyalari ikkita asosiy tipga bo’linadi: boshqaruv ob’ekti va subekti. Boshqaruv ob’ektining funksiyalari quyidagilardan iborat: pul aylanishini tashkil etish, investision instrumentlar, asosiy va aylanma mablag’lar bilan taminlash, moliya ishlarini tashkil etish. Bu erda quyidagilar asosiy hisoblanadi: xarajatlarni rejalashtirish - bunda xarajatlarning umumiy miqdori emas, balki ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga to’g’ri keladigan o’rtacha xarajatlar muhim ahamiyatga ega;

foydani rejalashtirish – mazkur masala foyda va zararlarni bir-biridan ajratib turadigan, «o’lik nuqta» yoki «rentabellik nuqtasi» muhim ahamiyatga ega; kassani rejalashtirish (foydani rejalashtirish bilan chambarchas bog’liq) – malum davr davomidagi barcha tushumlarning manbalarini va naqd pul sarfini baholash jarayonidan iborat bo’lib, bunda pul mablag’larini tovar zahiralariga, so’ngra debitor qarzga va nihoyat naqd pulga aylantirish uchun zarur bo’ladigan, aylanma kapitalning eng kam miqdorini aniqlash asosiy vazifa hisoblanadi; investision reja – bu ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlash va kengaytirishga yo’naltiriladigan mablag’lar miqdorini aniqlash. Boshqaruv ob’ektining funksiyalarini ishlab- chiqarish jarayonlari va bosqichlari bo’yicha taqsimlash 3-rasmda ko’rsatilgan. Кo’rinib turibdiki moliyaviy menejment faoliyatini rivojlantirish yo’li bilan moliya ishlarini bozor konyunkturasiga moslashtira borib, bu to’g’risidagi tasavvurni o’zgartiradi. Boshqaruv sub’ektining funksiyalari xo’jalik jarayoni va moliyaviy ishlarda ishtirok etuvchi kishilarning munosabatlariga o’zaro tasir ko’rsatish bilan ta’riflanadi. Ushbu funksiyalar, ya’ni boshqaruv faoliyatini muayyan turi axborotlarni to’plash ,bir tizimga keltirish tuzatish va saqlash hamda qarorlar ishlab chiqish va qabul qilish,uni amalga oshirishdan tashkil topadi, shunday qilib, rejalashtirish, bashoratlash, tashkil etish, tartibga solish, muvofiqlashtirish, rag’batlantirish va nazorat qilish hususida so’z yuritilmoqda. Rejalashtirish topshiriqlarini ishlab chiqish kabi, ularni xayotga tadbiq etish bo’yicha ham butun tadbirlar majmuyini o’z ichiga oladi. Bashoratlash butun ob’ekt va har xil bo’limlarning moliyaviy ahvolini uzoq kelajakdagi o’zgarishlarini ishlab chiqishdan iborat. Uning xususiyati boshqaruv ob’ektining holatini belgilangan tendensiyalar asosida rivojlantirishning variatlarini aniqlaydigan, moliyaviy ko’rsatgichlar va parametrlar tuzilishidagi muqobilikdan iborat. Bashoratlash vujudga kelishi mumkin bo’lgan o’zgarishlarni bevosita oldindan ko’rish asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Ushbu ish menejmendan malum sezgirlikni talab qiladi va bozor mexanizmining moliyaviy dasturini hamkorlikda amalga oshiruvchi kishilarni birlashtirishga olib keladi

Tashkilotchilik muayyan qoidalar va amallar negizida moliyaviy dasturni hamkorlikda safarbar qiluvchi kishilarni birlashtirishdan iborat, bunday qoida va amallarga boshqaruv organlarini tashkil etish, bo’linmalar o’rtasida o’zaro aloqalar o’rnatish, norma, normativlar, uslubnomalar va hokozolar ishlab chiqish kiradi. Tartibga solish- bu boshqaruv ob’ektiga tasir ko’rsatish bo’lib, uning yordamida belgilangan parametrlardan chetga chiqish hollarida tizimning moliyaviy barqarorligini taminlashga erishiladi.U asosan belgilangan normativlar, reja topshiriqlari va grafiklardan chetga chiqishlarni bartaraf qilishga doir tadbirlarni o’z ichiga oladi. Muvofiqlashtirish–bu boshqaruv tizimining barcha bo’g’inlari, boshqaruv apparati va mutaxassislarning ishlarini muvofiqlashtirish bo’yicha xarakatlardan iborat. Rag’batlantirish sarflangan mehnatning miqdori va sifatiga bog’liq xolda moddiy va manaviy qiymatliklarni taqsimlashni boshqarishda ifodalanadi. Nazorat moliya ishlarining tashkil etilishini tekshirishdan iborat. Uning yordamida mablag’lardan foydalanish to’g’risidagi axborotlar to’planadi, qo’shimcha rezerv va imkoniyatlar ochib beriladi, moliyaviy menejmentni tashkil etish dasturiga o’zgartirishlar kiritiladi. Nazorat xo’jalik yurituvchi subektning faoliyatini taxlil qilishni nazarda tutadi. Boshqaruv vazifalarini xal etishga yondashuvlar turli- tuman bo’lishi mumkin. Moliyaviy menejmentning ko’p variantliligi kombinasiyalarni noo’xshashligi va standartligi u yoki bu usullarning muayyan xo’jalik vaziyatida egiluvchanligi va takrorlanmasligini bildiradi. Moliyaviy boshqaruvda muhimi – boshqaruv ob’ektining manfaatlariga javob beradigan maqsadni to’g’ri qo’yish. Moliyaviy menejment juda dinamik rivojlanadi.Uning samaradorligi ko’p jixatdan sharoitlarni o’zgarishiga reaksiyaning tezligiga bog’liq.Shuning uchun u boshqaruvni standart usularini bilishga, vaziyatni, tez va to’g’ri baholay olishga va har qanday vaziyatdan o’z vaqtida yaxshi chiqa olish layoqatiga asoslanishi lozim. Moliyaviy menejmentda tayyor reseptlar va bo’lishi mumkin emas. U yoki bu vazifalarni qanday hal etish, usullarini, muayyan xo’jalik yurituvchi subektga qanday qilib ulkan muvaffaqiyatlarga erishishni o’rgatadi. Xulosa qilib aytganda, mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishda moliyaviy boshqaruvga ehtiyoj kuchayadi. Chunki tizimdagi vujudga kelgan barcha noxush oqibatlar va adashishlar uchun tovar ishlab chiqaruvchining o’zi javob beradi.

Muvaffaqiyat formulasini tushunishning o’zi kamlik qiladi, uni amalda qo’llay bilish kerak. Uning o’zi esa sodda 5. Agrosanoat majmuyiga qarashli byudjet muassasalarining moliyasini tashkil etish asoslari. Noishlab chiqarish sohalaridagi va ayrim qishloq xo’jaligiga xizmat ko’rsatadigan tashkilot va muassasalar (maslan, q/x o’quv yurtlari, ilmiy muassasalar va boshqalar) odatda o’z daromadiga ega emas yoki daromadlari xarajatlarini qoplash uchun etarli emas. Shuning uchun ular byudjetdan ajratiladigan mablag’lar hisobiga faoliyat qiladi va byudjet muassasalari deb ataladi. Bu muassasalarning xarajatlari smeta asosida aniqlanadi, shu munosabat bilan ularning xarajatlarini rejalashtirish va mablag’ bilan ta’minlash smetaga muvofiq amalga oshiriladi. Byudjetdan ajratiladigan mablag’lar maqsadlidir. Ularning qanday maqsadlar uchun belgilanganligi byudjetning xarajatlar klassifikasiyasiga asosan aniqlanadi. Muassasalar smetada ko’zda tutilmagan maqsadlar uchun pul mablag’larini sarflashga haqli emaslar. Muassasalar uchun byudjet klassifikasiyasining u yoki bu moddalari doirasida tasdiqlangan xarajat me’yolari va summalariga aniq rioya qilish majburiydir. Mablag’lardan foydalanish ular ajratilgan davr (byudjet yili yoki kvartal) bilan cheklanadi. Agar moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida asosiy samaradorlik ko’rsatkichi foyda va rentabellik bo’lsa, noishlab chiqarish sohalarida bunday ko’rsatkich bo’lib mohirlik bilan xo’jalik yuritish, tashkiliy tadbirlarni amalga oshirish natijasida tejalgan mablag’lar hisoblanadi.

Smeta muassasani saqlash uchun byudjetdan beriladigan mablag’larning hajmini va mablag’larni sarflash yo’nalishlarini belgilovchi asosiy reja hujjatidir. Smetalar bo’yicha faqat xarajatlar hisoblab chiqarilmay, balki faoliyat krsatkichlarining bajarilishi va o’tgan davrdagi haqiqiy xarajatlarni hisobga olgan holda byudjetdan ajratilgan mablag’lar doirasida mablag’lar beriladi. Smetalarning quyidagi turlari mavjud: Individual smetalar. Markazlashtirilgan tadbirlarning xarajat smetalari. Tarmoq bo’yicha yig’ma smetalar. Byudet hisobidagi muassasalar o’zlarining individual smetalariga ega. Byudjet muassasalarining xarajatlari quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. joriy xarajatlar. 2. kapital qurilish va kapital ta’mirlash xarajatlari. Joriy xarajatlar o’z navbatida muassasaning asosiy funksiyalarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan operasion xarajatlarga hamda ma’muriy-xo’jalik xarajatlariga bo’linadi. Bu xarajatlar ma’uriy-boshqaruv apparatini saqlash, devonxona va xo’jalik xarajatlari kabilarni o’z iiga oladi. Кapital qurilish va kapital ta’mirlash xarajatlari alohida smetalarda rejalashtiriladi va muassasaning smetasiga ilova qilinadi. Individual smeta uch qismdan iborat. Uning birini qismida muassasaning nomi va manzili, qaysi byudjetdan mablag’ bilan ta’minlanishi, qism, bob va paragraflardan iborat smeta qismlari va hamma moddalar bo’yicha xarajatlarning umumiy summasi, shtatdan tashqari xodimlarning ish haqi fondini ajratgan holda ko’rsatiladi. Smetaning ikkinchi qismida muassasaning amaliy faoliyat ko’rsatkichlari ifodalanadi. Masalan, maktabgacha yoshdagi bola muassasalari bo’yicha o’rinlar soni, o’quv yurtlari

bo’yicha guruhlar soni va boshqalar. Bundan tashqari smetaning ikkinchi qismida muassasaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning sonini aniqlash uchun hamda xo’jalik va boshqa xarajatlarni aniqlash uchun zarur bo’lgan muassasaga qarashli imoratlarning kuometr hisobidagi hajmi, isitish tizimi va boshqa ko’rsatkichlar ifoda qilinadi. Smetaning uchinchi qisida har bir modda bo’yicha xarajat summalari hisoblanadi va asoslanadi. Operasion xarajatlar me’yorlash usuli bilan aniqlanadi. me’yorlash usulida hisoblash ishlari uchun birinchidan muassasalar soni va ularning amaliy faoliyat ko’rsatkichlari. Masalan, maktabgacha yoshdagi bola muassasalari bo’yicha bola boqchalari, ulardagi bolalar soni va boshqalar, ikkinchidan hisob birligi uchun xarajat me’yorlari, bola boqchalarida, bolalar, imorat hajmining bir kubometri va boshqalar asos qilib olinadi. Кelgusi yil uchun xarajatlarning umumiy summasini hisob birligi uchun belgilangan xarajatlar me’yorini hisob birliklarining soniga ko’paytirish bilan topiladi. Hisob birligi o’quv yurtlarida o’quvchilar soni, imoratlarning hajmi bo’yicha 1 m3, maydoni bo’yicha 1 m2 va hakozo. Xarajat me’yorlari moddiy, moliyaviy (pul ifodasida) va byudjet me’yorlariga bo’linadi. Moddiy me’yor bir hisob birligi uchun xarajatlarning natural ifodasidagi miqdorini belgilaydi. Moliyaviy me’yor moddiy me’yorlarning pul bilan ifodalanishidir. Faqat qiymat ifodasida belgilanadigan moliyaviy me’yorlar ham mavjud. Masalan, ish haqi stavkalari, xizmat safari bo’yicha sutkalik, kvartira haqining me’yorlari. Agar byudjet mablag’ bilan ta’minlashning birdan-bir manbai bo’lsa, moliyaviy me’yor bir vaqtning o’zida byudjet me’yori bo’lib ham hisoblanadi. Agar muassasa faqat byudjetdan mablag’ bilan ta’minlanmay, boshqa manbalardan ham mablag’ bilan ta’minlansa, moliyaviy me’yor ikkiga bo’linadi: me’yorning bir qismi byudjetdan mablag’ bilan ta’minlanadigan xarajatlarni, ikkinchi qismi byudjetdan tashqari manbalardan mablag’ bilan ta’minlanadigan xarajatlarni rejalashtirish uchun qo’llaniladi. Tuzilish usuli bo’yicha moliyaviy me’yorlar individual va umumiy me’yorlarga bo’linadi. Individual me’yorlar hisob birligi uchun har bir xarajat turiga belgilanadi. Masalan, o’quv xarajatlarining me’yorlari, isitish xarajatlarining me’yorlari va boshqalar. Muassasalarning smetalari individual moliviy me’yorlarga asosan tuziladi. Umuiy rejalashtirish ishlari uchun yiriklashtirilgan o’lchovlar va umumiy o’lchovlar qo’llaniladi.

Umumiy me’yorlar hisob birligi uchun bir xil turdagi xarajatlarni o’z ichiga oladi. Masalan, xo’jalik va devonxona xarajatlarining me’yorlari. Yiriklashtirilgan o’lovlar bitta hisob birligi uchun hamma xarajat moddalarini ifodalaydi. Masalan, bitta o’quvchi hisobiga yoki maktablarda bir sinf hisobiga belgilangan me’yorlar. Namunali smetalar yiriklashtirilgan o’lchovlarning alohida turi bo’lib hisoblanadi. Ular butun yil uchun xarajatlari unchalik katta bo’lmagan muassasani saqlash xarajatlarini ifodalaydi. Masalan, veterinariya uchastkasining xarajatlari. Hamma xarajat me’yorlari majburiy va hisob birligi uchun belgilangan o’rtacha me’yorlarga bo’linadi. Majburiy me’yorlar hukumat tomonidan tasdiqlanadi va bu me’yorlardan farq bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Ularga shtatlar va ish haqi stavkalari, yumshoq inventarlar bilan ta’minlash me’yorlari, bola muassasalarida ovqatlantirish xarajatlarining me’yorlari kabilar kiradi. Hisob birligi uchun o’rtacha me’yorlar muassasalar tomonidan moliya organlari bilan kelishilgan holda aniqlanadi va ular har bir konkret muassasaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ayrim tumanlar bo’yicha hisob birligi uchun turlicha belgilanishi mumkin. Xarajatlar tarkibida eng ko’p hissani ish haqi xarajatlari tashkil qiladi. Ish haqi fondlari shtat birliklarini belgilangan stavkalarga ko’paytirish bilan aniqlanadi. Ish haqi fondi shtatdan tashqari xodimlarning ish haqi summalarini ajratib ko’rsatgan holda yuqori tashkilotlarning rahbar xodimlari tomonidan tasdiqlanadi. Bank tomonidan byudjet mablag’lari hisobiga muassasalarga naqd pul bilan yoki naqd pulsiz hisob-kitob tartibida berilgan mablag’lar byudjet muassasalarining kassa xarajatlari bo’lib hisoblanadi. Кassa xarajatlariga quyidagilar kiradi: ish aqi va stipendiyalar berish uchun, xizmat safariga avanslar berish uchun, mayda xo’jalik xarajatlari uchun mol etkazib beruvchilarga tovar-moddiy qiymatlar, bajarilgan ish xizmatlarning schetlarini to’lash holatlari kassa xarajatlariga kiradi. Кassa xarajatlari muassasalarning smetalari bo’yicha haqiqiy xarajatlarini ifoda qilmaydi. Byudjet muassasasini hisobot davrida saqlash uchun qilingan, belgilangan tartibda hisobdan chiqarilgan xarajatlar haqiqiy xarajatlar bo’lib hisoblanadi. Masalan, xizmat safariga bo’nak berish uchun bankdan olingan mablag’lar kassa xarajatini tashkil qiladi, haqiqiy xarajat esa xizmat safaridan keyin tasdiqlangan bo’nak hisobotiga asosan aniqlanadi. Muassasa tomonidan kelgusida bajariladigan imoratlarni ta’mirlash ishlari uchun sotib olinayotgan yoqilg’i yoki materiallarning scheti bank tomonidan to’lanishi kassa xarajatlariga kiradi, chunki muassasaning omborxonasiga qabul qilingan bu qiymatlar belgilangan maqsadi

uchun hali sarflangani yo’q. Yoqilg’i yoki materiallar haqiqiy sarflangan sari muassasaning isitish yoki imoratlarni ta’mirlashga qilgan haqiqiy xarajatlari aniqlanadi. Hisoblangan ish haqi va ijtimoiy sug’urta ajratmalari, tasdiqlangan bo’nak hisoboti bo’yicha hisobdor shaxslarning xarajatlari (materiallar va oziq-ovqatlar sotib olishga qilingan xarajatlardan tashqari), bajarilgan xizmatlar uchun schetlarning to’lanishi, sotib olingan uskuna va inventarlarning to’lanishi, bajarilgan ish va xizmatlar, olingan uskuna va inventarlarning to’lash uchun qabul qilingan, lekin hali to’lanmagan schetlarining summalari haqiqiy xarajatlarga kiradi. Adabiyotlar: Кarimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. Toshkent 1995. Кarimov I.A. Qishloq xo’jaligini yuksaltirish – xalq farovonligining manbaidir. Oliy Majlisning X sessiyasida so’zlangan nutq. Xalq so’zi ro’znomasi. 26 dekabr 1997.

Кarimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investisiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida. T.: «O’zbekiston» nashriyoti, 2005 yil O’zbekiston Respublikasining «Qishloq xo’jalik kooperativlari (shirkatlari) to’g’risida»gi qonuni. STJ 1998, №7-8. O’zbekiston Respublikasining «Fermer xo’jaligi to’g’risida»gi qonuni (yangi tahriri) 2004 yil. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida. «SBX» gazetasi №26(570), 2005 yil 20 iyun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Tadbirkorlik sub’ektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida. «SBX» gazetasi №26(570), 2005 yil 20 iyun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida. «SBX» gazetasi №26(570), 2005 yil 20 iyun Указ президента РУз от 9 июля 1997 года «О мерах по повышению ответственности за сохранность и своевременное пополнение оборотных средств» ЖН. 1997. Указ Президента РУз «О мерах по государственной поддержке сельскохозяйственного производства» ЖН. 1996 г. №4. Haydarov N. Moliya. T.: «Akadeiya» nashriyoti. 2001. O’zbekiston Respublikasi Banklari tomonidan fermer xo’jaliklarini qo’llab-quvvatlashga oid qonunchilik hujjatlari. Toshkent – 2004. Qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish asoslari. T.: «Fan» nashriyoti, 2003 yil. Yusupov M. Qishloq xo’jaligini moliyaviy sog’lomlashtirish usullari. BPК. 1998 №7. Финансы сельскохозяйственных предприятий. Под редакцией проф. М.Л.Лишанского. Москва 2004. Финансы. Под ред. Проф. В.М.Родионовой. Москва 1995. Финансы. Под редакцией проф. А.М.Ковалевой. Москва. «Финансы и статистика» 2000 год. www.nalog.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasi www.cer.uz – (Iqtisodiy izlanishlar markazi) www.pravo.eastink.uz – (Iqtisodiy qonunlar to’plami) www.uzlaw.uz – O’zbekiston Respublikasi qonunlari to’plami

Похожие

Monomerlarni umumiy tavsiflari

Sul’fat kislotaning fizik-kimyoviy xususiyatlari va O’zbekiston Respublikasidagi ishlab chiqarish korxonalari

Qishloq xo’jaligini kimyolashtirish asoslari haqidagi tushunchalarni o’rganish

Tuproqning gigiyenik axamiyati

Metallarning umumiy tavsifi. Metall bo’glanish