Monomerlarni umumiy tavsiflari - Химия - Рефераты

Monomerlarni umumiy tavsiflari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

M onomerlarni umumiy tavsiflari Monomerlarni shartli ravishda 2 guruhga b о ‘lish mumkin: polikondensatsiyalanadigan va polimerizatsiyalanadiganlar. Bunda nafaqat q о ‘llaniladigan monomerlar, Yana ularni ishtirokida ketadigan jarayonlar ham bir- biridan tubdan farq qiladi. Polikondensatsiyalanib polimerlar hosil qiladigan monomerlarni kamida 2 xil о ‘zaro ta’sirlasha oladigan funksional guruhlari b о ‘lishi kerak. Geteropolikondensatsiyada va bosqichli polimerizatsiyada q о ‘llaniladiganlarda esa bir-biridan farqli funksional guruhlar 2 ta har xil monomer molekulalarining tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, polimamidlarni sintezida diaminlardan (masalan, geksametilendiamin) va dikarbon yoki aminokarbon kislotalardan, adipin diollardan va dikarbon kislotalardan (masalan, etilenglikol va tereftal kislotasi), poliuretanlarni sintezida esa diazotsianatlardan va diollardan (masalan, geksametilendiizotsianat va butandiol-1,4) foydalaniladi. Ba’zi hollarda monomerlarni polikondesatsiyalanishini birinchi bosqichi siklik birikmalar hosil b о ‘lishi bilan tugashi mumkin. Bunda reaksiyaning borishini monomerlarni tuzilishi belgilaydi: agarda funksional guruhlar nisbatan kichik uglerod zanjiri (3-4 atomlar) bilan ajralgan b о ‘lsa siklni shosil b о ‘lishi oson ketadi. Funksional guruhlar orasidagi masofa kattalashganda esa siklni yuzaga kelish ehtimolligi kamayadi. Masalan, γ - yoki δ -amino- va oksikislota, ε -amino- va oksikislotalar faqat polikondensatsiyalanadi. Monomerlarni molekulasiga о ‘rinbosarlar (masalan, alifatik radikal) kiritilgada esa siklni hosil b о ‘lishi ehtimolligi oshadi. Molekulasida kremniy, alyuminiy, titan yoki qalay atomlari ushlagan monomerlar (masalan, alkil- va arilxlorsilanlar, ortotitan kislotani efirlari va boshqa bir qator birikmalar) ham, asosan, polikondensatsiyalanadi va natijada elementorganik polimerlar olinadi. Polimerlarni olishni ikkinchi turi – polimerizatsiya reaksiyalarida monomer sifatida har xil geterotsiklik birikmalarni: etilen oksidni, etilenimin va uni

hosilalarini, bir qator siklik efirlar – laktonlari (masalan, δ -valerolakton) va amid – laktamlarni (masalan, ε -kaprolaktam) ham q о ‘llash mumkin. Bunday monomerlarni molekulalarida kuchlanishni va xalqa a’zolarini soni k о ‘payishi bilan ularni polimerizatsiyalanishga moyilligi oshadi. Keyingi yillarda kuchlanishga ega b о ‘lmagan ba’zi 5 va 6 a’zoli geterohalqalarni (masalan, pirrolidon va piperidonni) anion mexanizm bilan (ushbu laktamlarni kaliyli tuzlari, KOH yoki N-atsilhosilalar ishtirokida) polimerizatsiyalanishi aniqlangan. Zanjirli mexanizm bilan boradigan polimerizatsiya reaksiyalarida foydalaniladigan monomerlar molekulasida q о ‘shbog‘i b о ‘lgan t о ‘yinmagan birikmalardir. Bunda q о ‘shbog‘ uglerod atomi Bilan kislorod, azot va boshqa atomlar orasida (masalan, formaldegid va formaloksim) b о ‘lishi ham mumkin. Ushbu xil monomerlar polimerizatsiyalanganda geterozanjirli polimerlar hosil b о ‘ladi. Lekin monomerlar ichida eng k о ‘p q о ‘llaniladiganlari va ahamiyatlilari molekulasida uglerod-uglerod atomlari orasida q о ‘shbog‘ ushlagan va t о ‘g‘ri chiziqli tuzilishga ega b о ‘lganlaridir. Bunday birikmalardan karbozanjirli polimerlar olinadi. Ushbu darslik, asosan, aynan shunday turdagi monomerlarga bag‘ishlanganligidan ular t о ‘g‘risidagi ma’lumotlar batafsilroq tahlil qilinadi. Monomerlarni ayrim о ‘ziga xos tomonlarini, ayniqsa, q о ‘shbog‘li t о ‘yinmagan uglevodorodlar misolida k о ‘rib chiqish о ‘rinlidir. Ularni bunday atalishiga sabab, vodorodni oson biriktirib «t о ‘yinishidir». Agarda t о ‘yimagan ulgevodorodlarning molekulasida q о ‘shbog‘ (etilen bog‘i) b о ‘lsa, ya’ni С С guruhi ushlaganlariga etilen uglevodorodlar yoki olefinlar, С С С ga kumullashgan q о ‘shbog‘li diyenlar (masalan, SH 2 qCqCH 2 , allen), С С С С larga esa tutash yoki konyugirlangan q о ‘shbog‘li diyenlar, q о ‘shbog‘lar bir-biridan yanada uzoqlashgan b о ‘lsa – ajratilgan q о ‘shbog‘li diyenlar, agarda q о ‘shbog‘larni soni 2 dan ortiq b о ‘lsa poliyenlar deyiladi.

Ma’lumki, ikkita atom orasida kimyoviy bog‘ni hosil b о ‘lishi uchun ularni elektron bulutlari bir-birini qoplashi kerak. Bunda bog‘ni y о ‘nalishi elektron bulatlar t о ‘plamini eng g‘uyug‘ g‘ismi bilan belgilanadi. Masalan, oddiy bog‘ b о ‘lganda eng k о ‘p qoplanishi ikki atomni birlashtiruvchi t о ‘g‘ri chiziq orqali b о ‘ladi. Ushbu oddiy kovalent boqga σ -bog‘ deyiladi. Shu nuqtai nazardan, masalan, etan molekulasida 7 ta σ -bog‘ bor va ular bir-birlariga nisbatan 109,28 0 burchak bilan joylashgan. Bunday birikmalarda uglerod atomi birinchi valent holatida (sp 3 -gibridlanish) b о ‘ladi. Etilen molekulasida esa 5 ta σ -bog‘ b о ‘lib, ular bir-birlariga nisbatan 120 0 burchakda va bir tekislikda yotadi. Lekin bog‘lar bunday joylashganda etilenni har bir uglerodida bittadan juftlashmagan elektron qoladi. Ular uglerod atomlari orasida ikkinchi σ -bog‘ni hosil qila olmaydi, chunki buni b о ‘lishi Pauli tamoyili b о ‘yicha mumkin emas. Shu sababli ushbu holda juftlashmagan elektronlar о ‘zaro juftlashmagan elektronlar о ‘zaro birlashib butunlay boshqa turdagi bog‘ni beradi. U о ‘zining elektron bulutlari bilan etilenni 6 ta atomlari yotgan tekislikka nisbatan perpendikulyar joylashgan. Bunday bog‘ga π -bog‘ deyiladi. Etilendagi σ -bog‘larni sp 2 gibridlangan elektronlar hosil qilganligidan, π -bog‘ni r-elektronlar bersa kerak deb taxmin qilinadi. Umuman olganda etilendagi uglerod atomlari ikkinchi valent holatida b о ‘ladi. Shunday qilib etilen molekulasidagi 2 xil bog‘lar elektron tuzulushlari bilan bir-biridan ancha farq qiladi. Ushbu holni uglerod atomlari orasidagi har xil bog‘larni solishtirganda ham k о ‘rish mumkin: XXXXX bog‘larni energiyasi mos ravishda 79,3; 140,5 va 196,7 kkal/mol ga teng. Bunda uglerod atomlari orasida ikkinchi bog‘ hosil b о ‘lganda energiya 2 barobar oshish о ‘rniga faqat 61,2 kkal  molga, uchinchi bog‘da esa yanada kam (56,2 kkal  mol) о ‘zgarganligini k о ‘ramiz. Demak uglerod atomlari orasidagi π -bog‘ undagi σ -bog‘ga nisbatan kuchsizroq ekan. Shu sababli ham, masalan, etilenga 2 yoki atsetilenga 4 ta vodorod atomlari osonlik bilan birikadi. Agarda oddiy S-S bog‘ni yonida π -bog‘lar hosil b о ‘lsa σ - bog‘ni energiyasi deyarli kamaymaydi deb taxmin q ilinadi. Umuman olganda π -bog‘ organik birikmalar tarkibida k о ‘p uchraydi. U nafaqat uglerod atomlari, balki uglerod atomlari bilan boshqa xil atomlar о ‘rtasida

ham b о ‘lishi mumkin (masalan, karbonil guruhlarda). Bunda ikkinchi atom uglerodga nisbatan elektromanfiyligi jihatidan farq qilganligidan ular orasidagi bog‘lanish q utblanadi, ya’ni elektronlar elektromanfiyligi kata b о ‘lgan atom tomonga suriladi. Ushbu holda π -bog‘ni g‘utblanishi σ -bog‘nikiga nisbatan ancha yuqori b о ‘ladi. Lekin bunday qutblanishda r-elektronlar bir atomdan ikkinchisiga butunlay о ‘tmaydi. Diyen uglevodorodlardagi q о ‘shbog‘lar etilendagidan biroz foaq qiladi. Masalan, allnlarda 2 ta q о ‘shbog‘ ushlangan markaziy uglerod atomi uchinchi valent holatida b о ‘ladi, ya’ni allenni uchala uglerod atomlari ham bir chiziqda yotadi. Chetda joylashgan 2 ta uglerod atomlari esa ikkinchi valent holatiga ega. 2 ta q о ‘shbog‘ni tekisliklari bir-biriga nisbatan о ‘zaro perpendikulyar joylashgan. Shu sababli ham allenlardagi 2 ta q о ‘shbog‘lardan birinchisina reaksiyalari ikkinchisinikiga bog‘liq b о ‘lmagan holda, ya’ni xuddi olefinlardagi kabi ketadi. Bunda birikish reaksiyalari Markovnikov q oidasi b о ‘yicha boradi. Tutash q о ‘shbog‘li diyenlarda (masalan, butadiyen-1,3) t о ‘rtala uglerod atomlari ham sp 2 -gibridlangan, ya’ni ular ikkinchi valent holatida va bir tekislikda yotadi, 4 ta r-elektronlar о ‘zaro kombinatsiyalanib 4 ta π -molekulyar orbitallarni hosil qiladi va ulardan eng pastda joylashgani hamma uglerod atomlari b о ‘ylab delokallashgan. π -elektronlarni qisman delokallashganligi tutashlikni yuzaga kelishiga sabab b о ‘ladi. Buning natijasida tizimni energiyasi ajratilgan q о ‘shbog‘ga qaraganda 3-4 kkal/molga kamayadi. Masalan, olefinlarni katalitik gidrogenlashda 30 kkal/mol energiya ajralsa, butadiyen-1,3 dan esa 60 о ‘rniga 56,4 kkal/mol chiqadi. YA’ni tutashlik 2 ta q о ‘shbog‘ni energiyasini 3,6 kkal/mol ga kamaytiradi (tutashlik natijasida rezonans energiyasi). Tutashlik ta’sirini quyidagicha tushuntirish mumkin: 2 ta π -bog‘ni hosil q iluvchi r-elektronlarni buluti faqat birinchi va ikkinchi, hamda uchinchi va t о ‘rtinchi uglerod atomlari orasidagina о ‘zaro qoplanmasdan, yana ikkinchi va uchinchi uglerod atomlari orasida ham b о ‘ladi va natijada umumlashgan tizim yuzaga keladi. Buning natijasida uglerod atomlari orasidagi masofa (rentgenografiya о ‘lchash usuli bilan aniqlangan) quyidagicha: 1-2 va 3-4 larda

1,37 Å, 2-3 da esa biroz kattaroq (1,46Å). Lekin oxirgi qiymat ham odatdagi S-S bog‘dagidan kamroq (1,52Å). Diyen uglevodorod molekulasida q о ‘shbog‘larning yagona tutash tizimini b о ‘lishligi uning olefinlarga nisbatan reaksiyaga kirish qobiliyatini sezilarli darajda oshiradi. Eng о ‘ziga xos tomoni – molekulani oxiridagi 2 q о ‘shbog‘ni (bita q о ‘shbog‘da ketadigan reaksiya bilan bir qatorda) ochilishi va natijada о ‘rtada joylashgan uglerod atomlari orasida yangi q о ‘shbog‘ni hosil b о ‘lishidir: SqS-SqS, S-SqS-S. Ajratilgan q о ‘shbog‘li diyen uglevodorodlarni kimyoviy xossalari, asosan, olefinlarnikidan farq qilmaydi. Tutashlik faqat q о ‘shbog‘lar orasida b о ‘lmasdan oddiy va q о ‘shbog‘lar о ‘rtasida ham yuzaga kelishi mumkin. Ayniqsa bu hol alkil о ‘rinbosarlar ushlagan tutash q о ‘shbog‘li uglevodorod molekulasida b о ‘lganda yaqqol k о ‘rinadi. Chunki S-N bog‘ni σ -elektronlari S-S nikiga qaraganda tutash b о ‘lgan SqS bog‘ni r- elektronlari bilan oson ta’sirlashadi (masalan, S-SqS-SqS). Bunda, agarda S 1 uchta vodorod atomi bilan bog‘langan b о ‘lsa elektronlar zichligini surilishi eng k о ‘p b о ‘ladi. S 1 dagi vodorodlarni soni kamayishi bilan tutashlik zaiflashadi. YA’ni R- CqC-CqC- uchun RqCH 3 ligida tutashlik eng k о ‘p va Rq(CH 3 ) 3 C b о ‘lganda esa u eng kam qiymatga ega. S-N bog‘ni SqS bilan tutashligi propilen molekulasida yanada yaqqol k о ‘rinadi. bunda metil guruhni ta’siri natijasida q о ‘shbog‘ni elektrik asimmetriyasi yuzaga keladi, ya’ni dipollik paydo b о ‘ladi. q о ‘shbog‘ni π -elektronlarini surilishi esa S-N bog‘ni σ -elektronlarini surilishi bilan bog‘liq. Elektron bulutini bunday taqsimlanishi natijasida q о ‘shbog‘ni va metil guruhidagi S-N bog‘larni kimyoviy tabiati ancha о ‘zgaradi. Masalan, propilendagi metil guruhini vodorodlari propandagiga nisbatan reaksiyaga ancha faol kirishadi. Molekulasida q о ‘shbog‘ ushlagan organik moddalardan eng ahamiyatlilari etilen hosilalari – vinil birikmalaridir. Bunda SN 2 qSN- ga vinil guruhi deyiladi. Vinil birikmalarda etilendagi 1 ta vodorod atomi boshqa turdagi atomlarga yoki guruhlarga (masalan, -Sl, -F, -CN, - COOH va boshqalar) almashgan. Shu sababli

π -bog‘ni elektron buluti ancha surilgan b о ‘ladi va natijada π -bog‘ni uzilishi osonlashadi, ya’ni bunday bog‘ni etilendagiga qaraganda reaksiyaga kirishishi qobiliyati oshadi. Masalan, vinil monomerlar etilenga nisbatan ancha oson polimerizatsiyaga uchraydi.

ADABIYOTLAR 1. V.D.Ryabov, Termicheskiye i katalit i cheskiye prevraheniya uglevodorodov i drugix soyedineniy nefti, Moskva, Ximiya 1982 2. P.A. Kirpichnikov, Ximiya i texnologiya sinteticheskogo kauchuka, Leningrad, Ximiya, 1970 3. R. Xuvink, A.Staverman, Ximiya i texnologiya polimerov, Moskva, Ximiya 1965 4. I.P.Losev, Y.B.Troyanskaya, Ximiya sinteticheskix polimerov, Moskva Ximiya, 1964 5. Kratkaya ximicheskaya ensiklopediya, Moskva 1963 6. S.P.Gubin, A.B.Golounin, Diyen i ix _kompleks,Novosibirsk, 1983. 7. G.S.Kolesnikoi, Sintez vinilov о ‘x proizvodn о ‘x aromaticheskix i geterotsiklicheskix soyedineniy, Moskva, 1960. 8. L.B.Zubakova, A.S. Tevlina, Sinteticheskiye ionoobmenn о ‘ye material о ‘, Moskva,1978. 9. Ensiklopediya polimerov, Moskva, 1972.

Похожие

Makromolekulalar hosil bo‘lishi

Metallarning umumiy tavsifi. Metall bo’glanish

Tabiiy suvlarning umumiy kimyoviy tarkibi

Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar

Neft va gazning umumiy xossalari