Главная страница
Рефераты
Химия
Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar
Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
240 KB
Скачать
Похожие
Kompleks birikmalar
Kompleks birikmalar
Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o’zbek kimyogarlarining xizmatlari
Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar
Kimyoviy tехnоlоgik jarayonlar haqida asоsiy tushunchalar
![Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar Reja: 1. Koordinatsion birikmalarni olish. 2. Verner nazariyasi. 3. Koordinatsion birikma xillari. 4. Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar. 5. Koordinatsion birikmalar sinflari. 6. Koordinatsion birikmalar kimyosining 7. muhim qoidalari . 8. Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog‘lanish tabiati. 9. Kovalent bo g‘lanish nazariyasi. 10. Molekulyar orbitallar nazariyasi [ molekulyar orbitallar usuli ― (MOU) ] .](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-1.png)
![konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib yoki unga shu moddaning kichik kristallarini tashlab, koordinatsion birikmanikristallga о ‘tkazishdan ; 2) reaksion aralashmaga koordinatsion birikmani eritmaydigan, lekin koordinatsion birikmaning hosil b о ‘lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz – oz q о ‘sha borib ch о ‘ktirishdan ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zi kompleks birikma juda tez hosil b о ‘ladi. Masalan, CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi q о ‘shilishi bilanoq t о ‘q k о ‘k tusli kompleks [Cu (NH 3 ) 4 ] SO 4 hosil b о ‘ladi. Reaksion aralashmaga etil spirt qushib, bu koordinatsion birikmani kristall holida ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 molekulalari esa liganddir. Lekin ba’zan koordinatsion birikma hosil qilish uchun tajribani uzoq vaqt ma’lum sharoitda olib borishga t о ‘g‘ri keladi. Ba’zan, bir koordinatsion birikma hosil qilish uchun avval shu elementning boshqa koordinatsion birikmasini olib, s о ‘ngra u bilan tegishli reaksiyalarni о ‘tkazish natijasida m о ‘ljallangan birikma hosil qilinadi. Masalan, K 3 [Rh (C 2 O 4 ) 3 ] tarkibli koordinatsion birikma olish uchun K 2 [RnCl 6 ] ning suvdagi eritmasini K 2 C 2 O 4 eritmasi bilan 100 0 S da 2 soat qizdirishga t о ‘g‘ri keladi. Hozirgi metallar koordinatsion birikmasini tayyorlash uchun s u v s i z e r i t m a l a r k о ‘p ishlatilmoqda. Masalan, CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etilendiamin NH 2 — CH 2 — CH 2 — NH 2 q о ‘shib CrCl 3 · 3En tarkibli koordinatsion birikmani hosil qilib b о ‘lmaydi, lekin efirdagi eritmada bu kompleksni hosil qilib kristall holida ajratib olish mumkin. Ba’zan erituvchilar aralashmasidan foydalanish yaxshi natija beradi. Masalan, dipiridilning spirtdagi eritmasini FeCl 2 ning suvdagi eritmasiga q о ‘shganimizda [FeDip 3 ] Cl 2 tarkibli kompleks birikma hosil b о ‘ladi. Kompleks birikmalar о ‘ziga xos suyuqlanish va qaynash temperaturasiga, hamda ma’lum erituvchilarda erish xususiyatiga egaligi, masalan, suvda eruvchanligi bilan oddiy moddalardan ajralib turadi. Bular ichida tadqiqotchilar e’tiborini о ‘ziga jalb etadiganlari qatoriga koordinatsion birikmalarning rangi, elektr о ‘tkazuvchanligi, oksidlanish – qaytarilish xossalari, rang – barangligi, magnit va boshqa xossalari kiradi.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-4.png)
![kimyoviy izlanish usullari, qisqa t о ‘lqinli spektroskopiya, yadro magnit rezonans (YAMR) usullari katta yordam beradi. Muvozanatli sintezda Gibbs energiyasining о ‘zgarishi manfiy qiymatga ega b о ‘lishi kerak. Bu yerda : K m ― reaksiyaning muvozanat doimiysi, n 1 ― stexiometrik koeffitsentlar ; Ci ― i moddaning konsentratsiyasi. Le Shatelye qoidasiga muvofiq, temperatura k о ‘tarilganda endotermik reaksiya mahsulotlarining unumi ortadi ; bosim oshirilganda hajm kamayadigan tomonga y о ‘nalgan reaksiya mahsulotlari unumi ortadi ; dastlabki moddalar konsentratsiyasi oshirilganda koordinatsion birikmalarning hosil b о ‘lishi kuchayadi. Yana shuni aytib о ‘tishimiz kerakki, bunday koordinatsion birikmalar hosil qilishda berilgan moddalarning bir – birida eruvchanligini tekshirish natijalaridan va moddalar sistemasining holat diagrammasidan keng foydalaniladi. Bunday diagrammalarga asoslanib, koordinatsion birikmaning hosil b о ‘lishidagi konsentratsiyalar sohasi aniqlanadi. Masalan, ZnCl 2 ― glitsin (NH 2 CH 2 COOH) va suvdan iborat sistemaning 50 0 dagi eruvchanlik diagrammasiga asoslanib, bu sistemada uchta birikma : ZnCl 2 · NH 2 CH 2 COOH, ZnCl 2 · 2NH 2 CH 2 COOH va ZnCl 2 · 3NH 2 CH 2 COOH hosil b о ‘lishi aniqlangan. Koordinatsion birikmalar hosil qilishni ma’lum temperatura sharoitida amalga oshirishda k о ‘pincha termogravimetrik tekshirish (ya’ni sistemadan yengil uchuvchan ligand chiqib ketishi tufayli modda massasining vaqt va temperatura ortishi bilan kamayishini aniqlash) natijalaridan ham foydalaniladi. Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 1. Suvsiz tuzlar (CuSO 4 , NiSO 4 , CoCl 2 ) suv bilan о ‘zaro ta’sirlashganida kristallgidratlarga (masalan, CuSO 4 · 5H 2 O, NiSO 4 · 7H 2 O, CoCl 2 · 6H 2 O) aylanadi. Bu tuzlarning suvdagi eritmalarida [Cu(H 2 O) 4 ] 2+ , [Ni (H 2 O) 6 ] 2+ va [Co(H 2 O) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlar mavjud. 2. Al 3+ , Cr 3+ , Sn 2+ , Zn 2+ , Pb 2+ va Co 2+ ionlarining tuzlari eritmasiga alohida – alohida probirkalarda ozginadan NaOH eritmasi q о ‘shilganda eritmada metallarning gidroksidlari ch о ‘kmaga tushadi. Probirkalarga m о ‘l miqdorda NaOH eritmasi quyib](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-6.png)
![ch о ‘kmalarni eritiladi, natijada har bir eritmada [Al(OH) 6 ] 3- ,[Cr(OH) 6 ] 3- , [Sn(OH) 4 ] 2- , [Zn(OH) 4 ] 2- , [Pb(OH) 4 ] 2- , [Co(OH) 4 ] 2- tarkibli gidrokso koordinatsion birikmalarning ionlari hosil b о ‘ladi. 3. Cu 2+ , Zn 2+ va Ni 2+ tuzlari eritmasiga konsentrlangan ammiak eritmasidan q о ‘shiladi. Hosil b о ‘lgan metall gidroksidlar m о ‘l miqdordagi ammiak eritmasida eritiladi. Natijada [Cu(NH 3 ) 4 ] (OH) 2 , [Zn (NH 3 ) 6 ] (OH) 2, [Ni(NH 3 ) 6 ] (OH) 2 tarkibli birikmalar hosil b о ‘ladi. 4. Ikki idishdagi Zn 2+ va Cd 2+ tuzlarining eritmalariga Na 2 SO 3 ning konsntrlangan eritmasidan bir necha tomchi solib ZnSO 3 va CdSO 3 larning ch о ‘kmalarini hosil qilinadi. S о ‘ngra ikkala probirkaga m о ‘l miqdorda Na 2 SO 3 eritmasini q о ‘shsak, [Zn (SO 3 ) 2 ] 2- va [Cd(SO 3 ) 2 ] 2- tarkibli koordinatsion birikmalarning ionlari hosil b о ‘ladi. Odatda koordinatsion birikma hosil b о ‘lishini eritma rangi yoki moddalar eruvchanligining о ‘zgarishi orqali kuzatish mumkin. Verner nazariyasi. 1893 yilda A.Verner kompleks birikmalarning tuzilishi haqida yangi nazariya yaratdi. Bu nazariya quyidagi uch banddan iborat : 1) ayrim elementlar о ‘zining asosiy valentliklaridan tashqari, yana q о ‘shimcha valentlik namoyon qila oladi ; 2) har qaysi element о ‘zining asosiy va q о ‘shimcha valentligini t о ‘yintirishga intiladi ; 3) markaziy atomning q о ‘shimcha valentligi fazoda ma’lum y о ‘nalishga ega b о ‘ladi. Verner nazariyasi koordinatsion nazariya deb ataladi. Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga, koordinatsion birikmalar esa q о ‘shimcha valentlik hisobiga hosil b о ‘ladi. Masalan, PtCl 4 bilan KCl birikib, PtCl 4 2Kclni hosil qilganida Pt va Cl ionlari о ‘zlarining asosiy valentligidan tashqari yana q о ‘shimcha valentlik namoyon qiladi: bu yerda, tutuash](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-7.png)
![chiziqlar asosiy valentlikni, uzlukli chiziqlar q о ‘shimcha valentlikni k о ‘rsatadi.Hozirgi zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik elementning ayni birikmadagi oksidlanish darajasini, q о ‘shimcha valentlik esa uning koordinatsion sonini k о ‘rsatdi. Pt Cl 4 2KCl da platinaning asosiy valentligi 4 ga, q о ‘shimcha valentligi 6 ga tengdir. Koordinatsion birikmadagi markaziy atom bilan bevosita birikkan ligandlar orasidagi barcha bog‘lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi. Koordinatsion birikmada markaziy atom bilan ligandlar orasidagi barcha bog‘lanishlar bir xil kuchga ega b о ‘ladi. Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 gacha b о ‘lishi mumkin. Lekin 8 dan katta koordinatsion sonlar kam uchraydi. Bir valentligi elementlarning koordinatsion soni k о ‘pincha 2 ga teng b о ‘ladi; masalan: [Ag (NH 3 ) 2 ] Cl; K[Ag(CN) 2 ]. Ikki valentli elementlarning koordinatsion soni k о ‘pincha t о ‘rtga, ba’zan uchga va oltiga teng b о ‘ladi; masalan, Na [PbI 3 ].K 3 [Fe(Cn) 6 ].[Zn(NH 3 ) 4 ] Cl 2 . Uch va t о ‘rt valentli elementlarining koordinatsion soni asosan oltiga teng, masalan, K 3 [Fe(CN) 6 ].Besh valentli elementlarning koordinatsion soni 7 ga teng b о ‘ladi, masalan, K 2 [NbF 7 ]. Umuman shuni aytib о ‘tish kerakki, ayni elementning koordinatsion soni elementning valentligiga, ligandlar eritmasining konsentratsiyasi va markaziy ion radiusining ligand radiusiga ligand radiusiga b о ‘lgan nisbatiga bog‘liq b о ‘ladi. Magnusning k о ‘rinishiga muvofiq: R m :R l =0,155 b о ‘lsa, metallning koordinatsion soni 2 ga teng; R m :R l nisbati 0,155 dan 0,225 gacha b о ‘lsa, metallning koordinatsion soni 3 ga teng; bu nisbat 0,225 dan 0,414 gacha b о ‘lsa 4 ga; 0,414 dan 0,732 gacha b о ‘lsa 6 ga; 0,732 dan 1,37 gacha b о ‘lsa 8 ga teng b о ‘ladi (R m - markaziy ion radiusi, R l -ligand radiusi). Misol. Alyuminiy ioni Al 3+ ning radiusi 0,057 nm, ftor ioni F - ning radiusi 0,313 nm. Alyuminiy ionning koordinatsion sonini toping. YE ch i sh . R m : R l = 0,57 : 0,13 = 0,43. Demak, Al 3+ ning bu birikmadagi koordinatsion soni 6 ga teng. Markaziy atom bilan ligandlar koordinatsion birikmaning ichki qavatini tashkil qiladi. Masalan, [CoCl 3 · 6NH 3 ] da oltita ammiak kobalt bilan bevosita birikkan b о ‘lib, uchta](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-8.png)
![xlor koordinatsion birikmaning t a sh q i q a v a t i g a j o y l a sh a d i ; tashqi qavatdagi zarrachalar ichki sfera bilan ionli bog‘langan b о ‘ladi. Masalan, [Co (NH 3 ) 6 ] Cl 3 ni suvdv eritilsa, u t о ‘rtta ionga ajraladi : [Co (NH 3 ) 6 ] = Cl 3 [Co (NH 3 ) 6 3+ + 3Cl - Bu eritmadagi hamma xlorni kumush nitrat bilan AgCl holida ch о ‘ktirish mumkin. CoCl 3 · 5NH 3 tarkibli koordinatsion birikmaning ichki sferasiga beshta ammiak molekulasi va bitta xlor ioni joylashadi, ikkita xlor ioni tashqi sferada b о ‘ladi : [Co (NH 3 ) 5 Cl] Cl 2 Bu modda eritmada faqat uchta ionga parchalanadi. Uning eritmasiga kumush nitrat q о ‘shilganida hamma xlorning uchdan ikki qismigina AgCl holida ch о ‘kmaga tushadi. CoCl 3 · 4NH 3 tarkibli koordinatsion birikma faqat ikkita ionga parchalanadi : [Co (NH 3 ) 4 Cl 2 ] Cl = [Co (NH 3 ) 4 Cl 2 ] + + Cl - molekula tarkibidagi xlorning faqat uchdan bir qismi ch о ‘kadi. Bu modda eritmasiga kumush nitrat ta’sir ettirilganda CoCl 3 · 3NH 3 tarkibli koordinatsion birikma alohida о ‘rinni egallaydi. Verner nazariyasiga binoan uning formulasi [Co (NH 3 ) 3 Cl 3 ] dir. U suvda eritilganda ionlarga parchalanmaydi, eritma elektr tokini о ‘tkazmaydi. Verner yana l i g a n d n i n g k o o r d i n a s i o n s i g‘ i m i degan tushunchani kiritdi. Ayni ligand kompleksning ichki qavatida markaziy ion atrofida necha joyni band qilsa, bu son ligandning koordinatsion sig‘imi deb ataladi. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ] da CN - ionining koordinatsion sig‘imi birga teng, CN - ioni temir ioni atrofidagi oltita о ‘rindan faqat bittasini band qiladi. K 4 [Fe(S 2 O 3 ) 3 ] da har qaysi S 2 O 3 2- ionining koordinatsion sig‘imi ikkiga teng. Shuningdek, etilendiaminning koordinatsion sig‘imi ham ikkiga teng. Koordinatsion sig‘imlari uchga va t о ‘rtga teng b о ‘lgan ligandlar ham uchraydi (sig‘imdentatlik deb ham yuritilishi yuqorida aytilgan edi).](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-9.png)
![va π - bog‘lanishlar yuzaga keladi (u r-, d- yoki f – orbitallari bilan ishtirok etganida ham σ - va π - bog‘lanishlar kelib chiqadi). Koordinatsion birikma xillari. Biz koordinatsion birikmalarni kation, anion va neytral koordinatsion birikmalar deb uch sinfga b о ‘lgan edik. Lekin Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinatsion birikmalarni ularning hosil b о ‘lish sxemasiga qarab quyidagi ikkita katta sinfga b о ‘lingan : a) biriktirib olish mahsulotlari, b) singdirilish mahsulotlari. Masalan, agar BF3 ga HF q о ‘shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil b о ‘ladi : BF 3 + HF → H [BF 4 ] Bu reaksiyada F - ioni ichki qavatda qoladi. Singdirilish mahsulotlari : mis xloridga ammiak q о ‘shilganida mis bilan ikkita xlor orasiga 4NH 3 g о ‘yo «pona» b о ‘lib joylashadi : CuCl 2 + 4NH 3 → [Cu(NH) 3 ] Cl 2 Reaksiya natijasida xlor ionlari mis ionidan uzoqlashib, koordinatsion birikmaning sirtqi sferasiga о ‘tadi. Ba’zi koordinatsion birikmalar borki, ularni ham biriktirish, ham singdirilish mahsulotlari jumlasiga kiritish mumkin. Hozirgi vaqtda koordinatsion birikma tarkibidagi ligandlarning xillariga qarab barcha koordinatsion birikmalar quyidagi sinflarga ajratiladi : 1. Aminat va ammiakatlar. Bular о ‘zining ichki sferasida ammiak yoki boshqa organik aminlar b о ‘lgan koordinatsion birikmalardir. Bu birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar azot atomlari orqali bog‘langan b о ‘ladi. Ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion о ‘rinni egallaydi. Shuning uchun ichki sferada b о ‘ladigan ammiak molekulalar soni markaziy ionning koordinatsion soniga bog‘liq b о ‘ladi. Mis, nikel, kobalt kabi elementlar juda barqaror ammiakatlar hosil qiladi.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-12.png)
![0 S) ga nisbatan yuqori temperaturani talab etadi. Birikmalardagi bunday suv molekulalari farqini kimyoning termoanaliz sohasi о ‘rganadi. 3. Atsidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldiqlaridan iborat koordinatsion birikmalar atsidokomplekslar deb ataladi. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ]: atsidokomplekslarda bir nechta xil kislota qoldig‘i ham b о ‘lishi mumkin. Masalan, K 2 [Pt(NO 2 ) 4 Br 2 ]. Q о ‘shaloq tuzlar ham atsidokomplekslar jumlasiga kiradi. Q о ‘shaloq tuzlar bilan haqiqiy koordinatsion birikmalar orasidagi ayirma shundaki, q о ‘shaloq tuz suvda eritilganda о ‘z tarkibidagi ionlari parchalanib ketadi. Masalan, karnallit KCl · MgCl 2 · 6H 2 O ni K[MgCl 3 ] tarkibli koordinatsion birikma deb qarash mumkin. Agar bu modda barqaror koordinatsion birikma b о ‘lganida edi, eritmada K + va MgCl 3 - ionlariga parchalanardi, vaholanki, karnallit suvda eritilganda K + , Mg +2 va Cl – ionlarini hosil qiladi. Demak, q о ‘shaloq tuzlar suvdagi eritmalarda nihoyatda beqaror atsidokomplekslardir. 4. Poligalogenidlar. Markaziy ioni va ligandlari galogenlardan iborat koordinatsion birikmalar poligalogenidlar deb ataladi. Masalan : K[JJ 2 ] ; K[Icl 4 ]; K[BrCl 2 ]. 5. Polikislotalar. Bularni kislota molekulasiga shu yoki boshqa kislotaning angidriti kelib q о ‘shilgan mahsulotlar deb qarash mumkin. H 2 S 2 O 7 ham polikislotalar, chunki u H 2 SO 4 ni SO 3 bilan t о ‘yintirilganda hosil b о ‘ladi. Xromning H 2 CrO 2 · CrO 3 , H 2 CrO 4 · 2CrO 2 va H 2 CrO 4 · 3CrO 3 tarkibli polikislotalari ma’lum. Polikislotalar hosil qiluvchi oddiy kislotalar jumlasiga H 3 PO 4 , H 4 SiO 4 , H 3 BO 3 , H 2 MoO 4 , H 2 WO 4 , HVO 3 va boshqalar kiradi. Biror kislotaga shu kislotaning angidriti kelib q о ‘shilishdan hosil b о ‘lgan polikislotalar i z o p o l i k i s l o t a l a r deb ataladi. Agar biror kislotaga boshqa kislota angidriti kelib q о ‘shilsa, geteropolikislota hosil b о ‘ladi. Masalan, H 2 WO 4 · 3WO 3 izopolikislota uchun, H 3 BO 3 · 12 WO 3 · nH 2 O esa geteropolikislota uchun misol b о ‘la oladi.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-14.png)
![Biror kislotadan hosil b о ‘lgan izopolikislotaning kuchi shu kislota kuchidan ortiq b о ‘ladi. Masalan, H 2 CrO 4 ning dissotsilanish konstantasi K 2 = 3 · 10 –7 , bixromat kislota H 2 Cr 2 O 7 niki esa K 2 = 2 · 10 –2 dir. Geteropolikislota tuzi — ammoniy fosfor molibdat (NH 4 ) 3 H 4 [P (Mo 2 O 7 ) 6 ] ni dastlab 1826 yilda Y. Berselius olgan. Bu moddalarning tuzilishi haqidagi nazariyalarni Miolata, Rozengeym, Pfeyffer yaratdilar. Keyinchalik V.I.Spitsin va boshqalar polikislotalarning tuzilish nazariyasini takomillashtirdilar. 6. Siklik kompleks birikmalar. Ichki sferasida siklli koordinatsion birikmalar siklik birikmalar deb ataladi. Ley 1904 yilda ikki valentli mis tuzlari α – aminosirka kislota glikokol (glitsin) bilan zangori rangli mis glikokolyat hosil qilishini kuzatadi. Mis glikokolyatning suvdagi eritmasi elektr tokini yomon о ‘tkazadi.. Leyning fikricha glikokolyat hosil b о ‘lish reaksiyasi quyidagicha boradi : Hosil b о ‘lgan moddada glikokol molekulalarining karboksil gruppasidagi vodorod atomlari misga almashinib, u bilan asosiy valentlik hisobiga bog‘lanadi; undan tashqari mis atomi ikkita glikokol molekulasidagi ikkita azot atomi bilan q о ‘shimcha valentlik orqali ham birikadi. Shunday qilib, bunda besh a’zoli ikkita halqa b о ‘ladi. Bu kabi birikmalar xelatlar yoki ichki koordinatsion birikmalar deb ataladi. Faqat mis emas, balki xrom, kobalt, platina kabi metallar ham glikokol va analin (CH 3 CHNH 2 COOH) bilan xelatlar hosil qiladi. Xelat hosil b о ‘lishi uchun ligand molekulasida boshqa – boshqa xossali ikki xil gruppalar (masalan, - NH 2 va - COOH) b о ‘lishi kerak. 7. Koordinatsion gidritlar . Kislota va amfoter xossali gidritlar asosli gidritlar bilan suvdan boshqa erituvchida (masalan, efirda) reaksiyaga kirishsa, koordinatsion gidrit hosil b о ‘ladi: LiH + BH 3 → Li[BH 4 ]; KH + AIH 3 → K[AIH 4 ]](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-15.png)
![Shuningdek, amfoter gidrit kislotali gidrit bilan ham koordinatsion gidrit hosil qiladi: AIH 3 + 3BH 3 → AI[BH 4 ] 3 Koordinatsion gidritlar kuchli qaytaruvchi b о ‘lgani uchun laboratoriyada turli sintezlarni о ‘tkazish uchun qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. 8. Metallorganik birikmalarga о ‘xshash koordinatsion birikmalar. Hozirda tarkibida organik ligandlar b о ‘lgan juda k о ‘p koordinatsion birikmalar olingan, masalan, Fe (C 5 H 5 ) 2 ― f ye r r o s ye n (17 0 S suyuqlanadigan, 249 0 S da qaynaydigan diamagnit, jigar rang tusli juda barqaror kristall modda). Cr(C 6 H 6 ) 2 d i b ye n z o l x r o m 284 0 S da suyuqlanadigan t о ‘q – jigar rangli qattiq (suvda erimaydi, diamagnit organik erituvchilarda eriydigan) modda, Li [Cr(C 6 H 5 ) 6 6] – l i t i y g ye k s a f ye n i l x r o m va hokazolar. 9. Metall karbonillar . Metallarning uglerod (II) – oksid bilan hosil qilgan birikmalari – karbonillar deb ataladi. Ni(CO) 4 birinchi olingan karbonil. Karbonil diamagnit modda hisoblanadi. Karbonillar toza metallar olishda katta ahamiyatga ega. 10. K о ‘p о ‘zakli koordinatsion birikmalar. Ba’zi koordinatsion birikmalarda bir necha metall atomi markaziy ion vazifasini bajarishi mumkin. Bunday koordinatsion birikmalar k о ‘ p о ‘ z a k l i k o o r d i n a s i o n birikmalar deb ataladi. Bularda markaziy ionlar bir – biri bilan «k о ‘prik rolini» bajaruvchi atom (kislorod) yoki atomlar gruppasi (OH, O-O, NH 2 , NH) orqali bog‘langan b о ‘ladi. K о ‘prik rolini masalan, OH - , NH – , O 2- , S 2- , Cl - , CH 3 COO - , SO 4 2- о ‘tashi mumkin. K о ‘prik vazifasini bajaruvchi ligandlar ikkita markaziy ion bilan birikkanligi (ya’ni ikki ichki sferaga taalluqli ekanligi) uchun boshqa ligandlarga qaraganda kamroq aktivlik namoyon qiladi. K о ‘p о ‘zakli koordinatsion birikmalar ayniqsa metallarning oktaedrik ammiakatlari, aminatlari sifatida k о ‘p uchraydi. Bir necha koordinatsion sferalarni bir – biri bilan bog‘lovchi k о ‘priklar soni kompleksda turlicha b о ‘lishi mumkin. Ikkita oktaedri bir – biri bilan bitta k о ‘prik ― ligand orqali birikkanida bir](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-16.png)
![koordinatsion sferaning bitta ch о ‘qqisi, ikkinchi koordinatsion sferaning bitta ch о ‘qqisi bilan ligand orqali birlashadi, masalan ; [(NH 3 ) 5 Cr – NH 2 – Cr(NH 3 ) 5 ] 5+ Koordinatsion sferalar bir – biri bilan ikkita k о ‘prik ligand orqali birlashishi mumkin, masalan, oktaammin – μ – amido – μ – gidroksokobalt (III) – nitrat : (sxema holda: ) geksamin – μ – amido – μ – digidrosokobalt (III) – xlorid : da markaziy ionlar bir – biri bilan uchta k о ‘prik ligandlar orqali birikadi (sxema holda :) Al (III), Fe (III) xloridlarning dimer shakllari quyidagi struktura formulalar bilan ifodalanadi : [Sb 2 F 7 ] – ning struktura formulasi : shaklida yoziladi. Ba’zan OH – gruppalar «ol» suffiks bilan ataladi, masalan, tetraoltrigidroksogeptaakvaxrom (III) xlorid – uch о ‘zakli komplekslar jumlasiga kiradi, uning tuzilish formulasi quyidagicha : di - μ - karbonilgeksakarbonildikobaltda metall atomlar bir – biri bilan ham bevosita, ham ikkita CO molekulalari orqali bog‘langan. 11. π – koordinatsion birikmalar . π – ligandlar jumlasiga t о ‘yinmagan organik moddalarning molekulalari (atsetilen, etilen, siklopentadiyen C 5 H 6 , olifenlar va ularning hosilalari), uglerod (II) – oksid va boshqa moddalar kiradi. π – ligandlar bilan metallar orasida hosil b о ‘lgan birikmalar π – k o o r d i n a s i o n b i r i k m a l a r deb yuritiladi, ularning oddiy vakillari jumlasiga 1827 yilda daniyalik dorishunos Seyze hosil qilgan sariq rangli K[Pt(C 2 H 4 ) Cl 3 ] va pushti rangli [Pt 2 (C 2 H 4 ) 2 Cl 4 ]](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-17.png)
![birikmalar kiradi. Seyze suyultirilgan xlorid kislota eritmasidagi K 2 [PtCl 4 ] ga etilen ta’sir ettirib, bu moddalarni hosil qilishga muvaffaq b о ‘ldi. Seyze tuzlarining tuzilishini 1951 yilda Dyuar aniqladi : K о ‘ramizki, sariq rangli kompleks ion kvadrat komplekslar jumlasiga kiradi (bunda Pt atomida dsp 2 ― gibridlanish yuz beradi). A. Gelman va D.I.Ryabchikov aniqlashicha, bu tuz KMnO 4 eritmasi ta’sirida oksidlanmaydi. 1934 yilda Dj. Anderson Seyze tuzining suvdagi eritmasi 90 0 S dan yuqorida etilen molekulasi markaziy atom Pt (II) ta’sirida oksidlanib sirka aldegidiga aylanishini aniqladi : K[Pt(C 2 H 4 )Cl 3 ] + H 2 O → Pt + CH 3 CHO + KCl + 2HCl Seyze tuzlaridagi kimyoviy bog‘lanishni quyidagicha tushuntirish mumkin. Sariq rangli birikmada platina ioni Pt 2+ ning b о ‘sh orbitali bilan etilenning ikki uglerod atomi orasidagi delokallangan ikkilamchi bog‘ning π – orbitali bilan qoplanadi ; bu holatda elektron juft etilendan (umuman, olefin molekulasidan) metall ionga о ‘tadi ; undan tashqari metallning elektronlarga t о ‘lgan orbitali bilan olifin molekulasidagi b о ‘shashtiruvchi molekulyar orbital orasida π – bog‘lanish hosil b о ‘lishi mumkin. Karbonillar π – koordinatsion birikmalar jumlasiga kiradi. Temir, kobalt va nikel uglerod (II) – oksid bilan bir necha birikma hosil qiladi. Bu birikmalar kukun holidagi metallarga yuqori bosimda uglerod (II) – oksid ta’sir ettirilishidan hosil b о ‘ladi. Metall karbonillari hosil b о ‘lishini valent bog‘lanish nazariyasi asosida tushuntirish mumkin : metallarning oksidlanish darajasi 0 holida qoladi, lekin metall atomida elektronlar qayta joylanib, metallarning elektron orbitallardagi toq elektronlarning bir qismi (yoki hammasi) juftlashadi. Natijada gibridlangan b о ‘sh orbitallar vujudga kelib ularga CO molekulalari joylanadi, chunki har qaysi CO molekulasida bir juft erkin elektron mavjud. Masalan, temir karbonil hosil b о ‘lishida temir atomining 3d 6 4s 2 orbitallaridagi sakkizta elektron 3d 8 b о ‘lib juftlashadi va bitta d -, bitta s ― va uchta p- orbital о ‘zaro gibridlanib, har biri teng energetik qiymatga ega b о ‘lgan beshta gibrid orbital hosil qiladi, ya’ni dsp 3 - gibridlanish sodir b о ‘ladi : bu beshta b о ‘sh orbitalga beshta CO birikadi va Fe (CO) 5 hosil b о ‘ladi. Nikel karbonil Ni(CO) 4 hosil b о ‘lishida](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-18.png)
![sp 3 ― gibridlanish r о ‘y beradi. Xrom karbonil ― Cr (CO) 6 d 2 sp 3 ― gibridlanish hisobiga hosil b о ‘ladi. Temir, nikel va xrom karbonillarida toq elektronlar b о ‘lmagani sababli ular diamagnit xossalar namoyon qiladi. Temir pentakarbonil Fe (CO) 5 yorug‘lik nurini kuchli sindiradi, suvda erimaydi, organik erituvchilar (benzol, benzin, efir) da yaxshi eriydigan suyuqlik. Motor yoqilg‘ilarga antidetonator sifatida q о ‘shiladi ; Fe (CO) 5 qizdirilganda parchalanadi, shuning uchun toza temir olishda uning parchalanishidan foydalaniladi. Co 2 (CO) 8 sariq rang kristall modda, qizdirilganda oson parchalanadi. Ni (CO) 4 ― nikel tetrakarbonil zaharli suyuqlik, 200 0 S da parchalanib, nikel k о ‘zgu hosil qiladi. Nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishadi. Koordinatsion birikmalar sinflari. Xozirda koordinatsion birikmalar t о ‘rt sinfga b о ‘linadi. A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga ammiakatlar, gidratlar hamda metall karbonillar kiradi. Masalan, [Cu (NH 3 ) 4 ] SO 4 , [Al (H 2 O) 6 ] Cl 3 , [Ni (CO) 4 ], [Co 2 (CO) 8 ]. B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandlari kislota qoldig‘idan iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan : Na 3 [AlF 6 ], Na 2 [HgI 4 ], Na 2 [PdBr 4 ], K 4 [Fe (CN) 6 ], K 2 [BeF 4 ] va hokazolar. Okso – va gidroksokoordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi. S. Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat ligandlar b о ‘lishi mumkin. Masalan : [Co[NH 2 (CH 2 ) 2 NH 2 ] 3 ] Cl 3 , [Co (asas) 3 ] va hokazo. Agar [Co (NH 3 ) 6 ] Cl 3 tarkibidagi 6 ta NH 3 ni uchta etilendiamin molekulasiga aralashtirilsa [CoEn 3 ] Cl 3 hosil b о ‘ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita σ – bog‘ orqali birikadi. Natijada uchta besh a’zoli halqaga ega b о ‘lgan kompleks hosil b о ‘ladi. (asas – atsetilatseton – O = C (CH 3 ) – CH = C (CH 3 ) – O – anioni ham 5 a’zoli halqa hosil qiladi, unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-19.png)
![koordinatsiya holatida b о ‘ladi. Bunday birikmalar x ye l a t k o o r d i n a s i o n b i r i k m a l a r deb ataladi. Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni k о ‘rsatish mumkin. Agar polidentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba’zan ionli) tarzda birikib, ligandning ikkinchi atomi donor – akseptor mexanizm b о ‘yicha markaziy atom bilan birikkan b о ‘lsa, hosil b о ‘lgan holatni ― i ch k i k o o r d i n a s i o n b i r i k m a deb ataladi. Masalan, glitsin nomli aminokislota mis sulfat bilan reaksiyaga kirishganida misning ichki kompleks birikmasi hosil b о ‘ladi : 2NH 2 CH 2 COOH + CuSO 4 → H 2 SO 4 + [Cu (NH 2 CH 2 COO) 2 ] bis (glitsinato) mis (II) Kompleksonlar, sendvich va π – komplekslar ham shu sinfga kiradi. Etilendiamintetraatsetat kislotaning ioni polidentat ligandlar jumlasiga kiradi. Bu kislota qisqacha EDTA yoki EDTUK bilan ishoralanadi. Uning ikki natriyli gidrotuzi trilon – B nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdorini aniqlashda ishlatiladi. EDTA ning ioni olti dentatli ligand hisoblanadi. Agar metallning koordinatsion soni 6 dan ortiq b о ‘lssa, ortiqcha о ‘rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi. Gemoglobin va xlorofill ham ichki komplekslar jumlasiga kiradi. Bu ikki moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglobinda markaziy ion vazifasini Fe (II), xlorofillda esa Mg bajaradi. D. Sendvich birikmalar. 1951 yilda ferrotsen [Fe (C 5 H 5 ) 2 ] sintez qilindi. Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega ekanligi isbotlandi. Uning tarkibida temir ioni ikkita siklopentadiyenil ioni C 5 H 5 bilan birikkan. Uning tuzini](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-20.png)
![aniqlagan E. Fisher va J. Uilkonson nobel mukofotini olishga sazovor b о ‘ldilar. Ferrotsenning tuzilishi quyidagicha. Unda temirning koordinatsion soni 6 ga teng. Ferrotsendagi temir о ‘rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi mumkin, u holda nikelotsen [Ni (C 5 H 5 ) 2 ] hosil b о ‘ladi. Bundan tashqari ferrotsenning siklopentadiyenil halqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga yana dibenzolxrom [Cr (C 6 H 6 ) 2 ] ni ham kiritish mumkin. Oraliq d – metallar bilan hosil qilingan karbotsiklik birikmalar qatorida dibenzolxrom muhim о ‘rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan b о ‘lsa – da, uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. Xayn xrom (III) xlorid bilan C 6 H 5 Mg Br orasidagi reaksiyani amalga oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvaffaq b о ‘ldi. Bu birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C 6 H 6 yoki denifil C 6 H 5 ― C 6 H 5 molekuklalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl 3 ishtirokida bevosita ta’sir ettirish orqali hosil qilinadigan b о ‘ldi. Dibenzolxrom 284 0 S da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organik erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi kimyoviy bog‘lanishdan ikkita benzol molekulasining 12 ta π – elektroni va xrom atomining 6 ta b о ‘sh orbitallari (donor – akseptor mexanizm b о ‘yicha) ishtirok etadi ; ikkinchi tomondan, xromdagi uchta elektron juft benzol molekulalaridagi b о ‘sh π – orbitallar bilan (dativ mexanizm b о ‘yicha) bog‘lanadi. Fe, Co, Ni, Mn, Cr, V, Ti, Ru, Th va Os kabi metallarning siklopentadiyen C 5 H 6 bilan birikmalari olingan. Bu koordinatsion birikmalarni hosil qilish uchun shu metallarga yoki ularning karbonillariga siklopentadiyen ta’sir ettiriladi. Natijada Fe (C 5 H 5 ) 2 ferrotsen ; Ni (C 5 H 5 ) 2 nikelotsen hosil b о ‘ladi. Metallarning siklopentadiyen bilan hosil qilgan koordinatsion birikmalari ( shuningdek, dibenzolxrom Cr (C 6 H 6 ) 2 kabi moddalar) «sendvich - strukturali» moddalar nomini olgan, chunki bunday koordinatsion birikmalar rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular ― xuddi «ikki burda non orasidagi pishloq» kabi tuzilganligi, ya’ni о ‘rtada metall atomi, uning ustida va tagida C 5 H 5 radikali joylashganligi ma’lum b о ‘ldi. Ferrotsen Fe (C 5 H 5 ) 2 molekulasining tashqi qavatida 18 ta elektron b о ‘ladi. Ularning 8 tasi temirniki va 10](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-21.png)
![tasi ikkita C 5 H 5 radikalnikidir. Ikkita C 5 H 5 radikali о ‘zining 10 ta p – elektroni hisobiga koordinatsion bog‘ hosil qiladi. Shuning uchun oraliq metallarning sendvich strukturali birikmalari π – koordinatsion birikmalar jumlasiga kiradi. Koordinatsion birikmalarda izomeriya hodisasi. Koordinatsion birikmalarda xuddi organik birikmalardagi kabi izomeriya hodisasi keng tarqalgan. Ularda uchraydigan izomeriyani ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi t u z i l i sh i z o m ye r i ya s i va ikkinchisi s t ye r ye o i z o m ye r i ya d i r. birinchi gruppaga a) koordinatsion izomeriya, b) ionlanish izomeriyasi, v) gidrat izomeriya, g) koordinatsiyali polimerlanish, d) bog‘lanish izomeriya, ye) о ‘rinbosar izomeriya, j) ligandlar izomeriyasi, z) konformatsion izomeriya, i) holat izomeriyasi, k) elektron izomeriya, l) transformatsion izomeriya va m) formal izomeriyalar kiradi. Ikkinchi gruppaga: a) geometrik izomeriyaning sis ― va trans – holatlari, b) optik izomeriya kiradi. Ularni alohida – alohida k о ‘rib о ‘tamiz. Koordinatsion izomeriY. Koordinatsion birikmalarni tashkil etgan tarkibiy qismlari uning ichki qavatlarida turlicha joylashishi mumkin. Bu turdagi izomeriya turli markaziy ionlari va ligandlarib о ‘lgan ikkita kompleks iondan tuzilgan birikmalarda uchraydi. Masalan, [Cr (NH 3 ) 6 ] · [Co (C 2 O 4 ) 3 ] geksaamminxrom (III) – trioksalat kobalt (III) – dan tashkil topgan, u och – yashil rangli yaproqchalar shakliga ega ; uning izomeri [Co (NH 3 ) 6 ] [Cr (C 2 O 4 ) 3 ] geksaamin kobalt (III) -, trioksalat xrom (III) – esa yashil rangli ignasimon kristallardan iborat. Ionlanish izomeriyasi. Bir xil tarkibli, lekin eritmada boshqa – boshqa ionlarga parchalanadigan koordinatsion birikmalar ionlanish izomeriyasi uchun misol b о ‘la oladi. Masalan, [Co (NH 3 ) 5 Br] SO 4 va [Co (NH 3 ) 5 SO 4 ] Br о ‘zaro ionlashgan izomerlardir. Birinchi tuzning suvdagi eritmasiga bariy xlorid q о ‘shilganda ch о ‘kma tushadi, ikkinchi tuz eritmasi bariy ioni bilan ch о ‘kma bermaydi. Gidrat izomeriY. Bir xil tarkibga ega b о ‘lib, о ‘z tarkibidagi suv molekulalarining joylanishi bilan bir – biridan farqlanadigan moddalar gidrat izomerlar deb ataladi. Masalan, xrom (III) – xloridning geksagidrati CrCl 3 · 6H 2 O uch modifikatsiyada uchraydi.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-22.png)
![Ulardan birinchisining suvdagi eritmasi och – binafsha rangli ; agar bu eritmaga kumush nitrat q о ‘shsak, koordinatsion birikma tarkibidagi xlorning hammasi kumush ioni bilan bog‘langan holda ch о ‘kmaga tushadi; eritmaning molekulyar elektr о ‘tkazuvchanligi 4 ta ionga parchalanadigan elektrolit eritmasining molekulyar elektr о ‘tkazuvchanligiga yaqin keladi. Demak, xlor ionlari koordinatsion birikmaning tashqi sferasiga joylashib, suv molekulalari ichki sferani band qiladi; uning formulasi [Cr (H 2 O) 6 Cl 3 . ikkinchi tuzning suvdagi eritmasi yashil rangli, unga AgNO 3 q о ‘shsak, barcha xlor ionlarining faqat uchdan bir qismi kumush xlorid holida ch о ‘kadi. Demak, uning tashqi sferasida 1 xlor ioni va 2 molekula suv b о ‘ladi, ya’ni [Cr (N 2 O) 4 Cl 2 ] Cl 2 · 2H 2 O. Uchinchi izomer ham yashil rangli eritma hosil qiladi. Uning eritmasiga kumush nitrat q о ‘shsak, xlorning uchdan ikki qismi ch о ‘kadi. Uning formulasi [Cr (H 2 O) 5 Cl] Cl 2 · H 2 O b о ‘ladi. Shuni ham aytib о ‘tish kerakki, bunday izomeriya faqat tuzlarning gidratlarida uchrabgina qolmay, balki suv, piridin va boshqa moddalar b о ‘lganda ham uchrashi mumkin. Koordinatsiyali polimerlanish. Koordinatsion polimer kompleks birikmalar о ‘zaro bir – biridan faqat ligandlarning joylashishi bilan emas, balki о ‘zining molekulyar massasi bilan ham farq kiladi. Koordinatsiyali polimerlanish kobalt, xrom, rodiy va boshqa elementlarning kompleks birikmalarida k о ‘p uchraydigan hodisadir. Masalan, empirik formulasi [Pt (NH 3 ) 2 Cl 2 ] b о ‘lgan modda 4 shaklda uchraydi : 1) [Pt (NH 3 ) 2 Cl 2 ], 2) [Pt (NH 3 ) 4 [PtCl 4 ], 3) Pt (NH 3 ) 4 ] · [Pt (NH 3 ) Cl 3 ] 2 , 4) [Pt (NH 3 ) 3 Cl] 2 [PtCl 4 ]. Bog‘lanish izomeriyasi. Ba’zi ligandlar, masalan, CN - , SCN - , NO 2 - va boshqa shunga о ‘xshash ligandlar tarkibida ikkita donor atom b о ‘ladi, shu sababli ular markaziy atom bilan turlicha koordinatsiya holatida b о ‘lishi mumkin. Bu esa izomerlarning xossalarida farq paydo b о ‘lishiga olib keladi. Bunday zarrachalar k о ‘pincha ambidentat ligandlar deb ataladi. Ksanto tuzlar mineral kislotalar ta’sirida parchalanmaydigan sariq tusli moddalardir. Lekin, izoksanto tuzlarga mineral kislota q о ‘shilsa, ular parchalanib nitrit kislota ajralib chiqadi. Izoksanto tuzlar och – jigar rangliligi bilan ksanto tuzlardan farq qiladi. Izoksanto tuzlariga mineral kislota](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-23.png)
![qushilganda HNO 2 ning ajralib chiqishi kompleks birikmaning ichki sferasida O = N – O – gruppa borligini bildiradi. О ‘rinbosarlar izomeriyasi (yig‘indi izomeriya). Bunday birikmalarning koordinatsion qavatidagi ligandlardagi ba’zi atomlarning umumiy miqdori bir xil b о ‘lsa ham, ular turli ligandlar tarkibida har xil miqdorda b о ‘lishi mumkin. Ligandlar izomeriyasi. Koordinatsion qavatda markaziy atomga birikkan ligandning о ‘zi turli izomerlar holatida b о ‘lishi mumkin. Masalan, koordinatsiyada aminobenzoy kislotaning orto-, meta- va para – izomerlari qatnashganda ligandlarning о ‘zi bir – biridan farq qiladigan xossalari natijasida ularning hosil qilgan koordinatsionbirikmalari ham bir biridan farq qiladi. Bunga misol tariqasida propolendiamin bilan trimetilendiaminni yoki piridinkarbonkislotaning turli fazoviy izomerlarini keltirish mumkin. Konformatsion izomeriY. Bunday birikmalarda koordinatsion qavatda ligandlarning о ‘zi fazoviy jihatdan farq qiladigan holatda b о ‘ladi.Masalan, 1,3 – propilendiamin – H 2 N – CH 2 CH 2 – NH 2 «kreslo» yoki «vanna» holatida markaziy atomga koordinatsiyalangan b о ‘lishi mumkin. Holat izomeriyasi. Bu turdagi izomeriya geometrik izomeriyaga yaqin turadi, lekin о ‘ziga xos xususiyatga ega. Elektron izomeriY. Bunday izomeriyaga yagona misol tariqasida tarkibi [Co (NH 3 ) 5 NO] Cl 2 b о ‘lgan moddani keltirish mumkin. Uning bir izomeri qora rangli va paramagnit xossaga, ikkinchisi qizil rangli va diamagnit xossaga ega. Taxmin qilinishicha, birikmalarning birida kobaltning oksidlanish darajasi +2, ikkinchisida esa +3 b о ‘lishi mumkin, ular bir biridan markaziy iondagi faqat bitta elektron soni bilan farq qiladi. Transformatsion izomeriY. Bunday birikmalar ligandlaridagi atomlar soni bir xil, lekin ligandlar orasida genetik bog‘lanish b о ‘lib, ular turli kimyoviy xossalarga ega b о ‘ladi. Formal (rasmiy) izomeriY. Bunday izomerlarni hosil qilishda qatnashgan ligandlar rasmiy jihatdan bir biriga miqdorlari teng b о ‘lgan atomlarga ega b о ‘ladi. Bunday izomeriyaga [Pt (NH 3 ) (C 2 H 5 NH 2 ) Cl 2 ] va [Pt (CH 3 NH 2 ) 2 Cl 2 ] lar misol b о ‘la oladi.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-24.png)
![Yuqorida aytilganidek, stereoizomeriya ikki k о ‘rinishda b о ‘ladi: a) geometrik yoki sis – va trans – izomeriya, b) optik izomeriY. Tarkibi bir xil, ligandlari markaziy atom atrofida turli tartibda joylashgan koordinatsion birikmalar о ‘zaro geometrik izomerlar deb ataladi. Birinchi navbatda koordinatsion soni 4 ga teng b о ‘lgan koordinatsion birikmalarni k о ‘rib chiqamiz. Bunday koordinatsion birikmalar tekis kvadrat yoki tetraedr shaklida b о ‘lishi mumkin. [MA 2 B 2 ] tarkibli koordinatsion birikma uchun ikkita geometrik izomeriya ma’lum. Agar kompleks birikma geometriyasi kvadrat shaklida desak, bu koordinatsion birikma izomerlarida ligandlar joylashadilar. Agar kompleks ligandlari tetraedr ch о ‘qqilariga joylashadi deb faraz qilsak, u holda [MA 2 B 2 ] tarkibli koordinatsion birikma faqat bir izomerdan iborat b о ‘lishi kerak, bu esa tajribaga zid keladi. Demak, [MA 2 B 2 ] tarkibli koordinatsion birikma tetraedr shaklida b о ‘lganda bunday izomeriya kuzatilmaydi. Masalan, [Pt (NH 3 ) 2 Cl 2 ] ni olaylik. Bu formulaga ikkita tuz mos keladi: 1) qovoq rangli Peyrone tuzi sis – tuzilishiga ega. Bu tuzda ikkala xlor ioni va ikkala ammiak molekulasi yonma – yon joylashadi. U о ‘zining t о ‘rtta ligandini tiomochevinaga almashtira oladi: [Pt (NH 3 ) 2 Cl 2 ] + 4 CS (NH 2 ) 2 ⇄ [Pt {CS (NH 2 ) 2 } 4 ] Cl 2 + 2NH 3 Reyze tuzi trans – tuzilishiga ega, u och – sarg‘ish rangli о ‘zining faqat ikkita xlorini tiomochevinaga almashtira oladi: [Pt (NH 3 ) 2 Cl 2 ] + 2CS (NH 2 ) 2 → [Pt (NH 3 ) 2 {CS (NH 2 ) 2 } 2 ] Cl 2 [MA 2 B 2 ] turdagi koordinatsion birikmalarda ham ikkitadan geometrik izomer b о ‘lishi mumkin. MAVSD turdagi koordinatsion birikmalarda esa uchta izomer b о ‘ladi. I.I.Chernyayev 1926 yilda [Pt (NO 2 ) (NH 3 ) (NH 2 OH) (C 5 H 5 N)] Cl tarkibli koordinatsion birikmaning uchta izomerini sintez qildi. Tarkibi MA 6 b о ‘lgan koordinatsion birikmalar geometrik izomerlarga ega emas, chunki oktaedrdagi 6 ch о ‘qqi ligandlari bir – biridan farq qilmaydi. Bu xulosa tajribada ham tasdiqlangan. Agar MA 6 dagi bitta ligand A ni ligand B ga almashtirsak, MA 5 B turdagi koordinatsion birikma hosil b о ‘ladi. Ligand B oktaedr ch о ‘qqisining qaysi](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-25.png)
![biriga joylashmasin, baribir uning oktaedrdagi 5 ta ligand A larga munosabati о ‘zgarmaydi. Agar MA 5 B dagi yana bir ligand A ni ligand B ga almashtirsak, MA 4 B 2 turdagi koordinatsion birikma hosil b о ‘ladi. Bu koordinatsion birikma 2 ta geometrik izomerga ega. Sis – va trans – izomerlar boshqa – boshqa kimyoviy xossalar namoyon qiladi. Ular о ‘zining rangi va eruvchanligi bilan ham bir – biridan farq qiladi. Bunday tuzilishli birikmalarda yuza – izomer deb ataladigan bir xil tabiatli ligandlar (OH - yoki NO 2 - ) oktaedrning bir uchburchakli yon tomoniga tegishli ch о ‘qqini egallaydi, meridianal izomerlarida esa shunday ligandlarning ikkitasi markaziy atomning ikki qarama – qarshi tomonida bir о ‘q ustida joylashadi. Bunday izomerlarni sis – va trans – izomerlar deb atash t о ‘g‘ri b о ‘lmaydi. Koordinatsion birikmalarda boshqa – boshqa tarkibli ligandlar soni ortgan sari izomerlar soni ham ortadi. [MA 3 B 2 C] tarkibli koordinatsion birikma 3 ta, [Mεn A 2 BC] va [MA 3 BCD] tarkibli birikmalar 4 tadan, [Mεn ABCD] ning esa 6 ta geometrik izomeri mavjud. Koordinatsion birikmaning izomerlaribir xilda barqaror b о ‘lavermaydi. Uning beqaror izomerlari barqarorroq holatlarga о ‘tishi mumkin. Bu jarayonning tezligi markaziy atomning xossalariga bog‘liq. Masalan, platinaning koordinatsion birikmalarida bu jarayon juda sust borsa, palladiyning koordinatsion birikmalarida tez amalga oshadi. Palladiyning [PdCl 2 (NH 3 ) 2 ] tarkibli koordinatsion birikmasi sis – izomer holatidan trans – izomer holatiga о ‘tadi. Agar ikki izomerning bir – biriga aylanish tezligi о ‘zaro farq qilsa, unda faqat ularning barqaror izomeri mavjud b о ‘ladi. Tarkibida t о ‘rt xil ligandlari bor [MABCD] tarkibli kompleks uchun geometrik izomerlar soni uchga teng. Koordinatsion birikmaning tarkibi murakkablashgan sari geometrik izomerlarning soni ortib boradi. Masalan, [MA 3 BCD] tarkibli oktaedrik koordinatsion birikma 4 ta geometrik izomerga ega. [MA 2 B 2 CD] tarkibli oktaedrik koordinatsion birikmada ham t о ‘rtta geometrik izomer b о ‘lishi mumkin.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-26.png)
![Rus olimlaridan A.D. Gelman va L.N. Essen [Pt (NH 3 ) (C 5 H 5 N) · NO 2 Cl Br] tarkibli oktaedrik koordinatsion birikmaning bir necha izomerlarini sintez qilishga muvaffaq b о ‘ldilar. Nazariy mulohazalar bunday tarkibli oktaedrik koordinatsion birikmada 15 ta geometrik izomer b о ‘lishi mumkinligini k о ‘rsatadi. Agar bu izomerlarning har biri uchun ikkitadan optik izomer t о ‘g‘ri kelishini hisobga olsak, jami 30 ta izomer mavjudligini bilib olish mumkin. Optik izomeriY. Molekulalari simmetriya markaziga yoki simmetriya tekisligiga ega b о ‘lmagan va molekulyar massasi teng b о ‘lgan moddalar о ‘zaro optik izomerlar deb ataladi. Bu moddalarning biri yorug‘likning qutblanish tekisligini о ‘ngga ( d - shakl), ikkinchisi chapga ( l - shakl) buradi, boshqacha aytganda ular optik faollik namoyon qiladi. d – shakldagi moddani l – shakldagi moddaning k о ‘zgudagi aksi deb qarash mumkin. Masalan, [CoEn 2 NH 3 Cl] X 3 sis – koordinatsion birikma quyidagi ikki optik izomer hosil qiladi. Optik faol birikmalar molekulalari simmetriya markaziga va simmetriya tekisligiga ega b о ‘lmaydi. Optik faollikning sababi sifatida quyidagilarni k о ‘rsatish mumkin: 1. Markaziy ion asimmetriya xususiyatiga ega b о ‘lishi, masalan: 2. Molekulaning ligandlari polidentat xususiyatiga ega b о ‘lishi sababli asimmetriya paydo b о ‘ladi: 3. Ligand atomlaridan birining asimmetriyaga ega b о ‘lishi (masalan, optik faol aminokislota koordinatsiyada qatnashgan holda) yoki koordinatsiyalangan atomda yangi bog‘ paydo b о ‘lishi tufayli asimmetriya holati paydo b о ‘ladi. Optik izomeriya hodisasi koordinatsion ionning fazoda turlicha joylanishidan kelib chiqadi. Ayni koordinatsion birikmaning ikkala shakli bir xil molekulyar elektr о ‘tkazuvchanlik va kislota – asoslik xossalariga ega b о ‘ladi. Lekin ular boshqa optik faol moddalar bilan reaksiyalarga kirishishi va birikishi jihatidan bir – biridan farq qiladi. Masalan, [Coεn 3 ] Br 3 koordinatsion birikmaning I - shakli I – kvarsga, d – shakli esa d – kvarsga birikadi. Optik izomeriya ham koordinatsion birikma tarkibidagi atomlarning fazoda boshqa – boshqa tarzda joylashishi natijasida hosil b о ‘ladi. T о ‘rtta ligandi bir – biridan farq](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-27.png)
![qiladigan tetraedrik tipdagi kompleks [M (ABSD)] ni k о ‘rib chiqaylik. Bu shakllarning biri ikkinchisi ustiga q о ‘yilganida ularning ayrim о ‘xshash nuqtalari bir – birini qoplamaydi. M (ABSD) tarkibli tetraedrik koordinatsion birikmada ichki simmetriya tekisligi mavjud emas. Bu koordinatsion birikmaning markazni kesib о ‘tgan tekislikning ikkala yon tomonida ham ikkitadan turli xil ligandlar joylashgan b о ‘ladi. Koordinatsion birikmalarni nomlash. Koordinatsion birikmalarni nomlashda ba’zan ularning rangidan yoki shu moddani kashf etgan olim nomidan foydalaniladi. A. Verner koordinatsion birikmalarni nomlash uchun «ratsional nomenklatura» yaratdi. Ratsional nomenklatura koordinatsion birikmalarning tarkib va tuzilishini aks ettirishi, ya’ni nomi moddaning tabiatiga mos b о ‘lishi kerak edi. Tuzsimon koordinatsion birikmalarni ikki s о ‘z bilan, noionogen birikmalarni bir s о ‘z bilan atash taklif qilindi. Shuningdek, ammiak ― «ammin», suv ― «akvo», oltingugurt ― «tio», OH ― «gidrokso», « ― O ― O ―» esa «perokso», xlor ― «xloro», ftor – «ftoro» va hokazo s о ‘zlar bilan ifodalanadigan b о ‘ldi. 1963 yildan boshlab taklif qilingan nomenklatura halqaro nazariy va amaliy kimyo ittifoqi termin komissiyasi tomonidan tasdiqlangan. I o n l a r n i n o m l a sh d a birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masalan : [Ag (NH 3 ) 2 Br – diamminkumush (I) – bromid K 2 [ CuCl 3 ] – kaliy trixloromis (I) L i g a n d l a r n i n o m l a sh d a avval anion, s о ‘ngra neytral ionlar va undan keyin kation nomi aytiladi. Ularning orasiga defis q о ‘yilmaydi. Anionlarni atashda dastlab oddiy anion, undan keyin k о ‘p atomli anionnomi aytiladi. Ularning nomiga «at» q о ‘shimchasi q о ‘shiladi. Masalan, K 2 [Pt (NO 2 ) 2 Cl 2 ] – kaliy dixlorodinitroplatinat (II). L i g a n d l a r s o n i n i i f o d a l o v ch i q о ‘ sh i m ch a l a r. oddiy ligandlar sonini ifodalashda di-, tri-, tetra-, penta-, geksa- va hokazo q о ‘ishimchalar ishlatiladi. Masalan, K 4 [Fe (CN) 6 ] – kaliy geksatsianotemir (II) K 3 [Fe (CN) 6 ] - kaliy geksatsionotemir (III)](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-28.png)
![[Al (H 2 O) 6 ] Cl 3 – geksaakvoalyuminiy xlorid. Markaziy ionning oksidlanish darajasini k о ‘rsatish uchun uni qavs ichida lotin raqamlari bilan ifodalanadi. Masalan : [Cu (NH 3 ) 2 ] (OH) – diammirmis (I) gidroksid. Bir koordinatsion markazni ikkinchisi bilan bog‘lab turuvchi «k о ‘prik» vazifasini bajarayotgan gruppalarni atashda ularning oldiga μ – harfi q о ‘yiladi. G ye o m ye t r i k i z o m ye r l a r n i nomlanishida ularning raqam belgilaridan yoki sis ― va trans – terminlardan foydalaniladi. O k t a e d r i k k o o r d i n a s i o n b i r i k m a l a r n i nomlashda ham raqam belgilardan va trans -, sis – terminlardan foydalaniladi. Koordinatsion birikmalar kimyosining muhim qoidalari . 1 . Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis – izomer holatidagi mahsulotlar hosil b о ‘ladi. Masalan, agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) – K 2 [PtCl 4 ] ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak q о ‘shsak, sis – dixlorodiamminplatina hosil b о ‘lib, KCl ajralib chiqadi. 2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta’sirida parchalanganida, k о ‘pincha, trans – izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil b о ‘ladi. Masalan, tetramminplatina (II) xlorid [Pt (NH 3 ) 4 ] Cl 2 ni HCl bilan parchalaganimizda trans – dixlordiamminplatina (II) hosil b о ‘ladi. L.A.Chugayev 1906 yilda tarkibida besh va olti a’zoli halqalari b о ‘lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror b о ‘ladi, degan qoidani ta’rifladi. T о ‘rt a’zoli halqaga ega b о ‘lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustahkam b о ‘ladi, uch a’zoli halqasi b о ‘lgan koordinatsion birikmalar beqarordir. Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [Pt (NH 2 – (CH 2 ) 2 – NH 2 ) 2 ] Cl 2 tarkibida ikkita besh a’zoli halqa bor.](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-29.png)
![Bu birikma nihoyatda barqaror, unga HCl ta’sir ettirsak ham parchalanmaydi. Ikki valentli nikelning glioksimli birikmasida ikkita besh va ikkita olti a’zoli halqalar borligi uchun bu birikma juda ham barqarordir. Bu birikma xatto HCl bilan qaynatilganda ham parchalanmaydi, uni faqat konsentrlangan nitrat kislota va zar suvi (3HCl + HNO 3 ) gina yemiradi. 4. N.S.Kurnakov qoidasi. Tran s- va sis – shakllaridagi koordinatsion birikmalarni bir – biridan ajratish katta ahamiyatga ega. Tekshirishlar natijasidan ma’lumki, ayni koordinatsion birikmaning trans – shakli uning sis – shakliga qaraganda yomon eriydi. Trans - va sis – shakllarni bir – biridan farq qilishda N.Kurnakov qoidasi yordam beradi. N.S. Kurnakov sis – va trans – diaminlarning tiokarbamid SC (NH 2 ) 2 bilan reaksiyaga kirishishini tekshirdi, natijada sis – izomerdagi ligandlarning tiokarbamidga t о ‘liq almashinishi aniqlandi: Trans – izomerlarida esa ligandlar tiokarbamidga t о ‘liq almashinmaydi, balki turli ligandli (aralash) koordinatsion birikmalar hosil b о ‘ladi. L.A.Chugayev о ‘zining halqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma’lumotlari asosida ta’riflangan edi. XX asrning 40 – yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma’lumotlar olinadigan b о ‘ldi. Shvarsenbax 1952 yilda amaliy natijalarni umumlashtirib, x ye l a t e f f ye k t q o i d a s i n i quyidagicha ta’rifladi. Siklik koordinatsion birikma M [AA] ning hosil b о ‘lish konstantasi notsiklik koordinatsion birikmaning hosil b о ‘lish konstantasidan bir necha marta kattadir. (A′― xossalari AA ning xossalariga yaqin b о ‘lgan monodentat lgand, AA esa – bidentat ligand). Misol tariqasida 2 ta koordinatsion birikmani k о ‘rib chiqamiz; biri notsiklik koordinatsion birikma [Ni (NH 3 ) 6 ] Cl 2 uning suvdagi eritmada hosil b о ‘lish konstantasi K = 5 · 10 9 , ikkinchisi siklik koordinatsion birikma [Ni En 3 ] Cl 2 , uning ayni sharoitda hosil b о ‘lish konstantasi K = 2 · 10 19 . Binobarin, xelat koordinatsion birikma noxelat koordinatsion birikmaga qaraganda deyarlik 10 10 marta barqarordir. Buning sababini tushunish uchun keltirilgan misoldagi koordinatsion](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-30.png)
![ligandlarga almashinishini osonlashtiradi (faqat oktaedr va tekis kvadrat geometriyali koordinatsion birikmalarda). Eritmalarda almashinish hodisasi yuz berishi uchun bog‘ tabiati ionli b о ‘lishi kerak. Masalan, NO 2 gruppa Cl – ga nisbatan kuchliroq trans – ta’sir k о ‘rsatish sababli Cl – ning reaksion faolligi ortadi. Bunday jarayon tezligida sis – izomer juda sust boradi. Koordinatsion birikmalarda bog‘lanish xarakteri (kovalentlik yoki ionli darajasi) markaziy atom xossasiga ham bog‘liq. I.I.Chernyayev о ‘z tajribalarida turli ligandlarning Pt (II) ioni uchun trans – ta’sir qatorini tuzib chiqdi. R 2 S > NO 2 - , 1 - > Br - > Cl - > F - > OH - . . . RNH 2 > NH 3 > H 2 O. Platina (IV) uchun esa bu qator birmuncha farq qiladi : 1 - > Br - > Cl - > OH - > εn > NH 3 , NO 2 Trans – ta’sir qonuniyati VIII guruh elementlaridan Pt 2 , Pt (IV), Ir (III), Rh (III), Co (III), Pd (II) lar uchun bajarilishi aniqlangan. Bu qonuniyat kimyoviy bog‘lanishi kovalent xususiyatgan ega b о ‘lgan koordinatsion birikmalarga xos ba’zi hodisalarni ― Kurnakov, Peyrone, Iorgensen qoidalarini, Pt (II) va Pt (IV), Pd (II) birikmalarida q о ‘sh kristallanish natijalarini tushuntirishda yordam beradi. Bu qonuniyat asosida kompleks ionning ichki qobig‘ida almashinish reaksiyasining y о ‘nalishini, izomerlarda ba’zilarining turg‘unligini, izomerlarning bir – biridan ayrim xossalari elektr о ‘tkazuvchanlik, optik va kislota – asoslik xossalari bilan farq qilishini tushuntirish mumkin. Bu qonuniyat asosida ba’zi aralash ligandli kompleks birikmalarning hosil b о ‘lmasligini tushuntirish mumkin. Masalan, [PtCl 4 ] 2- ning eritmasiga tiomochevina q о ‘shilganda PtCl 2 (Thio) 2 birikma eritmada hosil b о ‘lishi noma’lum, uning sababi sis – holatda Thio molekulasi joylashgan modda hosil b о ‘lmaydi, Thio ning trans – ta’siri kuchli b о ‘lishi Cl – ning markaziy atom bilan bog‘lanishida ionli darajaning kuchayishiga va shu tufayli q о ‘zg‘aluvchan b о ‘lishiga olib keladi. Bu qonuniyat tarkibi [PdCl 3 (NO 2 )] 2- b о ‘lgan moddaning uchta xlor ionlaridan biri almashinish reaksiyasida](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-32.png)
![qatnashganda faqat trans – aktiv NO 2 - qarshisidagi Cl – , tarkibi [PdCl 3 (NH 3 )] – b о ‘lgan molekulasida almashinish jarayoni (bir mol «kirib keluvchi» modda bilan bir mol kompleks ion qatnashganda) NH 3 ga nisbatan trans holatda joylashgan Cl – ioni qatnashishini oldindan aytishga imkon beradi. Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog‘lanish tabiati. Verner nazariyasi asosida q о ‘shimcha valentlik haqidagi tasavvurga asoslanib, koordinatsion birikmalarning mavjudlik sababini va stereo – kimyosini izohlab berish mumkin. Lekin koordinatsion bog‘lanishdagi asosiy va q о ‘shimcha valentliklarning ma’nosi faqat elektron nazariya asosidagina t о ‘la tushuntiriladi. Shuningdek, ba’zi koordinatsion birikmalarda ligandlar neytral molekulalar (masalan, H 2 O, NH 3 , CO, C 2 H 2 , C 2 H 4 , C 6 H 6 va hokazolar) b о ‘lishi mumkin. Bunday koordinatsion birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida donor – akseptor (ba’zan dativ) bog‘lanish mavjud. Ba’zi koordinatsion birikmalarda markaziy atom rasmiy nol valentli b о ‘ladi, masalan, Cr (C 6 H 6 ) 2 , Cr (CO) 6 , Fe (CO) 5 , Ni (CO) 4 , Co 2 (CO) 8 kabi birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida dativ bog‘lanish hosil b о ‘ladi. Koordinatsion birikmalarda b о ‘ladigan kimyoviy bog‘lanish dastlab Kossel va Lyuis nazariyalari asosida talqin qilindi. Keyinchalik bu haqda uch nazariya yaratildi : 1) valent bog‘lanish yoki atom orbitallar metodi, 2) kristall maydon va 3) molekulyar orbitallar metodi (ligandlar maydoni nazariyasi). Elektrostatik (Kossel va Magnus) nazariyasi. Markaziy ion ligandlarni Kulon qonuniga muvofiq elektrostatik kuch bilan tortadi; ligandlar esa bir – biriga elektrostatik qarshilik k о ‘rsatadi. Kossel va Magnus fikricha n ta manfiy bir zaryadli ionlar bilan neytrallangan n zaryadli musbat zarracha yana boshqa manfiy zarrachalarni о ‘ziga tortish qobilyatini y о ‘qotmaydi. Biroq bu vaqtda markaziy ion bilan ligandlar о ‘zaro tortishuv va manfiy zarrachalar orasida о ‘zaro itarishish kuchlari hosil b о ‘ladi. Bu nazariyada har qaysi ion elastik shar deb qaraladi ; sharlarning markazlari orasidagi masofa q о ‘shni ionlar radiuslari yig‘indisi (r 1 + r 2 ) ga teng deb olinadi. YE 1 bilan YE 2 ni taqqoslash natijasida, [AgJ 2 ] – sistemasining energetik afzalligi AgJ sistemasinikiga karaganda ortik ekanligiga ishonch xosil kilamiz. Demak, AgJ va J – dan [AgJ 2 ] –](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-33.png)
![koordinatsion birikmasining xosil bulishi shu sistema e n ye r g i ya m i n i m u m i g a i n t i l i sh i k ye r a k degan koidaga zid kelmaydi. Manfiy ionlar orasidagi uzaro karshilik kuchini markaziy ion bilan ligandlar orasidagi uzaro tortishish kuchiga nisbati ayni sistemaning n i k o b l a n i sh (ekranlanish) k o e f f i s ye n t i (NK) deb ataladi. Bu nisbat kancha kichik bulsa, koordinatsion sistema shuncha barkaror buladi. Yukorida kurib utilgan [AgJ 2 ] – uchun NK kuyidagicha xisoblanadi.Biror koordinatsion sistema xosil bulganida ajralib chikadigan energiyaning mikdori shu sistemaning nikoblanish koeffitsentiga boglik buladi: e 2 U = p(n – HK ) ____ ; bu yerda U – ayni kompleks xosil bulganda r ajralib chikadigan energiya, p – bir valentli ligandlar soni, n – markaziy ionning valentligi. U kiymati katta bulsa, koordinatsion birikma barkaror buladi. Yukoridagi tenglama Kossel va Magnus tenglamasi nomi bilan yuritiladi. Ba’zi oralik elementlarning koordinatsion birikmalari uchun Kossel va Magnus tenglamasi asosida xisoblab topilgan boglanish energiyalarining kiymati tajribada topilgan kiymatga mos kelmadi. Shu sababli Bete va Van – Flek elektrostatik nazariya urniga kristall maydon nazariyasini taklif kildilar. Kovalent bo g‘lanish nazariyasi. Lyuis nazariyasiga muvofiq kovalent bog‘lanish hosil bо‘lganida о‘zaro birikuvchi atomlar orasida umumlashgan elektron juftlar hosil bо‘ladi. Koordinatsion kovalent bog‘lanishda esa, elektron juftlar reaksiyadan avval о‘zaro birikuvchi zarrachalarning birida bо‘ladi, keyin umumiy bо‘lib qoladi (donor – akseptor bog‘lanish). Masalan, ammiak kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda ammiakning azot atomidagi elektron jufti vodorod ioni bilan ammiak о‘rtasida umumiy bо‘lib qoladi. NH 4 + dagi barcha N – H bog‘lanishlar bir – biridan sira farq qilmaydi. Bu reaksiyada ammiak molekulasidagi azot atomi donor , vodorod ioni esa akseptor vazifasini](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-34.png)
![bajaradi. Ammiak molekulasi о‘zining elektron juftini vodoroddan boshqa ionlarga ham berishi mumkin. Masalan: G.Lyuis bu reaksiyalarni k i s l o t a bilan a s o s n i n g о‘zaro ta’sirlanish reaksiyasi deb qaradi. G.Lyuis nazariyasiga muvofiq, k i s l o t a deganda о‘ziga elektron juftlarini q о‘ sh i b o l i sh q o b i l i ya t i g a ega bо‘lgan m o d d a n i tushunish kerak; a s o s e s a о‘zidan e l ye k t r o n j u f t l a r b ye r i sh g a q o b i l m o d d a d i r . Yuqoridagi misolda Cu 2+ kislota va NH 3 asos rolini bajaradi. Lyuis nazariyasining koordinatsion birikmalarga oid qismlarini Sidjvik rivojlantirdi. Uning fikricha, koordinatsion birikmalar hosil bо‘lganda markaziy ionning barcha elektronlari bilan ligandlar bergan barcha elektronlar yig‘indisi (bu yig‘indi e f f ye k t i v a t o m raqami nomini olgan) ayni markaziy ionga yaqin turgan inert gazning tartib raqamiga teng bо‘lishi kerak. Masalan, K 4 [Fe (CN) 6 ] dagi Fe 2+ ionining 24 elektroni bor, unga birikkan oltita CN – ionida 12 ta elektron bor, ularning yig‘indisi 24 + 12 = 36 dir. Bu son kriptonning tartib raqamiga teng. Sidjvik nazariyasi juda sodda va tushunarli bо‘lib kо‘rinsa ham juda kо‘p koordinatsion birikmalarning tuzilishini tо‘g‘ri izohlay olmadi va uning о‘rnini valent bog‘lanishlar nazariyasi egalladi. Molekulyar orbitallar nazariyasi [ molekulyar orbitallar usuli ― (MOU) ] . Molekulyar orbitallar usuli metall ioni bilan ligandlar orasida kovalent, ionli va boshqa tur bog‘lanishlar hosil bо‘lishini mantiqiy ravishda kо‘rsatib beradi. Binobarin, molekulyar orbitallar nazariyasida har qanday zarracha tо‘liq kvant – mexanik sistema deb qaraladi. Molekulyar orbitallar nazariyasining bir necha varian t lari mavjud. Bular ichida AOCHK (atom orbitallarining chiziqli kombinatsiyasi) nomli varianti kо‘p tarqalgan hisoblanadi. Bu variantga muvofiq hosil bо‘layotgan birikmaning molekulyar orbitallari dastlabki moddalardagi atom orbitallarning bir – biri bilan ma’lum tartibda о‘zaro qо‘shilish va ayrilish natijasida hosil bо‘ladi. Molekulyar orbitallar usuli biror moddaning molekulyar tuzilishi sxemasini yaratishdan avval uning kristall tuzilishini](/data/documents/624c034f-b56a-484f-86d7-3399ba826f85/page-35.png)
