logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Химия
  4. Kompleks birikmalar

Kompleks birikmalar

Загружено в:

14.01.2024

Скачано:

0

Размер:

608 KB
Скачать
Kompleks birikmalar Reja: 1. Kompleks birikmalarning olinishi 2. Koordinatsion nazariya asoslari 3. Kompleks birikmalarning sinflanishi 4. Kompleks birikmalarning nomlanishi 5. Kompleks birikma eritmalaridagi muvozanat 6. Kompleks hosil boʻlish reaksiyalarining yoʻnalishi 7. Ichki kompleks birikmalar 8. Kompleksonometrik titrlash Kompleks birikmalar tabiatda va odam organizmida keng tarqalgan birikmalardir. Organizmda faoliyat koʻrsatadigan fermentlarning 700 dan ortigʻi metallofermentlar hisoblanadi. Ular kimyoviy tabiatiga koʻra kompleks birikmalardir. Shu bilan bir qatorda dori preparatlarining katta qismini kompleks birikmalar tashkil etadi. Ularning tuzilishi va xossalarini bilgan holda fermentlarning tanadagi faoliyatini oʻrganish, dori preparatlarining ta’sirini oldindan ayta olish mumkin. Tabiatda uchraydigan barcha kimyoviy moddalarni shartli ravishda ikki guruhga boʻlish mumkin: 1. Oddiy, yoki birinchi darajali moddalar, ular qatoriga H 2 O, NH 3 , AgCI, KCN va boshqalar kiradi. 2. Murakkab yoki yuqori darajali moddalar , ularga [ Ag ( NH 3 ) 2 ] CI , K 4[ Fe ( CN ) 6 ], K 2 [ HgCI 4 ] va boshqalar kiradi . Keltirilgan misollardan koʻrinib turibdiki, birinchi darajali moddalar oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlar va binar moddalardir. Ular qatoriga koʻpgina organik birikmalar ham kiradi. Murakkab, yoki yuqori darajali birikmalar birinchi darajali birikmalarning ta’sirlashishi natijasida hosil boʻladi. Ular oʻz navbatida bir qancha turlarga boʻlinadi: a) Qattiq holda barqaror boʻlgan birikmalar. Ular suvda eritilganda boshlangʻich moddalarni yoki ularning ionlarini hosil qiladi. Ularni qoʻsh tuzlar deb ataladi. Masalan, KClˑMgCl 2 ˑ6H 2 O oʻziga xos kristall panjaraga ega boʻlib, eritilganda K + , Cl - , Mg 2+ ionlarini hosil qiladi. b) Qattiq holda va suvli eritmalarda murakkab ion hosil qiluvchi birikmalar: masalan, NH 3 va HCl ning oʻzaro ta’siridan NH 4 Cl hosil boʻladi. Qattiq holda uning kristall panjarasi tugunlarida hamda suvli eritmada ham NH 4 + , Cl - ionlari boʻladi. Yuqorida keltirilgan, a va b holatlarni koʻrib chiqish natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, b turdagi birikmalarning hosil boʻlishi sezilarli oʻzgarishlarga sabab boʻladi, ya’ni bunda boshlangʻich moddalardan oʻzining xususiyati va xossalari bilan keskin farq qiladigan, kristall holda hamda eritmada mavjud boʻla oladigan, kompleks birikmalar deb ataladigan yangi modda hosil boʻladi. Ushbu moddalarning hosil boʻlishi markaziy atom va uni oʻrab olgan qarama-qarshi zaryadli ionlar (yoki qutbli molekulalar) ning oʻzaro ta’siridan yuzaga keladi. Kompleks birikmalar tarkibida bir qancha bogʻ turlari kuzatiladi. Masalan, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 birikmasi tarkibida qutbli kovalent, ion va donor- akseptor bogʻlari mavjud. CuSO 4 va NH 3 birikmalarining oʻzaro ta’sirlashib yangi bogʻlarning hosil boʻlishini har qanday atom va molekulalar orasidagi tortishish kuchlari mavjudligi bilan tushuntiriladi. Markaziy atomni orab olgan qutbli guruhlar (yoki ionlar) va markaziy atom orasidagi tortishuv kuchlari bilan bir qatorda qutbli guruhlar (yoki ionlar) orasida oʻzaro itarishish kuchlari ham ta’sir etadi. Ular markaziy atom bilan birgalikda eritmada yagona ion hosil qiladi. Natijada erkin molekulalar oʻzaro bogʻlanib yangi molekulalarga (kompleks birikmalar) aylanadi: CuSO 4 + 4NH 3 = CuSO 4 ·4NH 3 = [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 Reaksiya natijasida hosil boʻlgan birikma yuqori darajali birikmadir. Bunda mis toʻrtta ammiak molekulasini biriktirib oladi. Har bir molekula tarkibidagi bogʻlar saqlanib qolgan holda, misning bosh orbitallariga azotning juft elektronlari joylashishi hisobiga yangi mustahkam bogʻlanish hosil boʻldi. Ushbu bogʻlanish donor - akseptor bogʻlanish boʻlib, donor vazifasini- elektron juft saqlagan element, guruh yoki molekula (jadvalda NH 3 va H 2 O) bajaradi. Akseptor vazifasini oʻzining boʻsh orbitali bilan bogʻlanishda ishtirok etgan element bajaradi va u oʻzining asosiy valentligi bilan bir qatorda qoʻshimcha valentligini ham namoyon qiladi. 1. jadvalda donor vazifasini bajaradigan molekulalarga misol keltirilgan. Jadval. Jadvaldan koʻrinib turibdiki, metan molekulasida erkin elektron juft yoʻq, ammiak va suv molekulalarida esa ozod elektron juft mavjud, demak, ammiak va suv molekulalari donor guruh vazifasini oʻtay oladi. Ushbu elektron juftlar metall ( b ’ azan metalmaslar ) atomidagi bo ʻ sh yacheykalariga joylashadi va metallar o ʻ zining qo ʻ shimcha valentliklarini namoyon qila oladi . Kompleks birikmalarning olinishi Kompleks birikmalar turli tuman reaksiya jarayonlarida olinadi, natijada rang oʻzgarishi, agregat holatlarning oʻzgarishi kuzatiladi. Qutbli molekulalarning oʻzaro ta’sirlashuvidan hosil boʻlishini koʻrib chiqamiz. Masalan, ammoniy xlorid hosil bo‘lish reaksiyasida boshlangʻich moddalar qutbli boʻlib, ularning oʻzaro ta’sirlashuvi natijasida agregat holatlari ham oʻzgaradi. Ammiak ham, vodorod xlorid ham gaz moddalar, lekin hosil boʻlgan kompleks birikma ammoniy xlorid - qattiq moddadir. NH 3 (g) + HCl (g) = [NH 4 ]Cl (q) Ion tabiatli modda kalsiy xlorid va qutbli kovalent bogʻlanishli ammiak reaksiyasi natijasida murakkab modda - kompleks biirikma hosil boʻladi: CaCl 2 + 8NH 3 = [Ca(NH 3 ) 8 ]Cl 2 kristall Ba’zan kompleks birikmalar hosil boʻlishida keskin rang oʻzgarishi sodir boʻladi. Masalan, misning kompleks birikmasini olish uchun qiyin eriydigan modda-choʻkmani eritish jarayonidan foydalanish mumkin: CuCl 2 + 2NH4OH = Cu(OH) 2 ^ + 2NH 4 Cl Agar havorang Cu(OH) 2 choʻkmasiga moʻl miqdorda NH 4 OH qoʻshsak, choʻkma eriydi va koʻkish-siyoh rangdagi eritma hosil boʻladi: Cu(OH) 2 ^ + 4NH4OH = [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2 + 4H 2 O Kumush xloridning oq choʻkmasiga ammoniy gidroksid ta’sir etilsa, chokma kompleksga oʻtadi: AgCl + 2 NH 4 Cl = [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl↓ + 2 H 2 O. Bunda choʻkmani eritish orqali kompleks birikma olinadi. Kompleks birikmalar hosil boʻlishida reaksiya sharoitini oʻzgartirish yangi kompleks birikmalar hosil boʻlishiga olib keladi: CrCl 3 + 6H 2 O → [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 Ushbu kompleks birikma koʻk binafsha rangda. Undan bir molekula suv ajralsa, toʻq yashil rangli birikma: [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 hosil boʻladi, yana 1 mol suv ajralsa, och yashil rangli birikmaga aylanadi: [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl. Koʻrinib turibdiki, sharoit oʻzgarishi bilan komleks birikmalarning molekulyar tarkibi va xossalari oʻzgaradi. Kompleks birikmalar, kimyoviy jarayonlarda keskin rang oʻzgarishlari bilan borgani uchun, sifat reaksiyalarida keng qoʻllaniladi. Koordinatsion nazariya asoslari Kompleks birikmalar kristall holatda va eritmada mustaqil ravishda mavjud boʻlishi mumkin boʻlgan birikmalardir. Kompleks birikmalar deb, ligandlar bilan oʻralgan, markaziy atomdan iborat boʻlgan, kristall panjarasida murakkab kompleks ion saqlaydigan moddalarga aytiladi. Kompleks birikmalarning tarkibi va tuzilishini shved olimi Alfred Verner nazariyasi tushuntirib berdi: 1. Koʻpgina elementlar ba’zi reaksiyalarda asosiy valentlikdan tashqari yonaki (qoʻshimcha) valentliklarni ham namoyon qiladi. 2. Asosiy valentliklarning toʻyinishidan birinchi darajali birikmalar hosil boʻladi. Masalan, HCl, H 2 O, NH 3 , CaCl 2 kabi oddiy binary birikmalar hosil boʻlishida kuzatiladi. 3. Yonaki valentliklarning toʻyinishidan yuqori darajali birikmalar hosil boʻladi, masalan, [NH 4 ]Cl, K 3 [Fe(CN) 6 ], K4[Fe(CN) 6 ], [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 va boshqalar. Ular birinchi darajali birikmalar ta’sirlashuvidan olinadi. Birikmalar tuzilishi haqidagi nazariyalarga asosan, kompleks birikmalar tarkibida ikki qism farqlanadi, bu ichki va tashqi sfera: 1. Ichki sfera - markaziy atom (kompleks hosil qiluvchi) va uning atrofida koordinatsiyalangan ligandlar (addendlar) deb nomlangan ionlar yoki qutbli molekulalardan iborat boʻladi. Markaziy atom va ligandlar birgalikda toʻrtburchak qavs ichiga yoziladi: [Al(H 2 O) 6 ] Al - markaziy atom, H 2 O - ligandlar; 2. Tashqi sfera - markaziy atom bilan bevosita bogʻlanmagan va ichki sferaga sigʻmagan barcha ionlardir. Ular ichki sfera chegaralaridan tashqarida joylashadi. [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 kompleksida Cl - tashqi sfera boʻlib, u toʻrtburchak qavsdan tashqariga yoziladi. Kompleks birikma tuzilishini ifodalashda markaziy o ʻ rinni kompleks hosil qiluvchi ion yoki markaziy atom egallaydi . Ko ʻ pincha markaziy atom vazifasini musbat zaryadlangan metall atomi bajaradi , [ NH 4 ] + , [ H 2 F ] + , [ PH 3 ] + bundan mustasno , bu birikmada markaziy atom vazifasini N 3 - , F , P 3 - bajaradi . Ligand vazifasini neytral molekulalar - NH 3 , H 2 O, NO, CO; kislota qoldiqlari - CN - , CNS - , NO 2 -, Cl - , I-, CO 3 2 -, S 2 O 3 2 -, gidroksid ionlar - OH- va boshqalar bajaradi. Markaziy atom bilan bogʻlangan bir dentantli ligandlarning soni koordinatsion son deyiladi. Koordinatsion son markaziy atom tabiatiga, geometrik tuzilishiga va ligandlar tabiatiga bogʻliq. U 1 dan 12 gacha qiymatlarni qabul qiladi, koʻp hollarda uning qiymati 4 va 6 ga teng. Asosan oksidlanish darajasi +1 ga teng boʻlgan (masalan, Ag+) metall kationlarining koordinatsion soni 2 ga teng boʻladi. Oksidlanish darajasi +2 va +3 ga teng boʻlganlar (Hg, Zn, Cu, Fe, Cr, Al, Co, Ni, Mg, Ca, Pt) ning koordinatsion soni 4, 5, 6 ga teng boʻladi. Oksidlanish darajasi +4 va +6 ga teng boʻlganlar (Pd, Os, Ru, Mo, W) ning koordinatsion soni 6, 8 va 12 gacha boʻlishi mumkin. Element atomidagi d- orbitallarning toʻrttasi band boʻlgan ionlarda, koordinatsion soni 4 ga teng boʻlsa, bitta d, bitta s va ikkita p-orbital ishtirok etadi. Bunda sp 2 d gibridlanish boʻlib, molekula tekis kvadrat shakliga ega boʻladi. Markazda kompleks hosil qiluvchu ion, ligandlar boʻlsa kvadratning uchlarida joylashadi. Huddi shunday jarayon qizil qontuzi hosil bolishida ham kuzatiladi , bunda temir o ʻ zining asosiy ( III ) valentligi bilan birga qo ʻ shimcha valentliklarni namoyon qilib oltita CN - guruhini biriktirib oladi . CN- guruhi oʻzining taqsimlanmagan elektron jufti bilan temirning boʻsh yacheykalariga joylashib mustahkam bogʻlanadi. Jadvalda keltirilgan metallar markaziy atom rolini bajaruvchilardir, ular s, p va d- elementlar vakillari boʻlib, ularning katta qismini d- elementlar tashkil qiladi. D.I.Mendeleyev davriy sistemasining uzun shaklidagi jadvalining katta davrlarida s va p-elementlari orasida joylashgan (oraliq) elementlar (Ti, V, Mn, Fe, So, Ni, Si, Zn, Zr, Nb, Mo, Tc, Ru, Rh, Pd, Ag, Cd, Hf, Ta, W, Re, Os, Ir, Pt, Ai, Hg, nodir yer elementlari, aktinoidlar), baʼzi metallmaslar, masalan, B, P, Si koʻpincha, kompleks birikma hosil qiluvchi markaziy atomlar sifatida, kis 4 lotalarning anionlari (CN - , C1-, Br-, S 2 -, WO 2 2 -, SO 4 2 -, RO 4 3 - va boshqalar), shuningdek, O, N, P, S, Se, S atomlariga ega boʻlgan neytral organik va anorganik molekulalar hamda radikallar ligandlar sifatida qatnashishi mumkin. Kompleks birikmalarda ligandlarning kompleks hosil qiluvchi markaziy atom yoki ion atrofida joylashuvi va uning fazoda qanday geometrik shaklga ega bo‘lishi kompleks birikmaning koordinatsiya soniga bog‘liq (jadval). jadval Kompleks birikmalarning fazoviy tuzilishi Kompleks birikmalarning sinflanishi Koordinatsion birikmalar murakkab va turli tuman bo ʻ lgani uchun ularni asosiy xususiyatlarini e ’ tiborga olgan holda sinflab o ʻ rganilnadi . I. Dentatligiga koʻra sinflash. Ligandlar markaziy atom bilan bir nechta bogʻ orqali bogʻlanishi mumkin. Ligandlarning markaziy atom atrofida egallay oladigan koordinatsion nuqtalar soni uning dentatligi yoki koordinatsion sigʻimi deyiladi. Ular bir va koʻp dentatli turlarga boʻlinadi: a) Bir dentatli ligandlar - markaziy atom atrofida bitta koordinatsion nuqtani egallaydi, yoki markaziy ion bilan ligand bitta bogʻ bilan bogʻlangan. Bularga bir zaryadli kislota qoldiqlari (CI - , I - , F - , NO 3 - , NO 2 -) neytral molekulalar (H 2 O NH 3 ) hamda gidroksid ion OH- misol boʻladi. b) Ikki dentatli ligandlar - markaziy atom atrofida ikkita koordinatsion nuqtani egallaydi, yoki markaziy atom bilan ligand ikkita bogʻ orqali bogʻlanadi. Ikki dentatli ligandlarga SO 4 2- , S 2 O 3 2 - ionlari, etilendiamin molekulasi va boshqalar misol boʻladi. Uch va undan ortiq dentatli ligandlar - markaziy atom atrofida uchta va undan koʻp koordinatsion nuqtalarni egallaydi yoki markaziy atom bilan ligandlar uchta va undan ortiq bogʻ bilan bogʻlangan boʻladi. Uch dentatli ligandlarga dietilen uchamin: H2N-CH2-CH2-NH-CH2-CH2-NH2, toʻrt dentatli ligandlarga etilendiamindiatsetat: HOOCCH2-NH-CH2-CH2-NH- CH2COOH, va koʻp dentatli ligandlarga (HOOCH 2 C) 2 N-CH2-CH2 - N(CH 2 COOH) 2 misol boʻla oladi. Uch va undan koʻp dentatli (tetra, penta, geksa va hatto oktadentat ligandlar boʻlishi mumkin) ligandlar halqali xelat kompleks birikmalarni (ichki kompleks birikmalar) hosil qiladi. Bunday birikmalar metallxelatlar, jarayon esa xelatlanish jarayoni deyiladi. Ichki komplekslar molekulyar atsidokomplekslardan farqli ravishda metall saqlovchi yopiq sikllarga (halqalar) ega boʻladi. Bu esa komplekslarning barqarorligini oshiradi. Chugaevning halqalar qoidasiga ko&#39;ra besh va olti a’zoli halqa (sikl) hosil qiluvchi komplekslar barqaror komplekslardir. Kompleks tuzilishida halqa qismi qancha koʻp boʻlsa, kompleks shu darajada barqaror boʻladi. Ularga aminosirka kislotaning Cu(II) bilan hosil qilgan kompleks birikmasini misol qilish mumkin: II. Kompleks birikmalar ular hosil qilgan ligandlar tabiatiga koʻra sinflanadi: 1. Ligand vazifasini molekulalar bajaradi: a) Gidratlar - ligand vazifasini faqat suv molekulalari bajaradi (akva - komplekslar) masalan: [Cu(H 2 O) 4 ]Cl 2 , [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 . b) Kristall holatdagi akvokomplekslar kristallogidratlar deb ataladi. Tuzlar turli organik va anorganik suyuqliklarda eriganda har xil solvato-komplekslar (kristallosolvatlar) hosil boʻladi. c) Ammiakatlar - ligand vazifasini faqat ammiak molekulasi bajaradi. Masalan: [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 . d) Metallarning karbonillari - ligand vazifasini uglerod monooksid bajaradi: [Fe(CO) 5 ], [V(CO) 6 ]. 2. Ligand vazifasini ionlar yoki kislota qoldiqlari bajaruvchi komplekslar: a) Gidroksokomplekslar - ligand vazifasini gidroksil guruh bajaradi. Masalan: [A1(OH) 6 ]Cl 3 , [Zn(OH) 4 ] Cl 2 b) Atsidokomplekslar -ligand vazifasini kislota qoldiqlari bajaradi: Masalan, K4 [Fe(CN) 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ]. 3. Aralash komplekslar - bir nechta har xil ligandlar tutgan kompleks birikmalar. Masalan: [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ], [Co(NH 3 ) 4 CI 2 ]Cl III.Kompleks ionning zaryadiga koʻra sinflanishi: Markaziy atom yoki kompleks hosil qiluvchi ion ligandlar bilan bevosita bogʻlanib kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi va ular birgalikda ortiqcha musbat yoki manfiy zaryad hosil qiladi. Ushbu ion kompleks ion deyiladi. Kompleks ionning zaryadi ichki sferani tashkil qiluvchi ionlar zaryadi yigʻindisiga teng boʻlib, u manfiy, musbat va neytral boʻlishi mumkin. Masalan, quyidagi kompleks ionida alyuminiy +3, suv molekulasi 0, yigindisi esa +3, demak, kompleksion zaryadi IV. Kompleks birikmalar kimyoviy xossalariga koʻra asoslar, kislotalar, tuzlar qatoriga kiritiladi. Ularni oʻz navbatida disotsilanish xususiyatiga koʻra elektrolit va noelektrolitlarga boʻlinadi. Asoslar , kislotalar , tuzlar ko ʻ rinishidagi ko ʻ pgina kompleks birikmalar suvda yaxshi eriydi , ular kationli va anionli komplekslar turiga kiradi . Neytral komplekslar asosan suvda erimasligi bilan ulardan farq qiladi . V. Kompleks birikmalar tarkibidagi markaziy atomning asosiy valentligi bilan bir qatorda yonaki valentliklari ham namoyon boʻladi va ular aniq fazoviy yoʻnaluvchanlikka ega boʻladilar. Ushbu holat kompleks birikmalarning turli fazoviy tuzilishiga ega boʻlishini ta’minlaydi. Ularning fazoviy tuzilishi koordinatsion soni bilan uzviy bogʻliq. Koordinatsion son 4 ga teng boʻlgan hollarda tetraedrik yoki yassi kvadrat tuzilishiga ega boʻladi. Koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar oktaedrik tuzilishga ega boʻladi. Bunday tuzilishli komplekslarning markazi- da metall ioni uning qirralarida esa ligandlar joylashadi. Ba’zi kompleks birikmalar masalan, [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] sis va trans-holatda boʻladi: Uning fazodagi joylashuvi quyidagicha: Co(NH 3 )Cl 2 birikmasi ham tetraedrik tuzilishga ega boʻlib, unda ham sis-trans izomeriya kuzatiladi. Kompleks birikmalarning nomlanishi Kompleks birikmalar quyidagi tartibda nomlanadi: 1. Agar kompleks birikma elektroneytral boʻlsa, avval ligandlar soni va nomi, soʻngra markaziy atomning nomi oʻqiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi koʻrsatiladi. Masalan: [Pt(NH 3 ) 2 CI 2 ] - diamminodixlorplatina (II). 2. Kation kompleks birikmalarni nomlashda avval ligandlar soni va nomi , so ʻ ngra kompleks hosil qiluvchi atomning nomi o ʻ qiladi va qavs ichida uning oksidlanish darajasi koʻrsatiladi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 -tetraamminomis (II) sulfat. 3. Anion kompleks birikmalarni nomlashda avval tashqi sfera kationi oʻqilib, soʻngra ligandlar soni va nomi oʻqiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining lotincha nomiga “at” qoʻshimchasi qoʻshib oʻqilib, qavs ichida oksidlanish darajasi koʻrsatiladi. Kompleks birikma eritmalaridagi muvozanat Suvli eritmalarda kompleks birikmalar dissotsilanadi. Birlamchi dissotsimatsiya kuchli elektrolitlar dissotsiatsiyasi kabi boradi: Ikkinchi bosqichda ichki sfera dissotsilanadi. Bu jarayon qiyin kechadi va kompleks birikmaning barqarorligini belgilaydi. Ichki koordinatsion sferaning dissotsiatsiyasi kompleks ion, markaziy atom va ligandlar orasidagi muvozanat bilan tavsiflanadi, bu holat massalar ta’siri qonuniga boʻysinadi va kompleks ionning beqarorlik konstantasi deb nom olgan muvozanat konstantasini ifodalaydi: Beqarorlik konstantasi kompleksning barqarorlik oʻlchovi boʻlib xizmat qiladi. Kompleks qancha barqaror bo ʻ lsa , beqarorlik konstantasi qiymati shunchalik kichik bo ʻ ladi . Komplekslarning barqarorligini baholash uchun ko ʻ pincha K beqarorlikka teskari qiymatga ega bo ʻ lgan barqarorlik konstantasidan foydalaniladi . Bu kattalik B yoki K barq bilan belgilanadi: Beqarorlik konstantasining logarifmi butun sonni ifodalaydi va bir qator birikmalarning barqarorligini solishtirish uchun juda qulaydir. K beqarorlik qiymatidan foydalangan holda kompleks birikmalarning hosil boʻlishi va parchalanishi bilan boradigan reaksiyalar yoʻnalishini avvaldan aytib berish mumkin. Kompleks hosil boʻlish reaksiyalarining yoʻnalishi Kompleks hosil boʻlish reaksiyasi doimo beqarorlik konstantasi K b eqaror li k eng kam qiymatga ega boʻlgan birikma hosil boʻlish tomonga, ya’ni eng barqaror kompleks birikma hosil boʻlish tomonga yoʻnaladi. Masalan, kompleks ionning beqarorlik konstanta qiymati eng kichik boʻlgani uchun birinchi va ikkinchi komplekslar CN- ion bilan reaksiyaga kirishib, uchinchi kompleks ionni hosil qiladi. Oʻz navbatida birinchi kompleks NH 3 bilan reaksiyaga kirishib, ikkinchi kompleks ionni hosil qiladi. [Ag(NO 2 ) 2 ]- + 2NH 3 → [Ag(NH 3 ) 2 ] + + 2NO 2 - Kompleks hosil boʻlish reaksiyalarining borish qonuniyatlari va ularni biologik sistemalarga tadbiq qilishni bilish shifokorlar uchun juda zarur, chunki tirik organizmda boradigan koʻpgina biokimyoviy jarayonlar kompleks birikmalar ishtirokida boradi. Gemoglobin - temirning kompleks birikmasi, B12 vitamini - kobaltning kompleks birikmasi, xlorofill - magniyning kompleks birikmasi va boshqalar. Metallofermentlar ham kompleks birikmalardir. Masalan, sitoxrom oksidaza va seruloplazmin - misning, karboksipeptidaza va karboangidraza fermentlari - ruxning kompleks birikmalari. Tirik organizmda fermentativ jarayonlarning faollanishi (yoki soʻnishi) metallarning kompleks hosil qilishi oqibatida amalga oshadi. Masalan, magniy organizmda boradigan muhim biokimyoviy jarayonlarning biri boʻlgan ATF gidrolizini katalizlaydi (kuchaytiradi). Berilliy magniy saqlovchi fermentlarni, kadmiy esa rux saqlovchi fermentlarni barqarorroq kompleks hosil boʻlishi va biometallarni siqib chiqarishi hisobiga ingibirlaydi. Kompleks hosil boʻlish jarayonlarini dorivor vositalarni qoʻllashda ham e’tiborga olinadi, chunki, dori preparatlarining koʻpchiligi biometallar uchun yaxshi ligand vazifasini oʻtashi mumkin. Shuningdek, tarkibida metall saqlagani holda organizmdagi bioligandlar bilan yangi barqaror koordinatsion birikmalar hosil qilishi mumkin. Metallarning, xususan, ogʻir metallarning, masalan, simob, qoʻrgʻoshin, vismut, margimush va boshqalarning ortiqcha miqdorda organizmga tushishi zaharli ta’sir koʻrsatadi. Bu ularning organizmdagi kislorod, azot, oltingugurt va boshqa elementlar saqlovchi biomolekulalar bilan kompleks birikmalar hosil qilishi oqibatidir. Bunday zaharlanishni davolash organizmga yanada barqarorroq, suvda yaxshi eriydigan kompleks birikmalar hosil qiluvchi ligandlar - kompleksonlar kiritish yoʻli bilan amalga oshiriladi. Kompleksonlar toksik elementlar bilan koordinatsion birikmalar - xelatlar hosil qiladi. Ular mustahkam boʻlib, suvda yaxshi eriydi va organizmdan oson chiqib ketadi. Bunday davolash jarayoni xelatoterapiya deyiladi. Bu jarayonda kompleksonlardan unitiol, dimerkaprol, penitsilamin va boshqa preparatlar (antidotlar) samarali vosita hisoblanadi. Organizmda bioelementlar taqchilligi kuzatilganda odatda, ularni koʻpincha bioligandlar bilan hosil qilgan koordinatsion birikmalar holida kiritiladi. Masalan, tarkibida kobalt saqlovchi B12 vitamini, temir saqlovchi ferrotseron, gemostimulin va boshqalar shular jumlasidandir. Kompleks birikmalar tibbiyotda qator kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Masalan, platina birikmalari rakka qarshi preparatlar boʻlib, xavfli shishlarning oʻsishini sekinlashtiradi. Kupir CuCI 2 -2B 6 sil va gepatit kasalligini davolashda, ferramid - temirning nikotin kislota amidi bilan kompleksi boʻlib, kamqonlikning hamma turida qoʻllanadi, koamid - kobaltning nikotin kislota amidi bilan kompleksi boʻlib, yopiq suyak sinishlarining bitishiga yaxshi ta’sir koʻrsatadi, kobavit - kobaltning U vitamini bilan kompleksi gepatit, kamqonlik kasalliklarini davolashda qoʻllanadi. Ichki kompleks birikmalar Ichki kompleks birikmalar turli kationlar bilan organik reagentlardan hosil boʻladi. Analitik kimyoda ular alohida ahamiyatga ega. M.A. Ilinskiy tomonidan ilk bor 1884-yilda kobaltni ochish maqsadida organik reaktivlardan a-nitrozo P- naftoldan foydalanilgan. 1905-yilda L.A. Chugayev Ni 2+ kationini ochishda dimetilglioksimni qoʻllagan. Shundan soʻng organik reagentlar kimyoviy analizda keng qo‘llanila boshlandi. Agar organik modda molekulasida metall bilan bogʻlana oladigan biror guruh bilan birga, ligand sifatida elektron juft saqlagan boshqa guruhi ham boʻlsa, u holda kation u bilan koordinatsion bogʻ orqali bogʻlanadi. Natijada hosil boʻladigan tuzlarni ichki kompleks tuzlar deb aytiladi. Ni 2+ ning dimetilglioksim bilan hosil qilgan birikmasi ham ichki kompleks tuzdir. Uning hosil boʻlish reaksiyasini quyidagi tenglama orqali ifodalanadi: Ichki kompleks birikma hosil qiluvchi ligandlar tarkibida metallga almashinadigan vodoroddan tashqari taqsimlanmagan elektron jufti saqlagan funksional guruhlar saqlovchi organik birikmalar mavjud bo ʻ ladi . Bunday organik birikmalar metall ionlari bilan reaksiyaga kirishishi natijasida kompleks birikmalar hosil qiladi, ular valent bogʻidan tashqari elektron juft hisobiga koordinatsion (donor-akseptor) bogʻ hosil qiladi. Natijada metall ionini kovalent (yoki ion) bogʻi va koordinatsion bogʻ yordamida mustahkam bogʻlab, metall ionini ligand ichiga tortilishi kuzatiladi. Shuning uchun ham bunday birikmalar ichki kompleks nomi bilan ataladi. Ichki kompleks birikmalarning molekulalari siklik (halqasimon) tuzilishga ega. Ularda odatda 5 va 6 a’zoli mustahkam halqa hosil boʻladi. Suvda yaxshi va ba’zilari oʻz eriydi, koʻpincha yorqin rangga ega boʻlib, kam ionlanadi. Ular odam organizmida alohida ahamiyat kasb etadi, chunki, koʻpchilik metalloproteidlarning oqsil qismi metall ionlari bilan shu mexanizm boʻyicha bogʻlangan. Ushbu birikmalar tarkibidagi ligandlar polidentant tabiatga ega boʻlib, tarkibida ikki va undan ortiq funksional guruh saqlaydi: 1. Almashinish reaksiyasi hisobiga qutbli kovalent bogʻ hosil qiladigan guruhlar: -COOH, -NH 2 ,-NH, -OH, -HS va boshqalar. 2. Elektron juftlar donori boʻlgan guruhlar: N, >NH, >CO,-S– va boshqalar. Ichki kompleks birikmalar tarkibidagi ligandlar kompleksonlar deb ataladi. Odatda, metall ionlari va kompleksonlarning nisbati 1:1 boʻladi. Kompleksonlar jumlasiga aminopolikarbon kislotalar va ularning hosilalari, aminosirka kislota (glitsin), etilendiamintetrasirka kislota va uning ikki natriyli tuzi (komplekson III) kiradi. Ichki kompleks birikmalarda metall ionlari ligand bilan turli xil bogʻlar orqali bogʻlangan boʻladi. Koʻpgina kompleks birikmalar eritma holiga oʻtganda oʻzining avvalgi xossalarini saqlab qolmaydi. Komplekson III ning turli xil metallar bilan hosil qilgan ichki kompleks birikmalari koʻpincha yorqin rangli boʻlib, ular analitik kimyoda kationlarni aniqlashda reagent vazifasini bajaradi. Komplekson III miqdoriy analizda metal ionlarini kompleksonometrik usulda aniqlashda keng qoʻllanadi. Bu usul 1945 yili G. Shvartsenbax tomonidan topilgan. Ichkikompleks birikmalar organizmning hayot faoliyatida kata ahamiyat kasb etadi, chunki kislorodni oʻpkadan toʻqimalarga tashish vazifasini bajaruvchi gemoglobinning murakkab molekulasi (Mr≈67000), oʻzini tarkibida prostetik (nooqsil) guruhlar yoki gemlar saqlaydi va bu birikmalar ichki kompleks birikmalardir. O ʻ simlik hayotida katta ahamiyatga ega bo ‘ lgan xlorofillar , ichki kompleks birikmalar jumlasiga kirib , ularda kompleks hosil qiluvchi ion vazifasini magniy ioni bajaradi . Ko ʻ pchilik fermentlar molekulalari ham ichki kompleks birikmalar turkumiga kirib , ularda kompleks hosil qiluvchi atom vazifasini temir , rux , kobalt , mis , marganets , magniy va boshqalar bajaradi . Kompleks hosil boʻlish jarayoni yoʻnalishlaridan yana biri raqobatlashgan koordinatsiyalanishdir. Buni quyidagi misollar bilan tushuntirish mumkin. Bu ikki raqobat turi odam organizmida biometallar ishtirokida boradigan va qator zaharlanish hollarining mexanizmlarini tushuntirishni asosiy mezonlari sifatida qaralishi mumkin. Tibbiyotda qator davolash usullari aynan shu ikki holatga asoslangandir (xelatoterapiya). Noorganogen elementlarning toksik oqibatlarining klinik namoyon boʻlishi 8-12 soatgacha davom etadi. Antidotlarning (zaharga qarshi vosita) ijobiy ta’siri esa ularni oʻz vaqtida 18- 12 soat oraligʻida kiritilishiga bogʻliq. Tibbiyotda unitiol, dimerkaprol (BAL), dimerkaptoqahrabo kislota, penitsilamin, aurintrikarbon kislota, etilendiamin tetrasirka kislota (EDTA) etilendiamin tetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi, pentatsit va boshqalar qoʻllanadi: Ba’zi holatlarda ogʻir metallarni organizmdan chiqarib yuborish uchun makrotsiklik ligandlar (masalan kriptandlar) ishlatiladi. Bu antidotlarning afzalligi ma’lum bir metall ioniga bogʻlanishi, y’ani tanlab ta’sir etishidir. Masalan, u Zn 2+ va Ca 2+ bilan kompleks hosil qilmaydi, noorganogen Cd 2+ , As 3+ lar bilan barqaror kompleks birikma hosil qilib, ularni oʻziga boʻlab oladi va organizmdan chiqarib yuboradi. Tibbiyotda bir nechta ogʻir metallar bilan zaharlanishda davolash, mos kelgan ikki va undan ortiq antidotlar aralashmasi bilan amalga oshiriladi. Kompleksonometrik titrlash Kompleksonometriya usuli tibbiy-biologik tadqiqotlarda, sanitariya-gigienik tekshiruvlar va dorivor moddalarni analiz qilishda keng qoʻllanadi. Hozirgi kunda 80 dan ortiq elementlarni kompleksonometrik titrlash orqali miqdoriy tahlil qilinadi. Bu usul bilan biologik suyuqliklardagi kalsiy, magniy, mis, temir va boshqa kationlarning miqdori aniqlanadi. Shuningdek, oziq -ovqatlar tarkibi, xususan sut tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarining miqdorini tekshiriladi. Kompleksonometriya oddiy va qulay usul sifatida metallurgiyada keng ishlatiladi. Bundan tashqari suvning qattiqligini, mineral xom-ashyodagi, oqova suvlardagi metall ionlarining miqdorini aniqlashda ham ushbu usul keng qo‘llaniladi. Kompleks hosil boʻlishiga asoslangan ushbu usul kompleksonometrik titrlash usuli deb ataladi. Uning asosida kompleksonlarning metall ionlari bilan barqaror ichki kompleks birikma - xelatlar hosil qilishi reaksiyasi yotadi. Kompleksonlar - aminopolikarbon kislotalarning hosilalaridir. Ularga komplekson I, komplekson II, komplekson III va boshqalar kiritiladi. Misol tariqasida Komplekson III - trilon B yoki EDTA ni koʻrib chiqamiz: Komplekson III molekulasidagi karboksil guruh tarkibidagi vodorodni metall ionlariga almashadi va azot atomlari vositasida koordinatsion bog ʻ hosil qildi . Metall: ligand nisbati 1:1 boʻlgan ichki kompleks tuzini hosil qiladi: Yuqoridagi formulada valent bogʻlari oddiy chiziqlar bilan, koordinatsion bogʻlar strelka bilan ifodalangan. Komplekson III koʻpgina metall kationlari bilan suvda eruvchan barqaror ichki kompleks birikmalar (tuzlar) hosil qiladi. Bu esa metallar miqdorini aniqlashda uni ishchi eritma sifatida qoʻllash imkonini beradi. Trilon-B hosil qilgan ichki kompleks birikmalarning beqarorlik konstantalari juda kichik (10 -9 dan 10 -18 gacha) va bu qiymat birikmalarning ancha barqaror ekanligini koʻrsatadi. Masalan, Trilon-B ning Ca 2+ bilan hosil qilgan kompleksi: K beq (Ca +2 )= 2,6·10 -11 , Mg 2+ bilan hosil qilgan kompleksi: K beq (Mg 2+ )= 2·10 -9 ga teng. Ichki kompleks birikmalarning barqarorligiga harorat va organik erituvchilar, ayniqsa, eritma muhiti (pH) juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, titrlash (analitik kimyo) yordamida moddalar miqdorini aniqlash uchun reaksiyaga kirishayotgan ikki eritmalardan birining konsentratsiyasi aniq boʻlishi kerak. Eritmalarda metall ionlarining konsentratsiyasini aniqlashda qo’llaniladigan Trilon-B konsentratsiyasi aniq bo’ladi va uning yordamida metall ionlarining miqdori aniqlanadi. Jarayon kompleks birikmalar hosil bo’lishiga asoslanadi va kompleksonometrik titrlash deb ataladi. Titrlash hajm aniqligiga asoslanadi. Buning uchun hajm o’lchovchi asboblardan foydalaniladi. Titrlash reaksiya tugaguncha olib boriladi va shu holat reaksiyaning tugash nuqtasi - ekvivalent nuqta deyiladi. Ekvivalent nuqtani aniqlash. Kompleksonometrik titrlash orqali eritmadan metall ionlarini miqdorini aniqlash usuli metall ionlarini etilendiaminpolikarbon kislotalari bilan kompleks birikmalar hosil qilishiga asoslangan. Kompleksonometrik usulda metallar miqdorini aniqlashda eritma rangsiz ekanligi hamda tashqi oʻzgarishlar kuzatilmasligini e’tiborga olgan holda indikator tanlash zarur. Kompleksonometrik titrlashda ekvivalent nuqtani aniqlash uchun organik boʻyoqlar: toʻq-koʻk kislotali xrom, erioxrom qora T, xromogen ET-100, mureksid va boshqalar ishlatiladi. Bu indikatorlar metall ionlari bilan titrant- kompleksonlar hosil qiladigan kompleks birikmalarga nisbatan beqarorroq, juda kam barqarorlikka ega rangli kompleks birikmalar hosil qiladi. Shuning uchun ham bu indikatorlar metall-xrom indikatorlar deyiladi. Erioxrom qora T - 3 asosli kislota (organik birikma) boʻlib, dissotsilanganda quyidagi ionlarni hosil qiladi: H 3 Ind ↔H + + H 2 Ind- ↔ 2H + + Hind 2 - ↔ 3H + + Ind 3 - pH ˂ 3 - qizil; pH = 7-11- ko’k; pH ˂ 12 sariq qovoq rang H 2 Ind- ↔ Hind 2 - ↔ Ind 3 - koʻk sariq qovoq rang Hind 2 - + Me 2+ ↔ Me Ind- + H + Eritma muhiti PH < 10 da Ca 2+ va Mg 2+ ionlarning indikator bilan hosil qilgan kompleksi olcha rangli boʻladi. Ma’lum konsentratsiyali EDTA eritmasi tayyorlab olinadi. Tekshirilayotgan Ca 2+ va Mg 2+ ionlarni saqlagan eritmadan zarur hajmda oʻlchab olinadi va unga erioxrom qora T indikatori qoʻshiladi. pH =10 da erioxrom qora T Ca 2+ va Mg 2+ ionlari bilan olcha rangli kompleks hosil qiladi (bunda hosil boʻlgan CaInd- kompleksi nisbatan beqaror): Hind 2 - + Ca 2+ ↔ CaInd- + H + Olcha rang Ca 2+ ionining komplekson bilan hosil qilgan birikmasi - [Caγ] 2 - olcha rangli (CaInd- kompleksi) kompleksga nisbatan barqarorroq: Ca 2+ + [H 2 Y] 2 - ↔ [Caγ] 2 - + 2H + rangsiz Kalsiy va magniyning eritmadagi erkin ionlari komplekson III bilan barqaror kompleks hosil qilib boʻlgandan soʻng, komplekson III kationlarni indikatordan olib barqaror [CaY] - , [MgY]- komplekslarga bogʻlaydi: CaInd- + [H 2 Y] 2 - + OH- ↔ [CaY] 2 + Hind 2 - + H 2 O Olcha rang rangsiz ko’k Ekvivalent nuqtada eritma rangi olcha rangdan koʻk rangga o‘zgaradi. Sanitariya-gigienik analizda kompleksonometriya usuli bilan suvning umumiy qattiqligi aniqlanadi. Bunda ammiakli bufer qoʻshilgan suvga erixrom qora T quruq moddasidan qoʻshiladi, bufer hisobiga pH=9-10 boʻlgani uchun suvdagi Ca 2+ va Mg 2+ ionlari erixrom qora T bilan bogʻlanib olcha rangli hosil qiladi. Bu jarayon titrlash kolbasida sodir boʻladi. Byuretkadan standartlangan komplekson III (Trilon B) eritmasi kolbaga asta-sekin solinadi, reaksiya nihoyasida Trilon B Ca 2+ va Mg 2+ ionlarini erixrom qora T bilan hosil qilgan kompleksidan tortib oladi, chunki, yangi hosil boʻlgan kompleks avvalgisidan barqaror boʻladi. Erkin holda qolgan indikator ioni Hind 2 - eritmani koʻk rangga boʻyaydi, bu reaksiya tugaganidan dalolat beradi. Eritmalar hajmini aniqlab olingach ekvivalentlar qonuni asosida suvning qattiqligi aniqlanadi. Ma’lumki, ichimlik suvining qattiqligi 4-8 oraligʻida boʻlishi kerak. Polimerlar olishda va neftni kimyoviy qayta ishlashda katalizator sifatida; lak- bo‘yoqlarni olishda; yuqori tozalikka ega bo‘lgan metallarni olishda (oltin, kumush, nikel v.h.k.); analitik kimyoda ko‘pgina metall ionlarni aniqlashda va b. qo‘llaniladi. Adabiyotlar: 1. С.С. Касимова. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 176 с. 2. N.T. A. Alimxodjayeva, Ikramova Z.A, va boshqalar. «Tibbiy kimyo» Toshkent, «Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi» 2017-y – 398 bet. 3. Х.Х.Хакимов, А.З. Татарская. Периодическая система и биологическая роль элементов. – Ташкент: Медицина, 1985. – 186 с. 4. Oлимхўжаева Н.Т. “Биоанорганик ва физколлоид кимё.” «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» нашриёти, Тошкент, 2005. 5. C . C . O лейнин, Г.Н. Фадеев. Неорганическая химия. Moсква, «Высшая школа» 1979 г. 385 с. 6. “ Umumiy va anorganik kimyo ” fanidan Amaliy mashg ʻ ulotlari bo ʻ yicha uslubiy qo ʻ llanma . Т oshkent -2018 y , 180 b .

Похожие

Kompleks birikmalar
Kompleks birikmalar haqida umumiy tushunchalar
Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o’zbek kimyogarlarining xizmatlari
Kompleks birikmalar hosil bo’lishiga va cho’ktirishga asoslangan usullar
Gеtеrоhalqali birikmalar