Sul’fat kislotaning fizik-kimyoviy xususiyatlari va O’zbekiston Respublikasidagi ishlab chiqarish korxonalari - Химия - Рефераты

Sul’fat kislotaning fizik-kimyoviy xususiyatlari va O’zbekiston Respublikasidagi ishlab chiqarish korxonalari

Загружено в:

16.12.2021

Скачано:

0

Размер:

22.6123046875 KB

Sul’fat kislotaning fizik-kimyoviy xususiyatlari va O’zbekiston Respublikasidagi ishlab chiqarish korxonalari Reja: 1. Sul’fat kislota ishlab chiqarish usullari xaqida 2. MDX davlatlari olimlarining sul’fat kislota ishlab chiqarishni rivojlanishiga qo’shgan xissalari

Sul’fat kislotasi birinchi bo’lib, 9 asr boshlarida arab alximigi Jabr Ibn Xayyan (ruschasiga Geber) tomonidan temir kuporosini qizdirib, undan chiqqan gazlarni suvda yutdirish natijasida olingandir. SHuning uchun ham, shu vaqtga qadar Sul’fat kislotasining quyuq eritmasini texnikada kuporos moyi deb ataladi. Bu 93-95%lik Sul’fat kislotasidir. 1742 yili ulug’ rus kimyogari M.V. Lomonosov bu suyuqlikka Sul’fat kislotasi deb nom beradi. Sul’fat kislotasi tannarxi bo’yicha arzon, kuchliligi jixatidan eng kuchli kislotalardan biridir; shuning uchun ham Sul’fat kislotasi xalq xo’jaligida eng ko’p qo’llaniladigan maxsulotlardan biridir; u meditsinada, tekstil sanoatida, kimyo sanoatidagi nam gazlarni quritishda, mudofaada, neftni qayta ishlash sanoatida, ammiakli chiqindi gazlar aralashmasidan ammiakni ushlab, kuyidagi reaktsiya bo’yicha ammoniy Sul’fati kabi mineral o’g’it ishlab chiqarishda ham ko’p ishlatiladi: 2NH 3 + H 2 SO 4 = (NH 4 ) 2 SO 4 +Q (1.) Sul’fat kislota noorganik kimyo sanoatida eng ko’p qo’llaniladigan moddadir. Masalan: ekstraktsion fosfor kislotasini ishlab chiqarishda Koratog’ yoki Kizilqum fosforitlariga uch molekula Sul’fat kislota ta’sir ettiriladi: Ca 3 (PO 4 ) 2 +3H 2 SO 4 = 2H 3 PO 4 + 3CaSO 4 + Q 2 (2.) E.F.K. fosfogips Sul’fat kislotasi oddiy superfosfat ishlab chiqarishda: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 2H 2 SO 4 + 2H 2 O = Ca (H 2 PO 4 ) 2 + 2CaSO 4 * 2H 2 O+ Q (3.) hamda pretsipitat ishdab chiqarishda qo’llanadi: CaCO 3 + H 3 PO 4 = Ca HPO 4 + CO 2 + H 2 O + Q 4 (4.) O’z navbatida ekstraktsion fosfor kislotasi (efk) ga ammiakni ta’sir ettirib, mono va diammoniy fosfatlar olinadi: NH 3 + H 3 PO 4 = NH 4 H 2 PO 4 + Q 5 (5.) 2NH 3 + H 3 PO 4 = (NH 4 ) 2 HPO 4 + Q 6 (6.) NH 4 H 2 PO 4 va (NH 4 ) 2 HPO 4 lar aralashmasi ammofos aralashmasi deyiladi. Sul’fat kislotasi kuchli kislota sifatida kuchsiz kislotalarni ularning tuzlaridan siqib chiqaradi: Masalan dala shpati SaF 2 dan vodorod ftorid kislotasini:

CaF 2 + H 2 SO 4 = 2HF + CaSO 4 + Q 7 (7.) CHili selitrasidan nirat kislotasini: 2NaNO 3 + H 2 SO 4 = 2HNO 3 + Na 2 SO 4 + Q 8 (8.) Osh tuzidan vodorod xloridi kislotasini: 2NaCI + H 2 SO 4 = 2HCI + Na 2 SO 4 + Q 9 (9.) Xozirgi vaqtda NSI kislotasi to’g’ridan to’g’ri sintez qilib olinmoqda: H 2 + CI 2 = 2HCI + Q (10.) Bu yerda hosil bo’lgan natriy Sul’fat tuzlar sun’iy achchiq toshlar ishlab chiqarishda, litopon va xokazolar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Sul’fat kislotasi xalq xo’jaligida juda ham keng qo’llanar ekan. SHuni ta’kidlash mumkinki, bundan 10-15 yillar muqaddam butun dunyoda 1400 dan ortiq Sul’fat kislota qurilmalari ishlab turgan bo’lib, ular yiliga 150 million tonnadan ko’proq Sul’fat kislota ishlab chiqargan. Dunyoda Sul’fat kislotasi ishlab chiqarishda bo’yicha AKSH 1-o’rinda bo’lib, u yerda yiliga 37-39 million tonna Sul’fat kislota ishlab chiqariladi. Xozirgi vaqtda Mustaqil Uzbekiston Respublikasida Markaziy Osiyo davlatlari ichida eng ko’p Sul’fat kislota ishlab chiqariladi. Agar Respublikamiz qurilmalari to’liq ishlasa 6, mln. tonnadan ko’proq Sul’fat kislota ishlab chikarishi mumkin. Sul’fat kislota Uzbekiston Respublikasining asosan quyidagi korxonalarida ishlab chiqaradi: 1.Olmaliq tog’ - kon metallurgiya konbinatida; 2.Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasida; 3.Samarqand kimyo zavodida; 4.CHirchiq “Elektrokimyo sanoati” birlashmasida ; 5. Navoiy tog’ - kon metallurgiya konbinatida va x.k. Ma’lumki, xar bir davlatning kimyo sanoatini rivojlanish darajasi kishi boshiga to’g’ri keladigan Sul’fat kislotasi miqdori bilan belgilanadi. Uzbekiston Respublikasida kishi boshiga 240 kg. dan ko’proq Sul’fat kislotasi to’g’ri kelayapti. Bundan ko’rinib turibdiki - bu yuqori ko’rsatkichlardan biri bo’lib, Uzbekiston Respublikasi kimyo sanoati rivoji bo’yicha eng yuqori

pog’onalardan birini egallab turganligining isbotidir. Respublikamizda ishlab chiqariladigan Sul’fat kislotaning ko’p qismini nafaqat Markaziy Osiyo davlatlariga, balki Rossiya davlatining Janubiy Ulkalaridagi barcha rayonlar, Sibir rayonlari va boshqa bir kator davlatlar ham O’zbekistondan olib ketadilar. Sul’fat kislota ishlab chiqarish usullari xaqida Xozirgi vaqtda dunyo bo’yicha Sul’fat kislotasi ishlab chiqarishning 2 xil usuli mavjuddir: 1.Nitroza usuli; 2. Kontakt usuli. Nitroza usuli 2 xil turga: a) Kamerali tur; b) Minorali turga bo’linadi. Nitroza va kontakt usullarining bir-biridan asosiy farqi asosan SO 2 gazini SO 3 gaziga qanday oksidlashga bogliqdir. Nitroza usulida o’choq gazi tarkibidagi SO 2 yuqori bo’lmagan xaroratda suyuq fazadan iborat nitrozada absorbtsiyalanib, shu vaktning o’zida u, ya’ni SO 2 oksidlanib, suyuk fazada maxsuliy Sul’fat kislotasi hosil qiladi. Bu jarayonni sxematik tarzda qisqacha quyidagi reaktsiyalar bilan ifoda etish mumkin: SO 2 + H 2 O + NO 2 = H 2 SO 4 + NO + Q 11 (2.13.) SO 2 + H 2 O + N 2 O 3 = H 2 SO 4 + 2NO+ Q 12 (2.14.) 2N 2 + O 2 = 2NO 2 + Q 13 (2.15.) NO 2 + NO = N 2 O 3 + Q 14 (2.16.) ----------------------------------------------------------------------- 2SO2 + 2H2O + O2 = 2H2SO4 + Q15 (2.17.) Bu reaktsiyalar majmuasidan ko’rinib turibdiki, azot oksidlari-NO, NO 2 , N 2 O 3 lar SO 2 gazini oksidlash uchun zarur bo’lgan kislorodni yetkazib beruvchi moddalar bo’lib xisoblanishi mumkindir. Boshqacha qilib aytganda, bu azot oksidlarini, nitroza usulining katalizatori deb atalishi ham mumkindir.

Nitroza usuli sanoat miqyosida, avvalo meditsina maqsadlari uchun 15 asr boshlarida Angliyada oltingugurt bilan ammoniy selitrasini qo’shib qizdirilganda ajralib chiqadigan gazlarni idish devoridagi namlik orqali yutib, moysimon modda, ya’ni Sul’fat kislotasi olingandir; bu yerlarda soni juda ko’p mikdorida, ammo unumdorligi juda kam bo’lgan, qo’rg’oshindan yasalgan kameralar ishlatilganligi uchun bu texnologiya kamerali Sul’fat kislota olish deb ataladi. Bu vaqtda quyuqligi 65% Sul’fat kislotadan iborat, ammo tarkibida juda ko’p iflos birikmalar, ya’ni azot oksidlari, mish’yak, ftor birikmalari, Sul’fat qoldiqlari, qum va xokazolardan iborat bo’lgan Sul’fat kislota olishga erishilgan. XVIII asr boshlarida Angliyada bunday qurilmalarni unumdorligini oshirish maqsadida kameralar o’rniga Rashig xalqlari solingan minoralar ishlatila boshlandi; ularning unumdorligi kameralariga qaraganda bir necha o’n marotaba katta edi. SHunday qilib, minorali usul yaratilgandir. Rossiyada birinchi Sul’fat kislota qurilmalari 1803 yilga to’g’ri keladi. Minorali usulda 75% gacha quyuqlikga ega bo’lgan Sul’fat kislota olingan. Nitroza usuli bilan bundan yuqori kontsentratsiyaga ega bo’lgan Sul’fat kislota ishlab chiqarish mumkin emas, ya’ni oleum ishlab chiqarib bo’lmaydi. Bunday quyuq va toza Sul’fat kislota eritmasini faqat kontakt usuli bilan ishlab chiqarish mumkin. Kontakt usulida SO 2 ni SO 3 ga oksidlash to’g’ridan-to’g’ri qattiq katalizator ishtirokida yuqori xaroratda (450 o S) gaz xolatdagi quyidagi gomogen reaktsiya bo’yicha amalga oshiriladi: SO2(G) + 0,5O3(I) = SO3(I) + Q16 (2.18.) Bu yerda hosil bo’lgan SO 3 (g)ni suv bilan yuttirib, Sul’fat kislotaning xoxlagan quyuqlikdagisini ishlab chiqarish mumkin: SO 3(I) + H 2 O (s) = H 2 SO 4(C) + Q 17 (2.19.) Bu kontakt usuli ham asosan avval Angliya, so’ng Germaniya olimlari tomonidan topilgan. Xozirgi vaqtda butun dunyoda ishlab chiqarilgan Sul’fat kislotasining 9798% kontakt usuli bilan ishlab chiqarilsa, faqat 2-3% ginasi nitroza usuli bilan ishlab chiqariladi.

MDX davlatlari olimlarining Sul’fat kislota ishlab chiqarishni rivojlanishiga qo’shgan xissalari Ularning ilmiy va amaliy ishlarining ahamiyati kattadir. Bu olimlar tomonidan dunyoda birinchi bo’lib 1935 yilda yuqori kontsentrlangan vodorod sulfidli gazlar aralashmasidan “Nam kataliz usuli” bo’yicha Sul’fat kislota ishlab chiqarish nazariy asoslari yaratilgan va amaliyotga tatbiq etilgan. Bu olimlar tomonidan dunyoda eng katta unumdorlikga ega bo’gan “qaynar qatlamli” temir kolchedanini yoqish o’choqlari yaratildi. Ularning unumdorligi kuniga 450 tonna kolchedanni tashkil etadi. MDX olimlari tomonidan quvvati kuniga 1000-1500 tonna va undan yuqori Sul’fat kislotasi ishlab chiqaradigan kontakt apparatlari yaratildi. Bu olimlar tomonidan Sul’fat kislotasi ishlab chiqaradigan kontakt apparatlari yaratiladi. Bu olimlar tomonidan Sul’fat kislota olishning yangicha usullaridan biri-ya’ni “Kuruk tozalash-1”, “Kuruq tozalash-2”, tsiklik tizim va xokazo usullar bo’yicha Sul’fat kislota olishdek yangiliklar yaratilgandir. Tayanch so’zlar: 1.Sul’fat kislotasi struktura formulasi. 2.Jabr ibn Xayyan. 3.Kuporos moyi. 4.Ammofos. 5.Sul’fat kislota fizik xususiyatlari. 6.Sul’fat kislotasi kimyoviy xususiyatlari. 7.Sul’fat kislota korxonalari. 8.Sul’fat kislota ishlab chiqarish ko’lami. 9.Nitroza usuli. 10.Kontakt usuli.

Adabiyotlar 1. Технический анализ и контроль производства неорганических веществ. 2издание Под ред. Торочешкникова М. М., Высшая школа 1976 г. с. 241 – 248, 256 – 258. 2. Горошев А.П. Технический анализ, стр. 362-371, Госхимиздат,1953. 3. Шрайбан С.С Контроль производства хлора и каустика, стр. 57- 66, ОНТИ,1934. 4. Ismatov A.A. va boshqalar. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi,-T: O‘zbekiston, 2002, 336 б.

Похожие

Kaliy sul’fat ishlab chiqarish

Ammoniy sul’fat ishlab chiqarish

Kimyoviy ishlab chiqarish

Ammiakni xususiyatlari va ishlab chiqarish asoslari

Nitrat kislotasi xususiyatlari ishlab chiqarish asoslari