Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119 KB

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари Режа: 1. Спорт физиологиясининг мазмуни, ўрганиш усуллари ва қисқача тарихи . 2. Саломатликни мустаҳкамлаш ва иш қобилиятини ошириш 3. Гиподинамия ва унинг организм функционал ҳолатига таъсири.

Фан ва техника мувафаққиятларни қулга киритаётган ҳозирги пайтда кундалик турмушга жисмоний тарбия, спорт турлари билан шуғулланиш кенг кўламда сингиб бормоқда, бу борада ҳар хил мусобақалар, белашувлар ўтказиш оммавий тус олмоқда. Жисмоний тарбия, спорт машқлари билан самарали шуғулланиш учун эса ўқитувчи, мураббийнинг спорт физиологиясидан тегишли маълумотларга эга бўлиши муҳим аҳамият касб этади. Жисмоний машқлар билан шуғуланишининг физиологик асослари ёки спорт физиологияси одам физиологиясини таркибий қисми бўлиб, у фаол ҳаракат қилиш, жисмоний иш, жисмоний машқлар, алоҳида спорт турлари билан шуғулланишнинг тана аъзолари, тизимлари ва бир бутун организимга таъсирини ўрганади. Жисмоний ҳатти-ҳаракатлар билан шуғулланиш кишининг ёшига, жинсига, шуғулланувчининг жисмоний тайёргарлик даражасига, об-ҳаво ва бошқа бир қатор табиий омилларга яқиндан боғлиқ бўлиб, уларга амал қилиш машқ қилишнинг мувофиқ бўлиши самарадорлигини кафалотлайди. Инсон организимидек мураккаб ва мукаммал тузилган тизим бўлмаганидек, унинг ҳаётий фаолияти, жумладан жисмоний қобиляти, имкониятлари ҳам жуда кенг ва серқиррадир. Буларни ўрганишда қанчалик кўп муваффақиятлар қўлга киритилмасин одам танасининг жисмоний нуқтаи назардан номаълум сирлари ҳали жуда кўп, уларни олишда машқ турларини физиологик жиҳатдан классификациялашни, куч, тезлик, чаққонлик ва епчиликнинг функционал характеристкасини машқ қилишнинг физиологик хусусиятини, кўп машқ килганликнинг салбий оқибатлари, бошқа шунга ўхшаш ҳолатларни тўлиқроқ муҳим аҳамият касб этади. Спорт физиологиясининг мазмуни, ўрганиш усуллари ва қисқача тарихи . Жисмоний машқлар ва спорт турлари билан мақсадга мувофиқ равишда шуғулланишда одам танасининг физиологик қонун қоидаларини билиш муҳим аҳамиятга эга. Бажараладиган ҳар қандай жисмоний иш, мускул

ҳаракати танадаги барча тизим ва аъзолар функциясига фаол таъсир қилади. Масалан, оддий ҳарактлар-юриш, чопиш, сакраш, қўл меҳнати ва ҳоказолар юрак уриши, нафас олиш, моддалар алмашинуви, қон айланиш, қон босими, ошқозон-ичак тизими функцияси каби тириклик фаолиятиларни тезлаштиради. Оғир жисмоний меҳнат қилишда эса кузатиладиганбундай ўзгаришлар максимал даражага чиқиб бу ҳолат организм учун бефарқ бўлмайди. Жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш заминида соғлик ва саломатликни муҳофаза қилиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, ҳалқлар ва давлатлар ўртасида дўстлик муносабатлари ўрнатиш ва мустахкамлаш каби тарбиявий ва сиёсий тадбирлар ётади. Шундай экан жисмоний машқлар ва мускул ҳаракати танадаги барча тизим ва аъзолар функциясига фаол таъсир қилади. Масалан, оддий ҳаракатлар-юриш, чопиш, сакраш, қўл меҳнати ва ҳоказолар юрак уриши, нафас олиш, қон айланиш, қон босими, ошқозон ичак тизими функцияси каби тирклик фаолиятини тезлаштиради. Оғир жисмоний меҳнат қилишда эса кузатиладиган бундай ўзгаришлар максимал даражага чиқиб бу ҳолат организм учун бефарқ бўлмайди. Жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиши заминда соғлиқ ва саломатликни муҳофаза қилиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, ҳалқлар ва давлатлар ўртасида дўстлик муносабатларини ўрнатиш ва мустаҳкамлаш каби тарбиявий ва сиёсий тадбирлар ётади. Шундай экан жисмоний машқлар ва мускул фаолиятининг организм тизим ва аъзолари фаолиятига таъсир қилиш сирларини ўрганиш бу соҳадаги ҳар бир ўқитувчи мураббийнинг асосий вазифаларидан биридир. Бу нарсаларни ўрганиш эса жисмоний машқлар физиологиясининг мазмунини ташкил қилади. Жисмоний машқларнинг физиологик асосларини ўрганиш усулларини ҳақида гапирганида шу нарсани айтиш лозимки, одам физиологиясини ўрганишдаги асбоб-ускуналар, аппаратлар, жиҳозларнинг кўпчилиги мускул фаолиятининг организимга таъсирини қайд қилишда ҳам қўлланилади. Буларга асосан стефондоскоп, сфигмомонометрлар ёрдамида юрак уриши ва

қон босимини ўлчаш, спирометр орқали нафас олишни қайд қилиш, Горяев усулида қон шаклли элементларини санаш, Сали усули билан қонда гемоглабинни ҳисоблаш, Пенченко аппарати ёрдамида эритроцитларнинг чўкиш реакциясини аниқлаш, ЭКГ ёзиб олиш, Энцефалограф билан мия биотокларини қайд қилиш, динамометрлар билан қўл, оёқ, тана кучларини ўлчаш ва бошқалар киради. Кейинги йилларда фотометрик, телеметрик, рентгеноскопия усуллар спорт физиологиясида кенг қўлланилмоқа ҳамда компьютер техникасидан фойдаланиш йўлга қўйилмоқда. Жисмоний иш, ҳар хил жисмоний машқлар ва бадантарбиянинг одам организмига таъсир қилиши ҳақидаги маълумотлар дастлаб Аристотель асарларида учрайди. У ниҳоятда оғир ёки енгил гимнастика машқлари билан шуғулланиш жисм-у жасаднинг кучсизланишига олиб келади деб ёзиб қолдирган. Буюк мутафаккир ва қомусшунос олим Абу Али ибн Сино ўзининг кўп томлик «Тиб қонунлари» да «Жисмоний машқлар билан шуғулланиш- саломатликни сақлаш ва мустаҳкамлашда улуғ ишдир» деб таъкидлаган. У биринчи бўлиб, жисмоний машқлар билан шуғулланишда ёш, касб, жинс, организмнинг функционал ҳолати, об-ҳаво шароитларига эътибор қилишни асосли равишда тавсия қилади. Олим ўз асарларида бадантарбия машқлари билан қачон шуғулланиш мумкин-у, қачон мумкин эмаслигини организмнинг функционал ҳолатларига кўра аниқ белгилаб берган. Масалан, тўйиб овқатланишдан кейин ва оч қоринга жисмоний машқ бажариш организм учун фойда келтирмасдан, балки зарар келтиришини, энг яхшиси ейилган овқат танага сингганидан кейин, навбатдаги овқатланиш вақти келгунига қадар бундай фаолият кўрсатиш маъқуллигини эътироф қилган. Буюк бобокалонимиз «Тиб қонунлари» да жисмоний машқларнинг бола организмига таъсир қилиши жуда сезиларли эканлигини, машқ қилишда боланинг ёши, жисмоний ва руҳий ҳолатларини ҳисобга олиш керак деган доно фикрни биринчи бўлиб айтган.

Абу Али ибн Сино жисмоний машқларни одам организми функционал хусусиятларига таъсир қилишига кўра олтита гурухга бўлиб чиқкан: 1) Тез бажариладиган ҳаракатлар, буларга юриш, бир оёқда сакраб ҳаракат қилиш, қиличбозлик, найза ирғитиш, камондан ўқ отиш, муштлашишлар киради. 2) ¡ртача тезликда бажариладиган ҳаракатлар, буларга кураш тушиш, оғирлик кўтариш, чавган ўйнаш каби жисмоний машқлар киради. 3) Енгил ва нафис ҳаракатлар, буларга қайиқда, кемада сайр қилиш, бешик ва арғумчоқда чайқалиш, тебранишлар киради. 4) Жуда секин ҳаракатлар, буларга от, туя ва аравада секинлик билан сайр қилишлар киради. 5) Ҳаракатнинг махсус турлари, буларга қўл ва оёқлар билан ҳар хил ҳаракатлар қилиш, нафас олиш аъзолари ёки бутун танани ҳаракатга келтириш каби фаолиятлар киради. 6) Тоғларга сайр қилиш, ўзга мамлакатларга сафарга чиқиш ва бошқалар. Мускул фаолиятининг одам ва ҳайвонлар организмига таъсири ҳақида фикр юритиш, тажриба ва кузатувлар анча олдинроқ олимлар ва тадқиқотчилар эътиборини тортиб келган бўлсада, бу борадаги изланишлар собиқ иттифоқда асосан И.М.Сеченов, И.П.Павлов, Н.Е.Введенский, А.А.Ухтомский, Л.А.Орбелиларнинг илмий меросига суяниб олиб борилди ва дастлабки амалий натижаларга Х I Х асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб эришилди. Спорт физиологиясининг юзага келиши ва ривожланишида А.Н.Крестовниковнинг (1885-1955) хизматлари катта. Унинг 1939 йилда ёзилган «Спорт физиологияси» ва 1951 йилда ёзилган «Жисмоний машқлар физиологиясидан очерклар» китоблари жисмоний тарбия ва спорт назариясини яратишда илмий асос бўлиб хизмат қилди. У ўз шогирдлари билан ҳаракат малакасининг физиологик механизмини илк бор тушунтириб берди. Шундан кейин жисмоний тарбия институтларида, университетларида ва педагогика институтларининг жисмоний тарбия факультетларида ташкил

қилинган физиология кафедраларида жисмоний машқ қилишнинг киши организми ҳар хил функцияларига таъсир қилишини илмий асосда ўрганиш бўйича фаол иш олиб борилди. Одам физиологияси курсининг барча бобларини жисмоний тарбия нуқтаи назаридан таҳлил қилишда профессор Н.В.Зимкиннинг уч марта (1964, 1970, 1975 йиллар) нашр қилинган одам физиологияси дарслиги муҳим ҳисса қўшди ва уларда спорт физиологиясининг замонавий руҳда ёритилишига ҳам етарли даражада эътибор берилган. Кейинги 50 йил ичида Одам физиологиясининг турли соҳаларида мускул фаолияти ва спорт билан шуғулланиш туфайли кузатиладиган ўзига хос жараёнларни ўрганишда Собиқ Иттифоқда ва Мустақил Ҳамдўстлик Давлатлар Иттифоқига кирувчи Республикаларда бир қатор олимлар ва тадқи-қотчилар томонидан диққатга сазавор ишлар олиб борилди ва олиб борилмоқда. Буларга мисол қилиб Н.В.Зимкин, Я.М.Коц, А.В.Коробков, В.С.Фарфель (мускул иши ва жисмоний ҳаракатнинг сифат кўрсатгичларида физиологик тизим иштирокини ўрганиш) Н.А.Бернштейн, Е.Б.Сологус, А.Я.Яроцкий (ҳаракатнинг бошқарилиши, нерв тизими ва сезги аъзоларининг фаолиятига жисмоний машқлар таъсирини ўрганиш), В.В.Васильева, А.Г.Дембо, В.Л.Карпман, К.М.Смирнов, В.В.Смирнов, В.В.Михайлов (жисмоний ишнинг юрак- қон томирлари ва нафас олиш тизими фаолиятига таъсирини ўрганиш) А .А.Виру, В.Я.Русян, Н.Н.Яковлев (жисмоний машқларнинг эндокрин безлар фаолиятига таъсирини ўрганиш), Т.И.Свистун, З.Т.Турсунов, К.Р.Рахимов, Ш.Қ.Қурбонов (овқат ҳазм қилиш аъзолари фаолияти ва моддалар ҳам энергия алмашинувига жисмоний машқлар таъсирини ўрганиш) ишларини олиш мумкин. Саломатликни мустаҳкамлаш ва иш қобилиятини оширишда жис моний машқларнинг аҳамияти. Инсон организмининг ривожланишида ҳаракат, мускул фаолияти, жисмоний иш муҳим ўрин тутади, чунки унинг ҳаёт кечириши, турмуш тарзи бевосита фаол ҳаракат қилишни тақоза қилади. Бундай боғланиш инсон пайдо бўлганидан бери ҳаёт кечиришнинг ажралмас қисми бўлиб эволюцион

йўл билан мустаҳкамланган. Шу сабабли ҳаркат фақат яшаш учун керак бўлиб қолмасдан (овқат топиб ейиш, душман дан ўзини ҳимоя қилиш, ноқулай омиллардан муҳофазаланиш ва бо шқалар), барча ташқи ва ички аъзоларнинг ҳам меъёрий ишлаши учун заруратга айланган. Ҳозирги шароитда эса техниканинг тезлик билан ривожланиши, турмушда автоматлаштириш ва механизациялаштириш нинг тоборо кенг кўламда қўлланилиши инсоннинг бевосита ҳаракат қилишини анча-мунча чеклаб қўйди. Фаол ҳаракатнинг чекланиши билан организмдаги барча аъзолар нинг меъёрий ишлаши бузилади, чунки улар асосан ҳаракат қилиб ту риш шароитдагина ўз функцияларини тўлиқ бажарадилар. Шунинг учун ҳам жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш кундалик тур мушнинг ажралмас қисмига айланиши лозим. Фаол ҳаракат қилиб яшаш инсон организмининг касалликларга кам чалинишини, хасталангандан кейин эса осон ва тез тузалиб кети шини ҳам тегишли равишда таъминлайди. Ҳозирги пайтда шу нарса илмий равишда асосланганини артериал қон босимининг юқори бўлиши (гипертония), миокард инфаркти, асаб тизимининг қатор хасталиклари (невроз, невростения, деприссия ва бошқалар), ўт ва сийдик йўлларида тош пайдо бўлиши каби «замон ка - салликлари» кўпинча жисмимизнинг ҳаракатга «тўймаслиги» дан келиб чиқади. Айтиб ўтиладиган касалликлар билан оғриган беморларнинг ак - сарият қисми ўтириб бажариладиган иш билан (идора ходимлари, ил мий ходимлар, пульт бошқарув тизимида навбатчилик қилувчилар, раҳбарлар ва бошқалар) шуғулланишлиги аниқланган. Юқорида қайд қилинган касб эгаларининг доимий равишда иш жойида бадантарбия, ишлаб чиқариш гимнастикаси билан ёки махсус спорт секцияларида шуғулланиши эслатиб ўтилган хасталикларнинг чекинишига, саломат ликларининг мустаҳкамланишига олиб келган.

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари билан мунтазам ра вишда шуғулланиш иш қобилиятининг ошишига, меҳнат унумдорлиги нинг юқори бўлишига олиб келади. Бу фикрни ҳам кўпгина мисоллар билан тасдиқлаш мумкин. Тикувчилик фабрикасида монотон (бир хил) меҳнат қиладиганларнинг вақти-вақти билан (ҳар икки соатда) махсус бадантарбия машқлари бажариб турганлари ишлаб чиқариш унумдор лигида яхши кўрсатгичларга эришган. Нафақат қўл кучи билан иш бажарадиганлар, ақлий меҳнат қилувчилар ҳам тегишли вақт ўтиши билан махсус жисмоний машқлар бажариб турса унумли ишлайди. Демак, инсон организмига унинг фаол ва соғлом ҳаёт кечириши учун овқат, ҳаво ва сув билан бир қаторда етарли даражада жисмоний ҳаракат қилиб туриши ҳам зарур эканлиги шубҳасиз. Гиподинамия ва унинг организм функционал ҳолатига таъсири. Гиподинамия (юнонча hypo - паст, кам, dynamis - куч) уорганизм функцияларида (ҳаракат - таянч аппарати қон айланиш, нафас олиш, ички секреция безлари, овқат ҳазм қилиш тизимлари, асаб тизими ҳамда моддалар ва энергия алмашинуви фаолиятида) кам ҳаракатлилик туфайли келиб чиқадиган нуқсонлар. Баъзан бу атама гипокенизия сўзи билан алмаштирилади, ( Kinesis - ҳаракат) бу унчалик тўғри эмас. чунки гипокениз атамаси кўпинча ҳаракатнинг иложсиз чекланиши (масалан, касаллик туфайли кўрпа тўшак режимида ётиш) ифодалайди. Гиподинамиянинг келиб чиқишида, қайд қилганимиздек, ишлаб чиқаришнинг автоматлаштирилиши ва техникавий ривожланиш туфай-ли турмуш тарзида бевосита ҳаракат қилишнинг тоборо қисқариб бориши асосий сабаб бўлмоқда. Ҳисоб-китоб қилинишича ҳар суткада одам ўртача умумий энергиясининг 1300-1500 калориясини жисмоний ишга сарфлангандагина унинг жисмоний ҳаракатга нисбатан талаби қонади. Агар буни бевосита ҳаракат қилишга чиқсак бир кеча-ю кундуз давомида одам ўртача 11000 қадам босиши керак.

Бунинг ичига кун узоғида қилинган барча ҳатти-ҳаракатлар (эрталаб уйқудан тургандан барча тирикчилик ва кундалик иш билан боғлиқ ҳаракат фаолияти) ҳам киради. Гиподинамиянинг ҳозириги замон кишиси ҳаётида сезиларли ўрин тутганлигини шу билан исботлаш мумкинки, бундан тахминан 100йил муққадам барча ишларнинг 95-96% бевосита қўл, оёқ, ёки тана кучи орқали амалга оширилган бўлса, қолган 4-5 % ўша пайтда мавжуд бўлган механизимлар ва тегишли техника воситаси ёрдамида бажарилган. Бугунлик кунга келиб эса бунинг айнан тескариси, яъни аксарият ишлар (95-96%) машина -автоматлар ёрдамида, қолгани(4-5%) бевосита одам кучи билан амалга оширилмоқда. Гиподинамия организимнинг тириклик функцияларига салбий таъсир қилади. Давомли гиподинамия туфайли ёш организм меъёрий ўсишдан қолса, ёши ошганлари меҳнат қобилятини йўқотиб эртачи қарийди. Гиподинамия таъсирида даставвал ҳаракат-таянч аппарати кучсизланади, тана мускул толалари атрофияланиб ҳаракатнинг барча сифат кўрсатгичлари (тезлик, куч, чаққонлик) пасайиб кетади. Иш жараёнида узоқ вақт танани бир хил тутиб туриш (станок олдида тик туриш, ЭҲМ қаршисида давомли ўтириш ва ҳоказолар) умуртқа пағонаси ва аниқса улар орасидаги тоғай чамбарлар фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Косманавтларнинг давомли космик парвозда бўлиши (космик парвоз вазнсизлик ҳолатида ва кема ичи ниҳоятда тор бўлганлиги сабабли ҳаракат қилиш имконияти кам). Уларда суяк зичлигининг камайишига олиб келади. Уларда сийдик билан чиқараладиган кальций миқдори эса шу муддат давомида анча ошади. Давомли гипокенезия шароитида яшаш (масалан, кўнгилиларни узоқ муддат давомида кўрпа-тўшакда ётқизиб қўйиш) кишининг жисмоний иш қобилятини ниҳоятда пасайтириб юборади. Шунинг учун ҳам давомли парвоздан кейин косманавт эркин юра олмайди. Чунки унинг оёқ мускулларида бундай парвоз туфайли юзага келадиган одатдаги вазиннинг йўқолиши билан содир бўладиган нотабиий ҳолатлар (уларга тегишли

юкламаларнинг берилмаслиги натижасида) у ерга қайтиб тушгандан кейин ҳаракат қилиши қийинлашади. Танадаги ҳар қандай мускул ҳам маълум жисмоний юклама бажариб турмаса ўз кучини йўқотади ва аста-секин атрофияланади. Шунинг учун ҳам давомли космик парвоз давомида космонавтлар махсус валоэргометрлар ёки югуриш тасмаларида доимий машқ бажариб туришади. Кам ҳаракт қиладиган одамда нафас олиш ва қон айланиш аъзоларининг функцияси пасайиб кетади. Бундай кишилар тинч ўтирганларида ҳеч қандай қийналишни сезмайди, озгина мускул ҳаракати қилиш билан эса кислородга нисбатан тегишли равишда ошган талабни ўпка ва юраклар қондира олмайди (чунки уларнинг функционал пасайган). Бундай одамда тез чарчаш содир бўлади, қонда сут кислотасининг миқдори кўпайиб кетади. Кейинги йилларда бутун дунё бўйича юрак-қон томирлари кассаоиклари кўпайиб кетмоқда, боз устига бу кассллик анча ёшариб қолди, яъни кексалик ёштга етмасдан уларга чалинишлар йилдан-йилга ошиб бормоқда. Бунинг асосий сабаблардан бири шубҳасиз сурункали гиподинамиядир. Гиподинамия шароитида оз мунча жисмоний ҳаракат қилиш юрак уриш частотасининг юқори бўлишига олиб келади, юракнинг минутлик ҳажми эса кучли иш бажарилганида 15-20 л дан ошмайди. Бундай кўрсатгич қайд қилинган жисмоний иш пайти организмни етарли миқдорда қон билан таъминланиши учун анча-мунча камлик қилади. Машқ қилинган кишиларда эса юракнинг минутлик ҳажми 40 л ва ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Яна гипокенизия қон босимининг анча кўтарилиб кетишига олиб келади. Шу нарса аниқланганки 70 суткалик гипокенизия туфйали одам юрагининг массаси 12,9-17,9% гача камаяр экан. Гиподинамия ички секреция безлари фаолиятига ҳам кучли таъсир қилади, у стрессомил сифатида буйрак усти безидан ажралиб чиқадиган кортикостероидларни кўпинча қарийб икки бараварга кўпайтиради. Бу ҳол ўз навбатида организимдаги кўпгина ҳаётий кўрсатгичларни ўзгариб кетишга олиб келади.

Гиподинамия асаб тизими функциясига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Кам ҳаракатлилик туфайли бу тизим фаолиятининг асосий кўрсатгичлари бўлмиш қўзғалиш ва тормозланишнинг кучи, бу жараёнларнинг бир-бирига алмашиниб туриши одатдаги ҳолатдан ўзгариб кетади. Кўгина давомли гиподинамия сезиларли даражада асабийлаштшга олиб келади. Давомли гипокенизия шароитида одам тез аччиқланадиган бўлиб қолади. Гап шундаки, нерв марказларининг меъёрий ва тўлиқ ишлаши учун уларга четки аъзолардан махсус импульслар (тескари алоқа) келиб туриши керак. Бу импульслар эса киши фаол ҳаракат қилиб турганида мускуллар, пайлар ва бўғимлардан асаб тизимига қараб оқиб туради. Камҳаракатлик туфайли уларнинг сийраклашиб қолиши ушбу тизим фаолиятида бир қатор салбий ҳолатларни юзага келтиради. Натижада киши асаб тизимининг хусусиятларига қараб ё тез аччиқланадиган, ё ҳамма нарсага бепарво бўлиб қолиши мумкин. Организмнинг физиологик қўри (резервлари). Одам танаси одатда морфологик, биокимёвий ва физиологик қўрига (резервларга) эга бўлади. Морфологик резерв деганда аъзоларни ташкил қилган тўқималарнинг тузилиши, биокимёвий резерв деганда кўпинча организмдаги мавжуд ферментлар фаоллиги, моддалар ва энергия алмашинувининг кучи тушунилади. Физиологик резерв эса организм аъзо тизимларининг заҳирадаги мавжуд функионал имкониятларидир. Бу резервлар қанчалик катта бўлса организм янги муҳит шароитига шунчалик яхши мослашади, ёки адаптацияланади. Жисмоний машқ ва спорт билан сурункали шугулланган организмнинг юқорида кўриб ўтилган барча резервларини кўпайтиради. Масалан, соғлом ва жисмоний машқлар билан батафсил шуғулланадиган одам шуғулланмайдиганлардан фарқ қилиб, эмоционал қўзғалиш пайти (ҳиссиёт ошиб кетганида) жуда катта иш бажариши мумкин. Жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланиш инсон танасининг физиологик резервларини айтиб ўтилганидек ошириб боради. Бу ҳолатни

қуйидаги жадвалда кўриш мумкин. Унда машқ қилган ва қилмаган одамдаги баъзи бир физиологик кўрсатгичлар бир-бирига солиштирилган. Жисмоний машқ қилганликниинг организм физиологик резервларига таъсири . Максимал иш бажарилганда Машқ қилмаганлард а Машқ қилганларда ¡пка вентилияцияси (л/мин) 50-70 150-200 О 2 ининг максимал ўзлаштирилиши (л/ мин) 2,5-3,0 5,0-6,0 Юрак уриш частотаси (1 мин) 160-180 200-220 Юракнинг минутлик ҳажми (л) 20 35-40 Юракнинг систолик ҳажми (мл) 110-130 150-200 Қондаги шакар миқдори (мг %) 50-гача 30-гача Организмнинг физиологик резервини унинг физиологик кўрсатгичларини тинчлик пайтида ва максимал иш бажарганида ўлчаб аниқлаш мумкин. физиологик резервни катта одамлар (кучли спортчилар) биринчидан ҳар хил ноқулай шароитларда меҳнат қилишни сақлаб қоладилар (иссиқ иқлим, юқори босим ва катта тезлик бўлган шароитда, кислород камлигида, вазнсизликда ва ҳаокоза) Одамдаги физиологик резервлар бир нечта босқичларга бўлинади. Биринчи босқич тинчлик ҳолатидан унчалик оғир бўлмаган жисмоний ҳаракат қилишда номоён бўлади. Организм учун жуда оғир ҳисобланган жисмоний фаолият даврида эса иккинчи босқич резервлари ишга тушади. Бу вақтга келиб тананинг ички муҳитидан сезиларли ўзгаришлар кузатилади (қон таркибида сут кислотасининг кўпайиб кетиши, глюкоза миқдорининг камайиши, гормонлар ва ферментлар спектрининг одатдаги ҳолатидан ўзгариши ва бошқалар). Бундай ҳолатга тушган одам жисмоний ҳаракат қилиши унинг ниҳоятда қийин кечганлиги боис ихтиёрий равишда тўхтатади. Одатда физиологик резарвларнинг иккинчи босқичи доимий равишда машқ қилиб юрган кучли спортчиларда кам кузатилади, шуғулланишни энди

бошлаган, кам малакали спортчиларда эса у тез-тез содир бўлиб туради. Одатда иккинчи босқич резервлар мусобақалар шароитида кузатилади. Физиологик резервларнинг учинчи босқичи организмнинг ҳаёт-мамот масаласи ҳал қилинаётганида, яъни ҳаддан ташқари катта куч ишлатиб бажариладиган ҳатти-ҳаракатлар давомида юзага келади. Масалан одам бирон нарсадан қаттиқ қўркиб қочганида умрида бгурмаган тезлик билан чопиши, ўзини ҳимоя қилиш учун ақл бовар қилмайдиган даражада жисмоний иш бажариб қўйиши мумкин. Бундай ҳолатлар организм ҳаётий кўрсатгичларида қайтарилмас салбий ўзгаришлар чиқариши мумкин, шунинг учун учинчи босқич резервларни намоён қилиш билан боғлиқ силжишлар организм учун анча хавфли ҳисобланади. Мунтазам равишда жисмоний тарбия ва спорт машқлари билан шуғулланиш туфайли киши чарчамайдиган чидамли бўлади. Бунинг асосий боиси ўпка вентелияциясининг ҳамда юрак минутлик ҳажмининг катта бўлишидир. Ушбу кўрсатгичлар қанча кичик бўлса одам жисмоний иш бажарганида шунчалик тез чарчаб қолади, нафасга тўймайди, ранги оқариб ўзини жуда беҳузур сезади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф.Н.Б.Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974. 5. И.М.Серопегин, Б.М.Волков, М.М.Снайцский. Физиология человека. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1979. 6. З.Т.Турсунов, К.Р.Рахимов, Ш.Қ.Қурбонов. Функциональное состая ние организма при мышечной деятельности. Изд-во «Фан». Т.1980.

Похожие

Машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари

Болалар ва ўсмирларда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш