Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари Режа: 1. Жисмоний машқларнинг физиологик классификацияси 2. Ҳар хил қувватли динамик циклик ишларнинг физиологик характеристикаси .

Жисмоний иш ва жисмоний машқлар бажариш инсон танасида нерв, мускул, юрак-қон томирлари, нафас олиш, моддалар ва энергия алмашинуви, овқат ҳазм қилиш каби бир қатор тизим ва аъзолар фаолиятида маълум ўзгаришлар келтириб чиқаради. Буларга мисол қилиб машқ бажарилиши билан юрак уриш ва нафас олиш частотасининг кўпайишини, қон босимининг кўтарилишини, тана ҳароратининг ошишини ва ҳокозаларни олиш мумкин. Бу кўрсатгичларнинг табиати, озайиши ёки кўпайиши бажарадиган жисмоний иш, машқнинг тури, хусусиятларига боғлиқ. Айрим жисмоний машқлар сенсор тизимлар фаолиятида кучли ўзгаришлар юзага келтирса, улар бир вақтда ички аъзоларга унчалик таъсир қилмайди, иккинчилари - юрак, нафас олиш фаолиятини ниҳоятда жадаллаштириб, сенсор тизимда айтарлик ўзгариш юзага келтирмайди ва ҳокоза. Шундай экан жисмоний машқларни классификациялашда, яъни турли гуруҳларга бўлишда тана аъзолари ва тизимларининг физиолоигик хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Бундай гуруҳлашда бажариладиган жисмоний ишнинг қуввати, давом этиш муддати, тезлиги, бажарилиш хусусиятлари, уларни амалга оширишда мускуллар гуруҳининг қатнашиши ва бошқа омиллар инобатга олинади. Жисмоний машқларни классификациялашда физиологик асосга эътибор бериш лозимлигини илк бор илмий асослаб ўрганган олим - профессор Владимир Соломонович Фаофель ҳисобланади. У дастлаб барча жисмоний машқлар ва спорт ҳаракатларини икки гуруҳга яъни стандарт (стериотипли) ва ностандарт (вазиятга қараб ўзгарувчи) гуруҳларга бўлишни таклиф қилди. Стандарт ҳаракатларда бажариладиган машқларнинг шакли ва кетма- кетлиги олдиндан маълум бўлса, ностандарт ҳаракатларда машқлар хусусияти вазиятга қараб (масалан курашчиларда гиламдаги ҳолатига, баскетболчи ёки волейболчиларда ўйин майдонидаги ҳолатга қараб) ўзгариб туради, уни олдиндан аниқ айтиш ёки билиш қийин. Шунинг учун

ностандарт ҳаракатларда эришиладиган ютуқлар, натижалар спортчининг айни вақтда ўзини қандай тутиши, тегишли усул ва ҳаракатларни усталик, моҳирлик билан танлаб олишига боғлиқ. Бу турдаги спорт ҳаракатларига асосан яккама-якка олишув турлари (курашнинг барча турлари, қиличбозлик, бокс) спорт ўйинлари ҳамда ҳаракат ўйинлари киради. Стандарт ҳаракатлар ниҳоятда хилма-хил бўлиб, ўз набатида яна иккита катта гуруҳга бўлинади: биринчи гуруҳга натижалари вақт, масса ва узунлик бирликлари билан ўлчанадиган ҳаракатлар (чопиш, штанга кўтариш, сакраш) киради. Бундай ҳаракатларни миқдор ўлчамидаги ҳаракатлар ҳам дейилади. Иккинчи гуруҳ стандарт ҳаракатларни миқдорий кўрсатгичлар билан ҳисоблаб бўлмайди, улар баллар билан ўлчанади ва шу боис улар сифат ўлчамидаги катлар деб юритилади (гимнастлар), сувга сакровчилар ва бошқалар бажарадиган ҳаракатлар). Миқдор ўлчамидаги спорт ҳаракатлари ўз навбатида ҳаракат таркибига кўра иккига, яъни циклик ва ациклик ҳаракатларга бўлинади. Циклик ҳаракатларда бир хил цикл (доиравий ҳаракат) доимий ҳолда такрорланади (юриш, чопиш, сузиш, эшкак эшиш ва бошқалар). Циклик ҳаракатлар ўз навбатида сарфланадиган қувватга, бажарилиши тезлигига кўра тўрт гуруҳга бўлинади. Булар максимал, субмаксимал, катта ва ўртача қувватли циклик ҳаракат турлари. Циклик машқларнинг ана шундай тўрт гуруҳга бўлиниши ўз-ўзидан бўлмасдан унинг тегишли илмий асоси бор. Турли хил масофаларга югуришнинг рекорд натижаларини координатлар тизимига логорифмлар асосида жойлаштириш туфайли (вертикал ўқда тезлик логорифм, горизонтал ўқда вақт логорифми) ҳосил қилинган эгри читзиқнинг уч жойда синиш нуқтаси бўлиб, у тўрт қисмдан иборат бўлиши аниқланган (пастдаги чизмага қаранг). Унда кўриниб турганидек биринчи синиш нуқтаси 100, 200 м масофага югуриш кўрсатгичларида (максимал ва субмаксимал қувватли ҳаракат),

иккинчи синиш нуқтаси 400, 800, 1500 м масофага югуриш кўрсатгичларида (катта қувватли ҳаракат) ва ниҳоят учинчи синиш нуқтасида 2000 м масофага югуриш кўрчатгичлари атрофида (ўрта қувватли ҳаракат) ўтади. Шу нуқтадан тўғри чизиқ тушириш билан турли хил қувватли циклик ҳаракатларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Миқдор ўлчамидаги стандарт спорт ҳаракатларининг ациклик тури стеориотип хусусиятга эга бўлиб, бажариладиган ҳатти-ҳаракатлар олдиндан аниқ бўлсада, кетма-кет келадиган ҳаракатлар бир-биридан фарқ қилади (масалан, уч сакрашда ҳар бир қадам ҳаракати турлича бажарилади, сакраш ва найза ирғитишларда эса ҳаракатнинг ациклик қисмидан олдин циклик иш югуриш бажарилади ва ҳокоза). Ациклик ҳаракатлар ҳам ўз навбатида тезлик ва куч ишлатиб бажариладиган (сакрашлар, тўқмоқ, диск ва гранаталар улоқтириш) ҳамда асосан куч ишлатиб бажаридиган (штанга, тош кўтариш) жисмоний машқларга бўлинади. Юқорида кўриб ўтилган барча ҳаракат турларининг тана ёки унинг бир қисми бўшлиқда ҳаракат қилиши билан ҳарактерланадиган ёки динамик иш, маълум юк ёки танани ҳаракатсиз ҳолда бир нуқтада, ҳолатда ушлаб туриш ёки статик иш деб айтиш ҳам қабул қилинган. Қуйида жисмоний машқларнинг физиологик классификациясини акс эттирадиган жадвални келтирамиз. Жисмоний машқларнинг физиологик классификацияси (В.С.Фарфель бўйича) Ҳар хил қувватли динамик циклик ишларнинг физиологик характеристикаси . Турли хил қувватли циклик ҳаракатларнинг ҳарактерли хусусиятларини алоҳида - алоҳида баён қилишдан олдин уларга тегишли бўлган айрим физиологик ўзгаришлар ва давом этиш вақтини кўрсатвчи қуйидаги жадвални келтирамиз.

Кўрсатгичлар Максимал қувватли Субмаксимал қувватли Катта қувватли ¡ртача қувватли Дам этиш муддати 20-30 секунд 20-30 секунддан 3-5 минутгача 5-6 минутдан 30- 50 миутгача 1 соат ва ундан зиёд Энергия сарфланиши Максимал миқдорда (1 сек. 4 ккал-гача) Максимал миқдор-дан камроқ (1,5 сек. 0,5-0,6 ккал) Максимал миқдордан кам (1 сек, 0,5-0,4 ккал) Максимал миқдордан анча кам (1 сек. 0,3 ккал) Бевосита иш пайтида О 2 нинг сарфланиши Кам сарфланди Максимумгача етиб боради Максимумгача бўлган ҳолатда туради Максимумдан паст миқдорда сарфланади. Кислородга нисбатан Катта (8 литргача) Максимал (18 литргача) Субмаксимал (12 литргача) Унча кўп эмас (4 литргача) Қонда сут кислотаси миқдорининг кўпайиши Унча сезиларли эмас Максимал ҳолда Катта Дистанция бошида қисман қупаяди, кейин ўзгармайди. Нафас олиш Кучли эмас Максимал ҳолатга Максимал Максимал ҳолтадан

тизимининг иши кўтарилади пастроқ Юрак иши Кучли Максимал ҳолатга чиқади. Максимал ҳолатдан яқин Максимал ҳолатдан паст Қонда шакар миқдорининг кўрсатгичи Меъёрда ёки ундан бироз кўпроқ Меъёрда ёки ундан бироз кўпроқ Меъёрда Меъёрдан кам

Максимал қувватли иш. Бундай иш максимал даражадаги ҳаракат частотаси билан ажралиб туради ва у кўпи билан 20-30 сек давом этади, холос. Мисол тариқасида 100-200 метрларга югуришни, 200 м га велосипедда пойгани, 2,5 м-га сузишларни олиш мумкин. Максимал қувватли иш энг тез ҳаракат қилиш билан (юқори частотали) бирга яна тана мускулларининг юқори даражада қўзғалиши ва катта куч сарфланишини ҳам талаб қилади. Бундай иш бажарилганида қон таркибидаги эритроцитлар ҳамда гемоглабин қисман кўпаяди, глюкоза миқдори ҳам бир мунча ошади. Юрак уриши тезлашиб минутига 180-200 гача чиқади, систолик қон босими 180-200 мм/сим. устунигача кўтарилиш мумкин. Диастолик босим эса 80-90 мм/сим. устунигача кўтарилади ёки ўзгармайди. Шунга кўра юракнинг систолик ва минутлик ҳажми ҳам бироз ошади. Максимал қувватли иш бажарилганда нафас олиш чуқурлиги ва частотаси кучли ўзгармайди, чунки иш жуда қисқа вақт давом этади. Бу хилдаги иш жуда қисқа вақт давом этганлиги учун сарф бўладиган энергия асосан АТФ ва креатинфосфат парчаланишидан ҳосил бўлади. Фақат 3 % гина энергия аэроб парчаланиш ҳисобидан ҳосил бўлади. 100 метрга югуриш чоғида кислородга нисбатан умумий талаб 10-12 л. чиқади, шундан 98 % кислородга нисбатан қарздорлик тарзида юзага келади, яни бундай максимал тезликда ҳаракат қилиш (қисқа вақт ичида) нафас олишни тегишли ҳолда тезлатиш имкониятини бермайди. Шу сабабли кислородга нисбатан юзага келган талаб иш тамом бўлганидан кейин тез-тез нафас олиш ҳисобидан қондирилади. 100-200 метрга югуришдан кейин нафас олишнинг анча вақт тезлашган ҳолда туришига сабаб ҳам шу. Бундай иш катта миқдорда энергия сарфлаш билан ҳарактерланади (ҳар 1 метр масофа учун 0,4 ккал). Максимал қувватли иш бажарилишида нерв марказлари кучли қўзғалишга учрайди. Бундай ишда АТФ ва Креатинфосфат тез парчаланиб кетади, уларнинг захираси эса 8-10 секундга етади, холос. Шу боисдан қайта ресинтез учун эса вақт етишмайди. Шунинг эвазига бу хилдаги иш узоқ давом эттирилмасдан тўхтатилишга мажбур.

Субмаксимал қувватли иш. Бундай иш анча юқори тезликда бажарилсада уларнинг максимал қувватли ишларга қараганда ҳаракат частотаси бироз кам бўлади. Унинг давом этиш муддати 5-6 минут, мисол қилиб 400, 800, 1500 метрларга югуришни олиш мумкин. Бундай ишнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, дистанциянинг бошида максимал ҳолатга чиқа бошлаган асосий физиологик кўрсатгичлар ишнинг охиригача шу ҳолатда қолади ёки иш охирида унга (етишади). Субмаксимал қувватли иш қон деполаридаги заҳира қонни томирларга чиқишини юзага келтиради, шунинг учун бундай иш бажариш пайтида қон таркибида шаклли элементлар ва гемоглабин бир мунча кўпаяди. Қонда глюкозанинг анаэроб парчаланиш маҳсулоти бўлган сут кислотаси кўпайиб қон реакцияси кислоталик томонга қараб оғади. Бундай масофага югуришнинг дастлабки секунлариданоқ юрак уриши минутига 180- 200 мартагача, систолик босим 180-200 мм. сим/устунигача кўтарилади. Диастолик босим ўзгармайди, ёки жуда кам миқдорда ошади. Юракнинг систолик ва минутлик ҳажми кескин кўтарилади. Ишнинг 4-5 минутларига келиб минутлик кўрсатгич 35-40 л га чиқади. Нафас олиш ҳам анча кўпаяди, дистанциянинг 3-4 минутларига бориб, нафас олиш частотаси максимал ҳолатга етади. Кислородга нисбатан юзага келган талаб максимал қувватли иш бажарилгандагига қараганда анча юқори бўлади, чунки бу кўрсатгич масофа узунлиги билан ошиб боради. Ушбу қувватли ишлардан 400 м га югуриш, агар 44 сек. давом этса бу кислородга нисбатан умумий талаб 28 л атрофида бўлади. Одамнинг эса 1 минутда бу борадаги максимал кўрсатгичи (кислород етказиб бериш) 3 л дан ошмайди. Демак, бундай иш бажарилишида зарур энергия асосан анаэроб йўл билан ажралади, яъни 55 % энергия кислородсиз парчаланишдан, 25 % кислородли парчаланишдан ва қолган 20 % эса заҳира АТФ ва креатинфосфат парчаланишдан ҳосил бўлади. Бундай иш бажаришда глюкоза манбаи бўлиб мускуллардаги гликоген хизмат қилади. Енгил атлетикачиларда субмаксимал қувватли иш бажаришда ўртача 1 м масофага 0,2 ккал энергия сарфланади. Иш

бажарилиши давомли бўлмаганлиги сабабли спортчи кўп терламайди ва шу сабабли ажратиш аъзолари фаолиятида деярли ўзгаришлар кузатилмайди. Лекин танада иссиқлик ҳосил бўлиши анча юқори бўлади, шунинг учун ҳарорат кўтарилади (кам терлаш бўлганлиги учун буғланиш йўли билан тана совуши қарийб юз бермайди). Субмаксимал қувватли иш айтиб ўтилганидек, 5-6 минутдан ошиқ давом этмайди, шу вақт ўтиши билан спортчи у қанча юқори малакали бўлмасин ишни тўхтатишга мажбур бўлади. Чунки унинг қонида бу пайтга келиб моддалар алмашинуви қолдиқ маҳсулотлари кўпаяди, қон реакцияси кислотали томонга оғади, натижада тўқима ва ҳужайраларнинг меъёрий функционал фаолияти бузилади. Катта қувватли иш . Бу хилдаги циклик динамик ишлар 30 минутгача давом этиб, унга 3000 дан 10000 метгача югуриш ва велосипед пойгаларини олиш мумкин. Бундай ҳаракатларни бажаришда ички аъзолар фаолияти дастлабки минутлардаёқ анча кучайиб иш охиригча шу ҳолда сақланади. Қонда шаклли элементлар, гемоглабин миқдори анча кўпаяди лекин ишнинг бошида кўпайган глюкоза дистанция охирига келиб анча камаяди, чунки у давомли иш туфайли парчаланиб қувват бериш учун сарф бўлади. Яна иш давомли бўлгани учун оқсилларнинг парчаланиши синтезидан устун бўлади ва шу сабабли мускулларда айрим оқсиллар камайиб кетади ва қонда азотли моддалар бир мунча кўпаяди. Катта қувватли иш бажарилишининг 3-4 минутига бориб, мину тида 180-200 марта урадиган юрак шу зайлда дистанция охиригача ишлаб туради. Систолик қон босими ҳам бутун иш даврида 180-200 мм.сим устунига тенглигича қолади. Диастолик босим эса аксарият ҳолларда камаяди. Юракнинг систолик ҳажми 120-160 мл га, минутлик ҳажм эса 25-30 литрга чиқади. Ярим соатлик югуриш даврида кислородга нисбатан бўлган умумий талаб субмаксимал қувватли ишга нисбатан анча юқори бўлади, чунки бундай иш вақти анча давомлидир.

Катта қувватли иш бажаришда сарф қалинадиган умумий энергиянинг 70-80% аэроб йўл билан ҳосил бўлади. Фақат 5-10 % энергия АТФ ва креатинфосфат парчаланашидан ажралади. Бундай иш давомида кучли тер ажралиши кузатилади, сийдик буйраклар орқали кам синтезланади, унинг таркибида сут кислотаси кўпаяди, баъзан эса унинг таркибида оқсил учрайди. Мусобақа жиддий бўлганида сийдикда оқсил учраши 1-2 сутка давом этиши ҳам мумкин. Катта қувватли иш бажарилишида танада ҳосил бўлган иссиқлик организимни жуда қизитиб юбориши мумкин. Бундай ҳолатининг олдини олишда муҳим омил бу кўп терлашдир, лекин шунга қарамасдан бундай ишдан кейин тана ҳарорати 1-2 0 С га кўтарилади. Уртача қувватли иш. 30 минутдан кўп давом этадиган югуриш, пойгалар ўртача қувватли иш ҳисобланиб, бу хил ҳаракат спортчи учун жуда оғир ҳисобланади. Бундай катта масофаларга югуришда барча вегетатив аъзолар фаолияти иш бошида кучаяди, кейин аста-секин камайиб дистанция охиригча максимал ҳолатдан анча пастлигича қолади. ¡ртача қувватли ишда кўп тер ажралганилиги сабабли қон анча қуюқлашади, унинг шаклли элементлари кўпайиб кетади. Бундай ҳаракатнинг характерли томони шуки, қондаги лейкоцитлар 1мм 3 да 15-20000 гача етиши мумкин Етарли тажрибага эга бўлмаган спортчиларида бу қурсатгич 40-50000 г ошиб кетади. Қонда кислоталик реакция кескин кўтарилади. Лекин глюкоза сезиларли даражада камайиши мумкин, шунинг учун дистанцияда давомида спортчилар қўшимча озиқлантирилади. Юрак уриши доимий бўлиб минутига 165-180 та, систолик босим ўртача 160-180 мм симоб устунига, диастолик босим эса 60-70 мм. сим. устунига тенг бўлади. Иш охирида кучли чарчаш туфайли қон босими анча-мунча пасайиши ҳам кузатилади. Бундай ишда юракнинг систолик ҳажми 120-140 мл, минутлик ҳажми 20-25 л га етади, финишда бу кўрсатгичлар пасайиши мумкин. ¡ртача қувватли иш бажарилишида кислородга нисбатан қаздорлик унча катта бўлмайди. Умумий энергия ажралишининг 90% аэроб жараён

ҳисобидан бўлади. У асосан глюкоза парчаланишидан, яна ёғлар ҳисобидан ҳам ҳосил қилинади бу хилдаги ҳаракатларга умумий энергия сарфи 2300- 3600 ккал атрофида бўлади. Спортчи ўртача қувватли иш бажарганида 2-4 л гача тер суюқлиги ажратиб умумий тана массадан 4 кг камайтириши мумкин. Тер суюқлиги билан ош тузи кўп чиқиб кетади, шунинг учун бундай спорт билан шуғулланувчилар овқатида (рационида) бу туз миқдори бир оз кўпайтирилиши керак. Сийдик ажралиши анча камаяди, унинг таркибида оқсиллар кўпаяди, баъзан эритроцитлар ҳам учраши мумкин. Иш давомли бўлганлиги учун анча-мунча АТФ энергияси иссиқликка айланиб тана ҳарорати 39-40 0 С атрофида туради. Тана ҳарорати нафақат АТФ парчаланишидан балки давомли иш натижасида мускул толаларининг бир- бирига ишқаланишидан ҳам кўтарилади. Оқибатда давомли юқори ҳарорат танадаги барча ҳаётий жараёнларнинг меъёрида боришига салбий таъсир кўрсатиб иш иш бажариши тўхтатилади. Иккинчи тамондан бу хилдаги давомли жисмоний иш танада энергия заҳирасини кескин камайтириб юборади (қондаги глюкоза, жигар ва мускуллардаги гликоген миқдори кескин камайиб кетади). Бу ҳолат ҳам ишни тегишли вақтдан зиёд давом эттира олмасликда муҳим омил ҳисобланади. Шуни ҳам айтиш керакки, ўртача қувватли иш ўта совуқ об-ҳаво шароитида узоқ вақт давом этса иссиқлик йўқотиш жуда кучли бўлганлиги учун тананинг совиб қолиши натижасида иш тўхтатилади. Қуйидаги жадвалда ҳар хил қувватли динамик циклик иш бажарилганида энергия сарфи ҳакда маълумот келтирилган. Турли қувватли динамик циклик ишнинг (турли масофаларга югуриш мисолида) энергия билан таъминланиш манбалари. Қуввати Масофа лар Энергиянинг ҳосил бўлиши % ҳисобида АТФ ва креатин фосфат парчаланишид ан Анаэроб парчаланишид ан Аэроб парчаланишид ан

Максима л 100 95 3 2 200 95 2 3 400 80 15 5 800 25 60 15 Субмакси мал 1500 20 55 25 3000 25 40 40 5000 10 20 70 Катта қувватли 10000 5 15 80 ¡ртача кувватли Мараф он югуриш 5 5 90

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф.Н.Б.Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974. 5. И.М.Серопегин, Б.М.Волков, М.М.Снайцский. Физиология человека. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1979. 6. З.Т.Турсунов, К.Р.Рахимов, Ш.Қ.Қурбонов. Функциональное состая ние организма при мышечной деятельности. Изд-во «Фан». Т.1980.

Похожие

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Жисмоний тарбия воситаси билан организмни чиниқтиришнинг физиологик асослари

Жисмоний машкларни физиологик турлаш

Чидамлиликнинг физиологик асослари