Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси Режа: 1. Старт олди реакцияси . 2. Разминканинг физиологик характеристкаси. 3. Ишга киришиш даврининг физиологик характеристкаси.

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш организм иш қобилятида, ундаги моддалар ва энергия алмашинувида, ҳамда юрак-қон томирлар тизими, нафас олиш аъзолари, овқат ҳазм қилиш аъзолари, асаб ва мускуллар тизими фаолиятида бир қатор ўзига хос ўзгаришлар келтириб чиқаради. Бу ўзгаришлар машқ килиш жараёнида бир хил бўлмасдан ўз хусусиятлари билан турли даврларга бўлинади ва қуйида таърифланадиган ушбу даврлар физиологик нуқтаи назардан бир-биридан фарқ қилади. Улар спорт олди реакцияси, разминка, машқ қилишнинг бошланғич қисмида иш қобилятининг қисқа муддатли кучайиши, (ишга киришиш), турғун ҳолат, чарчаш ва қайта тикланиш даврларига бўлинади. Старт олди реакцияси . Машқ қилиш ёки мусобақалардан олдин спортчи организимида кузатиладиган меъёрий физиологик жараёнларнинг ўзгариши старт олди реакцияси дейилади. У бевосита жисмоний ҳаракатдан олдин ёки бажариладиган жисмоний фаолиятдан анча илгари ҳам юз бериши мумкин. Старт олди рекацияси даврида кузатиладиган физиологик ўзгаришлар турли-туман бўлиб улар нерв марказларининг қўзғалиши кучида, моддалар ва энергия алмашинувининг тезлигида, юрак уриш частотасида, газлар алмашинувида ва бошқа ҳолатларда намоён бўлади. Мусобақа бошланмасдан олдин кузатиладиган старт олди реакциясида юрак уриши минутига 100-130 га чиқиши, кислород ўзлаштирилиши тинч турган вақтга нисбатан 2-3 марта кўпайиши, қон босими бир мунча кўтарилиши мумкин. Бундай ўзгаришларнинг хусусиятлари ҳар кимда ҳар хил бўлиб кўпинча мусобақа маъсулиятига, спортчининг тайёргарлигига ва бошқа омилларга боғлиқ. Мусобақанинг маъсулияти қанчалик юқори бўлса старт олди реакцияси ҳам шунчалик кучли бўлади. Старт олди реакциясининг юзага келиш механизими шартли рефлекслар билан тушутирилади. Стадион ёки мусобақа ўтказиладиган жойларнинг кўриниши, томошабинларнинг, спорт инвентарларнинг мавжудлиги шартли рефлекс асосида юрак уриш, нафас олиш частоталарини тезлаштиради.

Бу ҳолатнинг муҳим амалий аҳамияти ҳам бор, яъни старт олди реакцияси туфайли спортчи организм бўлажак ишга ўзини тегишли ҳолда тайёрлайди. Старт олди реакциялари уч хил кўринишда бўлади, яъни жанговор тайёргарлик ҳолати, старт олди саросимаси ва старт олди лоқайдлиги. Жанговор тайёргарлик ҳолати энг қулай, мақсадга мувофиқ ижобий старт олди реакцияси бўлиб ҳисобланади. Бундай ҳолатда марказий нерв тизимида ўртача кучдаги қўзғалиш юзага келади. Натижада ҳаракат ва вегетатив (ички) аъзоларда бўлажак ишни амалга ошириш учун муҳим бўлган мақсадга мувофиқ физиологик силжишлар юзага келади. Спортчи бу ҳолатда ўз кучи ва имкониятларини тўлиқ сафарбар қилади, шу боис кўпинча ғалабага эришади. Нафас олиш, юрак уриш тезлиги ўртача бўлади, спортчи ваҳимага тушмайди ва бир вақтнинг ўзида бўладиган ишга бефарқ ҳам бўлмайди. Жанговор тайёргарлик ҳолати кўпинча доимий равишда оқилона машқ қилиб юрадиган спортчиларда кузатилади. Доимий машқ қилмайдиган ҳамда жараёнида вақт, кучдан оқилона фойдалана олмайдиганларда жанговор тайёргарлик ҳолати кам кузатилади ва жуда юзаки бўлади. Старт олди саросимаси кўпинча марказий нерв тизимининг кучли қўзғалиши туфайли содир бўлиб, бу пайти барча физиологик кўрсатгичлар максимал даражага чиқиб кетади, спортчи ҳали иш бошланмаси кўп кучни беҳудага йўқотади. Юрак уриши, нафас олиш анча тез бўлади, артериал қон босими кўтарилиб кетади. Асосий ҳаракатларни амалга оширишда спортчи тактик хатоларга йўл қўйиши мумкин, чунки саросима натижасида ҳаракатлар координациясининг бузилиши юз беради. Старт олди саросимаси доимий суратда машқ қилиб юрмаган, ўзига ишонмайдиган, нерв тизими қўзғалувчан хусусиятли спортчиларда кўпроқ учраб туради. Старт олди лоқайдлиги марказий нерв тизимида тормозланиш жараёнининг қўзғалишидан кучлилиги билан характерланади. Бундай спорт чида кайфият ёмонлашиб мусобақада қатнашиш иштиёқи йўқолади, унга қизиқиш сўнади. Старт олди лоқайдлиги мусобақа бошланиш вақтнинг чўзиб

юборилиши, кучли рақибга дуч келиш, мусбақадан қурқиш, доимий машқ қилиб юрмаслик каби ҳолатлар натижасида ҳосил бўлиши мумкин. Бундай лоқайдлик кўпинча беллашувлврда муваффақиятсизликларга олиб келади. Старт олди реакцияларини кўнгилдагилек бошқариб бориш мумкин, бунинг учун эса доимий машқ қилиш, овақтланиш ва дам олиш тартибларини мақсадга мувофиқ ташкил қилиш муҳим. Мусобақа олдидан кун тартибини (машқ қилиш, дам олиш соатларини тўғри, оқилона танлай билиш) мақсадга мувофиқ ташкил қилиш старт олди реакцияларини тўғри бошқариб боришда муҳим. Разминканинг физиологик характеристкаси. Ҳар қандай машқ ёки мусобақадан олдин амалга ошириладиган махсус мускул ҳаракат фаолияти разминка деб аталади ва спортчи ор ганизимини бўлажак ишга тўлиқ тайёрлашда муҳим ўрин тутади. Бу нинг асосий сабаби шундаки старт олди реакцияларининг бевосита ўзигина бажариладиган жисмоний фаолиятга организимни физиологик ва биокимёвий жиҳатдан тайёр қила олмайди. Ҳар қандай спорт тури билан шуғулланувчилар амалга оширади ган разминка икки қисмга, яъни умумий ва махсус қисмларга бўлинади. Разминканинг умумий қисми танада моддалар ва энергия ал машинувини, тана ҳароратини, марказий нерв тизимида қўзғалувчан-ликни, қон айланиш ва нафас олишни оптимал суратда кучайтириш мақсадида бажарилади. Унинг учун ҳам разминканинг ушбу қисми умумий жисмоний машқлар бажариш билан характерланади) секин – аста югуриш, умуий жисмоний машқлар ва бошқалар). Махсус қисмида эса спортчи асосий ишда бажарадиган ҳатти-ҳарактларини егил-елпи ҳолда бажариши керак. Бундай мақсад танани бўлажак иш хусусиятига уйғунлаштириш, вегетатив ва ҳаракат аъзолари орасида узвий боғланишни юзага келтириш бўлиб ҳисобланади. Куриб ўтилган раз минка қисмларнинг давом этиши, бир-бирига нисбатан спортчининг жисмоний тайёргарлиги, об-ҳаво шароитлари ва бошқа омиллар билан аиқланади.

Разминка туфайли спортчи танасида бир қатор муҳим физиологик ва биокимёвий ўзгаришлар юз беради, чунончи мускулларда қўшимча капиллярлар очилиб улар орқали қон айланиш тезлашади, ҳарорати кўтарилади, мускулларда қисқарувчанлик хусусияти кучаяди, нерв мар - казларининг қўзғалувчанлиги, ферементлар фаоллиги ошади. Қон айла ниш ва нафас олиш кучаяди, тўқимлар томонидан О 2 – ўзлаштирилиши яхшиланади, қон деполардан томирланга чиқади ва ҳоказо. Разминка ҳар хил жароҳатлар олишнинг олдини олади, тер безлари нинг ишини кучайтиради. Кўпинча разминка енгил суратда тер суюқлиги ажралиш вақтигача олиб борилади. Разминка амалга ошириладиган кейин юқорида кўриб ўтилган фи - зиологик ва биокимёвий ўзгаришлар бир мунча вақт ўз зайлида давом этади. Бу вақт спортчининг ўзига хос шахсий хусусиятларига, жисмо ний тайёргарлиги ва бошқа омилларга боғлиқ. Асосий жисмоний фао лият билан разминка орасидаги вақт унчалик давомли бўлмаслиги ло зим (бу давр шуғулланувчиларнинг тайёргарлик даражасига қараб бел гиланади). Разминканинг қандай ва қанча давом этиши спортчининг шахсий хусусиятларига боғлиқ, уни мураббий билан бирга белгилаб олиш ло зим. Одатда у 10-30 мин бўлади. Энг муҳим разминка пайтида спортчи чарчаб қолмаслиги керак. Разминка старт олди реакцияларини мақсадга мувофиқ равишда бўлишини ҳам таъминлайди, масалан спортчи кучли ҳаяжонда, сароси мада бўлса бажариладиган разминка машқлари кишини тинчлантиради ган бўлиши керак (аста-секин бажарилувчи), лоқайдлик аломатлари се зилганда эса тез- тез бажариладиган машқлар қилиш керак. Ишга киришиш даврининг физиологик характеристкаси. Жисмоний фаолият бошлаганидан кейин спортчи иш қобиляти аста- секин ошиб боради ва бу даврни ишга киришиш даври деб аташ қабул қилинган. У организимнинг умумбиологик қонунияти бўлиб ҳар қандай ақлий ва жисмоний иш қилишда ҳам кузатилади. Одам органи зимида нерв

марказлари ҳамда физиологик тизимлар табиатан инерт бўлади. Шу боисдан ҳам тинчлик ҳолатидан ақлий ёки жисмоний меҳнатга ўтиш дарҳол бўлмасдан, балки физиологик ва биокимёвий жараёнларнинг бир ҳолатдан (масалан тинчлик) иккинчи ҳолатга (фаол ликка) ўтиши учун тегишли вақт талаб қилинади ва бу давр ичида тана даги барча тизим ва аъзолар янгичасига ишлашга ўзаро мослашади. Шунинг учун ҳам бу даврнинг юзага келишида нерв марказлари ва фи зиологик тизимларинингг инертлиги асосий сабаб қилиб кўрсатилади. Бу даврнинг давомийлиги спортчининг шахсий хусусиятларига, жисмо ний тайёргарлик даражасига, шуғулланадиган спорт турига, бажаради ган машқларнинг қандай қувват талаб қилишга ва бошқа омилларига боғлиқ. Иш қанча тез бажариладиган ва юқори қувватли бўлса ишга кири шиш даври ҳам шунча тез бўлади. Қисқа масофаларга югуришда у жуда кам вақт давом этса, узоқ масофларда давомли бўлади ва ҳоказо. 100 метрга югурувчиларда энг катта тезлик 5-6 секундларда яъни ма софанинг 35-40 метрларида юзага келади. Бу нарса ишга киришиш даври биомеханик қонуниятларига асосан содир бўлади. Ишга киришиш даврида ҳаракатлар координацияси яхшиланади, вегетатив аъзолар фаолияти кучаяди, ҳаракат аппарати билан ички аъзолар ва тизимларининг ишга кириш даврини бошидан кечириши ҳар хил вақтда бўлади, масалан, юрак уриш частотаси тегишли дара жага иш бошланганидан кейин 20-60 секунд ўтиши билан кўтарилса (ишга кириши даври), юракнинг минутлик ҳажми, ўпка вентеляцияси ҳамда кислороднинг кераклича ўзлаштирилиши 3-5 минутларгача давом этади. Машқ қилиб бориш билан спортчида тажриба тўпланиб ишга кири шиш вақти қисқариб боради. Машқ қилиш ва мусобақа шароитла рида танани уқалаш сув муолажаларидан тўғри фойдаланиш, айниқса разминка мақсадга мувофиқ бўлиб оқилона ташкил қилинса бу давр учун талаб қилинган вақт чўзилмайди.

Турғун ҳолатнинг физиологик характеристкаси. Катта ва ўртача қувватли циклик иш бажарилишида ишга кири шиш даври ўтганидан кейин турғун ҳолат юзага келади. Бунда ҳаракат аппарати ва вегетатив аъзоларининг уйғунлашиб ишлаши юқори дара жага эришади. Натижада сарфланган энергияга нисбатан иш бажариш максимал ҳолга ўтади, кислородга нисбатан талаб қондирилади, унинг тўқималар томонидан ўзлаштирилиши ҳам яхшиланади, иш унумдор лиги ошади. Турғун ҳолат ҳақиқий ёки ҳақиқий бўлмаган турғун ҳолатларга бўлинади. Ҳақиқий турғун ҳолат кўпинча ўртача қувватли циклик иш бажари - лишида кузатилади (узоқ ва жуда узоқ масофаларга югуришда). Бунда кислородга талаб ва унинг қондирилиши, юрак уриши, қон бо сими барқарорлашади, тўқималарда аэроб жараён туфайли энергия ажралиши кучли бўлади. Кислородга талаб 1 минутда 2,0-2,5 л атрофида бўлади ва бу талаб тўлиғинча қондирилади. Ҳақиқий бўлмаган турғун ҳолат кўпинча 5-40 минут давом этадиган катта қувватли циклик иш бажарилишида юз беради. (5-10 км. га югуриш). Ҳақиқий бўлмаган турғун ҳолатда кислородга нисбатан талаб 1 минутда 4-5 литрга, юрак уриши 200 мартага, ўпка вентеляцияси 1 минут 30 литрга, нафас олиш минутига 60-80 га, систолик қон босими 200- 240 мм симоб устунига етади. Бундай ҳолатда тўқималарда анаэроб жараён кучли бўлади ва кўп миқдорда сут кислотаси ҳосил бўлади, қон реакцияси кислоталик томонга кўпроқ оғади. Максимал ва субмаксимал қувватли циклик иш бажарилишида одатда турғун ҳолат кузатилмайди. «улик нуқта» ва «иккинчи нафас олиш» нинг физиологик характеристкаси. Баъзан шиддатли жисмоний фаолият бошланганлиги бир неча дақиқа ўтиши билан спортчи иш қобиляти вақтинча пасайиб кетади. Бу вақтда унда юзаки, ва тез нафас олиш, ҳаракатлар кооординациясининг бузилиши кузатилади. Бундай ҳолат «ўлик нуқта» дейилади. «¡лик нуқта» ҳолатида спортчида бўлажак иш бажарилишига ишончсизлик туғилади. Агар спортчи

бундай пайти ирода кучини ишга солиб, ўзини ишлашга ундаса унинг умумий ҳолати анча яхшиланади, яъни «иккинчи нафас» олиш юзага келиб, юрак уриши, нафас олиш барқарорлашиб тер суюқлиги ажралиши кучаяди иш бажариш яна тикланади. «улик нуқта» бошланиши билан юрак уриш частотаси максимал ҳолатга яқинлашади, нафас олиш эса максимумга етади. Бир вақтнинг ўзида нафас олиш чуқурлиги анча юзакилигича қолади. упканинг ти риклик сиғими «ўлик нуқта» даврига келиб анча камаяди, қонда кўмир кислотаси кўпаяди. «улик нуқта» ҳар доим ҳам бўлаверадиган ҳодиса эмас, қилинган разминка мақсадга мувофиқ бўлса «улик нуқта» кузатилмасдан иш бажарилиши мумкин. «улик нуқта» ишнинг катта тезлик билан ҳовлиқиб бошланиши оқибатида тез-тез бўлиб турадиган ҳодисадир. Тажрибали ва доимий машқ қилиб юрадиган спортчиларда «ўлик нуқта» қарийб учрамайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф. Н. Б. Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974.

Похожие

Болалар ва ўсмирларда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Ациклик ҳаракатларнинг физиологик характеристкаси

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари