Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари. Режа: 1) Чиниқишнинг асосий функционал самаралари. 2) Чиниқиш юкламаларининг поғонаси. 3) Чиниқиш самараларининг хусусиятлари. 4) Чиниқиш самараларининг қайтарлиги. 5) Чиниқувчанлик .

Жисмоний тарбия ва спорт билан узлуксиз шуғулланиш организмнинг жисмоний юкламаларига адаптацияланишини таъминлайди . Унинг натижасида организмда морфологик, метаболик ва функционал ўзгаришлар хужайра, аъзо ва тўқималарда содир бўлади. Бундан ташқари функцияларнинг бошқаруви мукаммаллашади. Юқоридаги барча ўзгаришлар чиниқиш самараси деб аталади. Юқоридаги ўзгаришлар натижасида организм функциялари кучайиши туфайли мускул фаолиятининг яхшиланишининг жисмоний тайёргарликнинг кўтарилишига ва спорт натижаларининг ортишига сабаб бўлади. Чиниқиш самараларини келтириб чиқарувчи омилларни тахлил қилиш қуйидаги қонуниятларни келтириб чиқаради: А. Чиниқишнинг асосий функционал самаралари. Б. Чиниқиш самараларини келтириб чиқарувчи поғона юкламалари. В. Чиниқиш самараларининг хусусийлиги. С. c) Чиниқиш самараларининг қайтарлиги. Е. Чиниқувчанлик-чиниқиш самарасининг катталиги кўрсаткичлари. 1. Маълум бир жисмоний машқларни тўхтовсиз бир тартибда бажариш иккита ижобий самара беради. а) Чиниқтирувчи машқларни бажаришни амалга оширувчи етакчи тизимлар ва бир бутун организмнинг функционал имкониятларини максимал кучайтиради. б) Чиниқтирувчи жисмоний фаолиятни бажарганда бир бутун организм ва унинг аъзолари ва тизимлари фаолиятининг самарасини оширади. Биринчи самара максимал қувватдаги иш бажарганда организмнинг имкониятлари максимал даражага кўтарилади. Бу кўрсаткичлар шу турдаги мускул фаолиятини бажарганда организмни максимал имкониятлари хисобланади. Масалан. чидамлиликни чиниқтирилганда организмни

максимал аэроб имкониятлари ортади, яъни кислороднинг максимал истемоли даражасида узоқроқ ишлай олади. Иккинчи самара бир хил максимал бўлмаган ишни бажарганда организмни етакчи аъзолари ва тизимларини функционал ўзгаришлари камаяди. Масалан, чиниққан ва чиниқмаган одамлар бир хил юклама билан ишласа, чиниққан одамнинг функционал ўзгаришлари чиниқмаган одамга қараганда сезиларли даражада паст бўлади. Масалан, юрак уришлар сони, ўпка вентиляцияси, тана харорати ва бошқалар. Бундан ташқари, шу ишни бажариш учун сарфланадиган энергия миқдори хам камаяди. 2. Хар қандай тартибли жисмоний фаоллик чиниқтирувчи самара беравермайди. Шу сабабли, чиниқтирувчи самара кандайдир бир поғона юкламаси ёки ундан кўпроқ юклама билан ишлаган организмдагина кўринади. Погона юкламаларини танлашда шу одамнинг функционал имкониятларидан келиб чиқилади. Масалан, бир одам учун жисмоний юклама погона ёки погона усти даражасида бўлса, спортчи учун бундай юклама самарасиз хисобланади. Шу сабабли, ўқитувчи ёки тренер погона юкламаларини танлаганда шу организмнинг функционал имкониятларини тўла тасаввур этиши керак. Чиниқиш давомида организмнинг функционал тизимларининг имкониятларини ортиб бориши погона юкламаларини хам орттириб боришга зарурлигини тақозо этади. Чиниқиш турли максадларни амалга ошириш учун хар хил ёшдаги одамларни чиниқтириш учун ва тайёргарлиги турлича одамларга поғона юкламалари турлича танланади. Жисмоний юкламаларнинг асосий кўрсаткичлари уларнинг жадаллиги, давомлилиги ва такрорланиши хисобланади. Юқоридаги кўрсаткичлар чиниқиш самараси катталигини аниқлашда ўзига хос ахамиятга эга бўлишига қарамасдан уларни ўзаро бирикиш, таъсири жуда мураккаб бўлиб, уларнинг алохида ахамиятини аниқлаш мушкул хисобланади.

Чидамлиликни чиниқтиришда юкламаларнинг тезлигини аниқлашда бир қанча физиологик усуллари мавжуд. Бевосита усул. Бунда кислород истеъмоли тезлигининг абсолют кўрсаткичи (л)мин) ёки нисбий кўрсаткичи (кислороднинг максимал истемоли %) ёхуд метаболик эквивалент бирлиги аниқланади. Бундай кўрсаткич бўлиб юрак урушлар сони ва анаэроб поғонани оламиз. Чиниқирувчи юклама билан юрак урушлар сони орасида тўғри чизиқли боғликлик мавжуд ациклик иш қанча оғир бўлса юрак уришлар шунча юқори бўлади. Жисмоний юкламанинг қанчалик тезлигини турли одамларда аниқлаш учун юрак урушлар сони абсолют кўрсаткичини эмас, нисбий кўрсаткичларидан фойдаланган маъқул. Унинг икки кўринишидан кўпроқ фойдаланамиз: иш вақтидаги юрак урушлар сони ёки унинг ортиш даражаси. Иш вақтидаги нисбий юрак урушлар сони деганда максимал юрак урушлар сони га жисмоний юклама вақти юрак урушлар сонининг % даги ифодасига айтилади. юрак урушлар сони максимал кўрсаткичи 220 сонидан одамнинг ёшини айриб ташлаб аниқланади. Иш вақтидаги юрак урушлар сони иш давомида ёки ишдан кейинги 10 с давомида ўлчанади. Иш вақтида юрак урушлар сонининг нисбий ортишини аниқлаш учун юрак урушлар сони максимуми ва тинч холатдаги юрак урушлар сони орасидаги фарқни билиш лозим. ЮУС макс – ЮУС тинч . Масалан: одамнинг юрак урушлар сони максимуми 200 – 70 тинч қ 130 га тенг. Иш вактидаги юрак урушлар сони ортиши % да ифодаланади ва қуйидагича хисобланади: ЮУС ино қ ЮУС ио : ЮУС из * 100% Масалан, агар иш вақтида юрак урушлар сони (ЮУС) қ 160 тенг бўлса, иш вақтида ЮУС 90 га ортган бўлади. 160 – 70 қ 90 юрак урушлар сони иш вақтида нисбий ортиш 70% тенглашади 90/130*100%қ70% Чиниқтирувчи юкламаларнинг жадаллигини аниқлашда юрак урушлар сони учта кўрсаткичидан фойдаланилади: поғона, энг юқори ва ўртача.

Поғонавий юрак урушлар сони деганда чиниқтирувчи самара берувчи энг кичик сон тушунилади. Энг юқори юрак урушлар сони деганда энг юқори чиниқтирувчи самара берувчи юрак урушлар сони тушунилади. Шу сондан чиниқиш вақтида ортмаслик керак. Ўртача чиниқтирувчи юкламанинг ўртачасига мос келувчи юрак урушлар сонига тўғри келади. Чиниқиш юкламаларининг жадаллигини аниқлашда юрак урушлар сонининг нисбий кўрсаткичидан фойдаланиш лозим. Масалан, максимал юрак уришлар сони 200 бўлган ёш йигитнинг поғонавий, ўртача ва энг юқори юрак урушлар сони 150, 170-190 ва 190 га тенг бўлиши керак. Чиниққанлик даражаси қанча паст бўлса, чиниқтириш юкламаларининг жадаллиги шунча паст бўлмоги лозим. Чиниқиш машғулотлари кислород истеъмолини ва юрак урушлар сонининг пастроқ кўрсаткичида кетиши лозим. Масалан, югуриш билан шуғулланиш кислороднинг максимал истемоли 50-60% ёки юрак уришлар сонининг максимумини 60-70% га тўғри келиши керак. Чиниқтирувчи юклама самара бериши учун етарли вақт таъсир қилиши керак. Бу дегани хар бир чиниқтирувчи машқ, машғулот ва чиниқиш цикли маълум вақтдан оз давом этмаслиги керак. Чиниқиш юкламасининг поғонавий давомийлиги унинг жадаллигига боғлиқ, жадаллик қанча паст бўлса давомийлик шунча узоқ бўлиши керак. Чидамлиликка сезиларли чиниқиш самараси 10-16 хафта чиниққандан кейин сезилади. Чиниқтирувчи машғулотларнинг сони уларнинг жадаллиги ва давомлилигига боғлиқ бўлади ва турли даражадаги одамлар учун хар-хил бўлади. Жисмоний маданият машғулотлари билан шуғулланганда қисқа муддатли хар кунли жадал машғулотлар берган натижани узоқ давом этадиган ва хафтада 2-3 марта машғулотлар орқали хам олиш мумкин.

Хафтада 3 мартадан ортиқ чиниқтирувчи машғулотларни ўтказиш қўшимча чиниқтирувчи самара кўрсатмайди. Чиниқтирувчи юкламанинг жадаллиги, давомлилиги ва такрорланиши унинг хажмини аниқлайди. Чиниқтирувчи машғулотларнинг давомлилиги ва сони ортса, самараси хам юқори бўлади. Жисмоний маданият билан шуғулланувчилар жисмоний мехнат қобилиятчанлигини орттириш учун икки хил тартибда чиниқтирувчи машғулотларни ўтказиши мумкин, узоқ давом этувчи ва суст, қисқа давом этувчи ва жадал машклар билан, кислороднинг максимал истемолининг ортиши чиниктирувчи юкламаларнинг сони, давомлилиги ва жадаллигига боғлиқ бўлади. Лекин тўғри чизиқли боғликликни кўрмаймиз. Масалан, хафтада 2 соатли машғулот кислороднинг максимал истемолининг 0,4 л-мин оширса, хафтада 4 соатли машғулотлар 0,8 га эмас, 0,5-0,6 л-мин га оширади. 3. Маълум бир машқни узлуксиз тартибли бажариш (чиниқиш) организмни шу машқни мукаммал бажаришини таъминлаш билан бирга уни шу фаолиятга адаптациялайди. Бундай адаптацияланиш ўз самараларини беради: Чиниқтирган машқни бажариш натижаси энг юқори бўлади. Шу машқни бажариш учун энг кам миқдорда энергия сарфланади. Шу сабали, чиниқтириш дастурлари тузилганда физиологик имкониятларни ривожлантирувчи махсус томонларига эътибор бериш лозим. Чиниқтирувчи самараларнинг хусусиятлиги кўпроқ юкламаларнинг поғонасига боғлиқ. Шуни айтиш лозимки, маълум бир машқни бажарганимизда уни таъминловчи етакчи физиологик тизимларнинг кайси бири погона ёки ундан юқори юклама таъсирида бўлса, ўша тизимда чиниқиш самараси кўринади. Шу сабабли чиниқиш самараси аксарият холларда етакчи харакат сифатларини, энергия таъминоти тизимини кучайтириб харакат координациясини мукаммаллаштиради. Жисмоний машқларни талабларига кўра, яъни харакат сифатлари, энергия таъминоти, харакатнинг координацияси ва шу харакатда иштирок

этувчи мускуллар таркибига кўра ўхшаш машқларни фарқлаш мумкин. Бунда ўхшаш машқлардан фойдаланиб, умумий чиниқтирувчи самара олиш мумкин. Масалан, чидамлиликнинг ортиши учун юриш, югуриш, сузиш, велосипед хайдаш ва бошқалардан фойдаланиш мумкин. Лекин юқори чиниққан спортчиларни тайёрлашда ўхшаш машқлардан фойдаланилмайди. Уларни чиниқтиришда иложи борича мусобақада кўп учрайдиган машқлардан фойдаланилади. Хар қандай спорт машқини бажарганда уни амалга оширувчи мускулларининг фаоллик даражаси қай даражада ишга киришини ва бошқа махсус хусусиятлари тавсифланади. Бу, албатта харакатни бошқаришни марказий нерв дастури қанчалик амалга ошиши билан белгиланади. Чиниқиш давомида шу дастур аста-секин мукаммаллашади ва натижада машқни бажариш техникасининг тобора ортиб бориши туфайли унга энергия сарфи камаяди. Юқори спорт натижасига эришиш ва энг кам энергия сарфлаб машқ бажариш харакат малакалари мукаммаллашганига чиниқишнинг махсус самараси орқали етишилади. Масалан, изотермик машқлар кўпроқ статик кучни орттиради ва динамик кучга таъсир кўрсатмайди. Динамик машқлар чиниқтирилаётган мускулнинг динамик кучини орттиради, статик кучга кам таъсир кўрсатади. Етакчи харакат сифатларини чиниқтиришда махсус машқлардангина фойдаланилади. Масалан мускул кучини оширувчи машқлар унинг чидамлилигига кам таъсир қилса, чидамлилик машқлари эса мускул кучини деярли ўзгартирмайди. Шунинг учун у ёки бу харакат сифатларини ривожлантиришда махсус чиниқтирувчи машқлар ва тартиблардан фойдаланилади. Улар ёрдамида чиниқтирилаётган сифатнинг ривожланишини таъминловчи физиологик тизим ва механизмлар юқори даражада юкланиб яхши самарага эришилади.

Жисмоний машқни бажаришда иштирок этаётган мускул гурухлари чиниқиши натижасида энг яхши натижаларнинг олиниши махсус чиниқиш самарасида кўринади. Масалан етук спортчиларда кислороднинг максимал истемолининг энг юқори кўрсаткичи фақат мусобақавий машқларни бажарганда кўринади. Чиниқмаган одамларда энг юқори кислороднинг максимал истемолининг югурганда, эшкакчилар – эшганда, велосипедчилар велоэргометрда, конкичилар – конкида учганда кузатилади. қизик бир мисолни келтирамиз, бир тухумли эгизак қизлардан бири сузиш билан шуғулланган, иккинчиси шуғулланмаган. Уларнинг иккаласи тредбанда югурганда кислороднинг максимал истемолининг бир хил бўлган, сузишганда эса сузиш билан шуғулланган кислороднинг максимал истемолининг 30% га шуғулланмаганга қараганда юқори бўлган. Чиниқиш машғулотлари доимо қандайдир бир ташқи мухит шароитларида ўтади. Шу сабали чиниқувчи организм ташқи мухитни шу шароитларга энг қулай адаптацияланади. Масалан чиниқиш туфайли денгиз сатхи шароитида юзага келадиган чидамлилик сифатлари фақат шу шароитга мос келади, гипоксик холат, яъни денгиз сатхидан юқори жойлашган мухит учун қулай хисобланмайди. Юқори температурали мухитга хам спортчилар мослашади. Агар мослашмаган спортчилар юқори хароратли ва намли мухитда мусобақага қатнашса ва шу шароитга мослашмаган бўлса натижалар албатта паст бўлади. Шу сабабли чиниқиш машғулотлари иложи борича мусобақа ўтадиган шароитда ўтказилгани маъқул. 4. Агар чиниқиш машғулотлари тўхтатилса, юкламалари поғона даражасидан пастлаб кетса, чиниққанлик кўрсаткичлари пасаяди ёки мутлақо йўқ бўлиб кетади. Жисмоний машқ билан шуғулланувчиларнинг мехнат қобилиятчанлигини сезиларли даражада пасайиши 2 хафта шуғулланмай куйилганда кузатилади. 3-8 ойдан сўнг чиниқиш бошланган дастлабки холатга қайтади. Чиниқиш самараларида хосил бўлган кўрсаткичлар

чиниқтирувчи машғулотлар тўхтагандан ёки камайтирилгандан кейинги дастлабки даврдагина камайиши сезилади. Биринчи (1-3 ой) ойларда олинган самаранинг деярли ярми йўқолади. Хаттоки етук спортчиларда хам қисқа муддатли чиниқишнинг тўхташи жисмоний мехнат қобилиятчанлигини сезиларли пасайтиради. Шу сабали чиниқиш машғулотларининг узлуксизлигини таъминлаш лозим. Чиниқиш самараларини ушлаб туриш учун чиниқиш машғулотлари сони озрок, қутқариш учун эса кўпроқ ва оғирроқ бўлиши талаб этилади. Масалан, жисмоний машқ машгулотлари билан шугулланувчилар учун чиниқиш машғулотлари сонини хафтасига 2 мартага тушириш кислороднинг максимал истемолининг ва бошқа функционал тизимларнинг чиниқиш кўрсаткичларини нисбатан доимий даражада ушлаб туриш имкониятини яратди. Хафтада 1 мартагача тушириш чиниқиш кўрсаткичларининг пасайишига қаршилик қилади, лекин тўла тўхтата олмайди. Максимал юрак урушлар сони ирсий белги хисобланади, юракнинг чап коринчаси деворининг қалинлиги ва капиллярлар билан таъминланганлиги хам ирсий белги сифатида ўтади. 5. Узлуксиз равишда чиниқиш машғулотлари таъсирида тирик организмнинг функционал имкониятларини ўзгариб боришига чиниқувчанлик дейилади. Чиниқувчанлик даражаси чиниқиш самаралари билан бахоланади. Чиниқиш юкламасига организм қанча кўп жавоб берса, у шунча чиниқувчан бўлади. Турли одамларнинг чиниқувчанлиги кескин фарқ қилади, бир хил чиниқиш машқлари хар хил самара беради. Чиниқувчанлик хам чиниқиш каби хусусий хисобланади. Масалан, бир хил одамларда кучни чиниқтириш осон бўлса. Иккинчи бир одамларда чидамлиликни чиниқтириш қийин кечади. Чиниқувчанлиги хар хил бўлганлиги туфайли турли одамларда бир хил чиниқтирувчи машқлар турлича самара беради. қайсидир бир сифатни чиниқтирувчи машқлар бир одам учун жуда қулай бўлса, иккинчиси учун

мос келмаслиги мумкин. Бир гурухга кирувчи (ёши, жинси) одамларнинг чиникувчанлиги функционал кўрсаткичларини кай даражадалигига боғлик, яъни чиниқувга даврдаги кўрсаткичлар қанчалик паст бўлса, унинг чиниқувчанлиги шунчалик юқори бўлади. Чиниқувчанликнинг тўртта варианти мавжуд: 1. Юқори тез чиниқувчанлик - чиниқишнинг катта самараларига чиниқишнинг дастлабки даврида тезда эришилади. Кейинги ўзгаришлар секин-аста кетиб «тўйиниш» даражасига етади. 2. Юкори секин чиникувчанлик - катта чиниқтирувчи самаралар аста- секинлик билан эришилади. 3. h) Паст тез чиниқувчанлик - унча катта бўлмаган чиниқиш эффектлари тезда кўриниб, кейин жуда оз ўзгаради. 4. Паст секин чиниқувчанлик - унча катта бўлмаган чиниқиш самаралари секин кўриниб, секинлик билан ортади Аввал таъкидланганидек, чиниқувчанлик даражаси кўпроқ физиологик функцияларнинг дастлабки холати билан белгиланади. Бу одамнинг хаёт тарзи, жисмоний фаоллиги, овқатланиши чиниққанлигига боғлиқ бўлади. Аммо одамнинг функционал имкониятларини аниқлашда ва чиниқувчанлигини билишда генетик омиллар асосий ахамиятга эга. Маълумки, одамнинг бир қатор функционал кўрсаткичлари у ёки бу даражада тана шакли ва катталиги, ички органларнинг катталигига боғлиқ бўлади. Кўпчилик морфологик кўрсаткичлар генетик ахборот таъсирида бўлади. Ташқи нафас олиш функциясининг қуйидаги кўрсаткичлари: ўпкаларнинг умумий хажми, ўпканинг тириклик сиғими, қўшимча ва резерв хажмлар тананинг катталигига боғлиқ бўлганлиги туфайли ирсий бўлади; харакатлар сони, ўпканинг нисбий хажмлари ирсиятга боғлиқ бўлмайди.

Мускул таркибидаги тез ва секин толаларнинг нисбати ирсий хисобланади. Тез толаларнинг II - A ва II - B типлари ўзгариб туриши ирсиятга боғлиқ бўлмайди. Мускуллар таркибидаги митохондрияларнинг оз-кўплиги, ферментларнинг фаоллиги ирсиятга боғлиқ бўлмайди, улар асосан чиникиш белгиси хисобланади. Одамнинг тезлик-куч имкониятлари тез толаларнинг микдорига, мускулнинг нисбий кучига, харакат реакцияларининг тезлигига, харакатнинг максимал тезлиги ва такрорланишига, максимал анаэроб қувватга, лактоцид энергия тизимининг сиғимига боғлиқлиги унинг ирсиятга боғлиқлигини кўрсатади. Шу сабали «Буюк спринтерлар туғма бўлади». Кислороднинг максимал истеъмоли кўрсаткичлари туғма бўлади. Кислороднинг максимал истемолининг юқори кўрсаткичари фақат чиниққан спортчилардагина учрамасдан, спорт билан шуғулланмаган одамларда хам учраши мумкин. Чидамлиликнинг кўрсаткичлари хисобланган кислороднинг максимал истемолининг юқори кўрсаткичи, организмнинг юқори аэроб имкониятлари, мускулларнинг таркибидан секин толаларнинг кўплиги ирсий белгилиги эканлигини хисобга олсак, «буюк стайерлар хам туғма бўладилар». Чиниқиш даражасининг энг юқори кўрсаткичи туғма бўлади. Узлуксиз чиниқиш хам организмнинг функционал имкониятларини чегарадан ортиқча қила олмайди. Шу сабали, организмнинг туғма имкониятлари юқори спорт кўрсаткичларининг асосий омиллари хисобланади.

Адабиётлар 1. Спортивная физиология. Под ред. Я.М. Коца – М. 1986 2. Физиология человека. Под ред. Н.В. Зимкина – ФиС, 1970 3. Н.А. Фомин. Физиология человека. – М., Просвещение, 1982 4. Н.А. Бернштейн. Физиология движений активности. – М., 1990 5. Ю.В. Верхошанский. Основы силовой подготовки спортсмена. М., 1970 6. Н.В. Зимкин. Физиологическая характеристика силы быстроты и выносливости. 8. М.,1966

Похожие

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Хозирги даврда Ўзбекистон жисмоний тарбия ва спорт

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари вақтида овқатланиш

Жисмоний тарбия методларига умумий характеристика

Жисмоний тарбия назариясининг умумий принциплари