Жисмоний тарбия назариясининг умумий принциплари - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний тарбия назариясининг умумий принциплари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Жисмоний тарбия назариясининг умумий принциплари РЕЖА: 1. Жисмоний тарбиянинг меҳнат ва ҳарбий амалиёт билан боғлиқлиги принципи 2. Шахсни ҳар томонлама ривжлантириш принципи 3.Жисмоний тарбияни соғломлаштиришга йўналтириш принципи

Жисмоний тарбия назарияси ва амалиёти умумий принциплари ва жисмоний л-арбия назарияси усулиятининг принциплари деб аталадиган принципларга таянади: Булардан ташқари, жисмоний тарбиянинг айрим кўринишлари ва хусусиятларини ифодаловчи (масалан, спорт, тренировкаси, космонавтлар, ўт ўчирувчилар тренировкаси ва хрказо) принциплари хам мавжуд. Улар бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, принципларнинг ягона тизимини ташкил этади. Энг аввало, биз жисмоний тарбия назариясининг умумий принциплари билан танишиб чиқайлик. Улар: а) жисмоний тарбиянинг меҳнат ва ҳарбий амалиёт билан боғлиқлиги; б) шахсни ҳар томонлама ривожлантириш; в) жисмоний тарбиянинг соғломлаштиришга йўналтириш принципи деб гуруҳланади. Жисмоний тарбия жараёнида назарий принциплар, бир томондан, низом вазифасини ўтаса, иккинчи томондан, жисмоний тарбия жараёнида ўкитувчини назарий ва методик жиҳатдан маълум рамка (колип)га, йўналишга солади. Педагогик жараён ва амалий фаолиятда принцип мажбурият, конун тарзида аҳамият касб этиши мумкин. Айрим ҳолатларда: принципга жисмоний тарбиядаги маълум билимларнинг бир кисми, ёки фаолиятга йўриқчи (кўрсатма берувчи), ёки турли хил алоҳида вазифани бажариш учун умумий асос деб қараймиз. 1.Жисмоний тарбиянинг меҳнат ва ҳарбий амалиёт билан боғлиқлиги принципи Бу принцип кишиларни ҳаракат фаолиятига ёки меҳнатга тайёрлашда жисмоний тарбия жараёнинг асосий социал конуниятини ва унинг хизмат функциясини ифодалайди. Барча тизимларда бу конуният ўзининг махсус ифодасини топади. Айрим олимлар гурух.и физкультура ва спортнинг хизмат функциясига ҳозирги давр турмушидаги, ҳаётидаги зичликни, тарангликни юмшатишдан иборат деб карайдилар. Улар ҳозирги замон ишлаб чиқариши механикаси, авлюматикаси, индустрияси вужудга келтирган психик ва

жисмоний мувозанатни сақлаш учун спортни асосий восита қилиб олмокчилар. Физкультура ва спорт жисмоний тарбия жараёнида ҳаёт учун керак бўлган ҳаракат малакаларини тарбиялаш ва ривожлантиришдагина ҳаётий аҳамият касб этиш билан чекланмай ижтимоий ҳаётда хам фойдаланадилар. Аслида эса у ёки бу жисмоний машқлар билан шуғулланиш оркали ҳосил қилинган малака тўғридан-тўғри меҳнат фаолияти жараёнига кўчсагина, у ҳаётийдир. Тўғри, велосипедда юриш малакаси, граната улоқтириш ва бошқалар айнан амалий ҳаётий аҳамиятга эга. Лекин бу билан жисмоний тарбиянинг ҳаётий зарурияти ҳали айтарли чекланмайди. Агар чекланса, биз футбол ва бошқа спорт ўйинлари, гимнастика, штанга билан бажариладиган жисмоний тарбия жараёнидаги энг муҳим машқлар асосий омиллар, ҳаётий аҳамиятга эга эмас, деган хулосага келишимиз мумкин. Аслида эса бизнинг жисмоний тарбия тизимимиз бу машқларни "ҳаёт учун зарур" деб ўзининг педагогик жараёни таркибидан чиқармайди. Тушунарлики, футболчи меҳнатда ёқи мудофаа шароитида кучини тежаб сарфлаб, тўпни аник нишонга уришига эҳтиёжи йўқ. Меҳнатда ёки мудофаада ундан фойда йўқ. Бироқ футбол ўйини машғулотларида эгалланган чакконлик, чидамлилик, тезкорлик, қисқа вакт ичида ҳал қилувчи қарор қабул кила олиш, дадил аник бажариладиган ҳаракат сифат-ларини ривожлантиришга эришиш ҳаётий заруриятдир. Жисмоний тарбиянинг мақсади меҳнатга ва мудофаага тўғридан-тўғри йунаггирилсагина, унда тарбия орқали эгалланган малака ва кўникмалар заҳираси кўп бўлса, киши нотаниш шароитга — ишлаб чикаришдами, армиядами қисқа вақт ичида тез мослашади ва лозим бўлган меҳнат фаолияти ҳаракат техникасини тез эгаллайди. Маълумки, чаккон, кучли, чидамли, тезкор ва эгилувчан киши янги ҳаракат малакасини эгаллашда қийинчиликка нисбатан кам учрайди. Амалда соғлом бўлсада, ҳаракат заҳираси кам бу'лса, у киши лозим бўлган ҳаракат техникасини секин ўзлаштиради.

Гимнастика машқлари ҳаётийми? Албатта! Оддий мисол: иш бошланишидан олдинги бажариладиган гимнастика толиқишнинг, чарчашнинг олдини олади, организмнинг юқори иш кобилиятини таъминлайди. Сузиш, мувозанат саклаш аппарати (мияча) функциясини яхшилайдиган энг яхши восита деб исботланган. Гимнастика жиҳози - "Кон" даги хилма-хил машқлар вазнсизлик шароитида, парашют билан сакраш, сувости ишларига осон мослаштиради. Ташқи кўринишидан бу машқлар ҳаётий-амалий эмасдек туюлсада, аслида... Яна мисол, маълумки, самолет ва космик кеманинг учиш тезлиги жуда юқоридир. Уларнинг бошқарувчилари организмида кутилмаганда хилма-хил ўзгаришлар рўй беради - маълум вақт ичида мияга бирданига кон бормай қолади ёки оз боради. Сабаби, босимнинг юқори ёки камлиги, тезликнинг ўта юкорилигидир. Бу таъсирдан тез кутилишни эса яхши ривожланган тана мускулларигина уддалайди. Тана мускуллари эса жисмоний машқлар билан шуғулланиш оркали ривожлантирилади. Демак, жисмоний тарбия ҳаётий ва зарурий. Шунинг учун жисмоний тарбия мутахассиси жисмоний тарбия жараёнида меҳнат ва ҳарбий амалиётнинг ҳаётий-амалий машқларидан мукаммат фойдаланишни ўз фаолиятининг принципига айлантириш шарт. Вазнсизлик гавдани бошкаришни талаб қилади. Батута, Лопинг ва бошқалардаги машқлар космонавтлар тренировка машғулотларининг асосини ташкил қилади. Улуғ Ватан уруши ва ҳозирги замон ҳарбий ўқув машғулотлари тажрибаси, максимал автоматлашган ҳарбий техника, тез манёвр килиш учун солдат ва офицерда юқори жисмоний тайёргарликка эга бўлиш талабини илгари сурмокда. Бунга эса ҳарбий ҳаётда жисмоний машқлар билан системали шуғулланиш, машқ килиш оркалигина эришиш мумкинлигига амалда гувоҳмиз. Юкори даражада уюштирилган ишлаб чикариш меҳнати фабрика ишчисидан бир томонлама ривожланишни эмас, ундан универсалликни талаб

килади. У ўз навбахида юқори даражадаги жисмоний тайёргарлик сифатлари ёки кўрсаткичларига эга бўлишликни тақазо этади. Шунинг учун ҳам меҳнатни уюштиришнинг юқори даражаси такомиллашган меҳнат ишлаб чиқариши «ҳар томонлама ривожланган шахс тарбияси» муаммосини пайдо бўлишига олиб келиши табиийдир. 2. Шахсни ҳар томонлама ривжлантириш принципи Маълумки, мавжуд жамиятда яшайдиган ҳар бир шахс ҳар томонлама ривожланган бўлиши лозим, чунки, кишилар руҳий, маънавий ва жисмоний сифатларни ўзида мужассамлаштирган ҳолда туғилмайдилар. Бу сифатларни камол топиши, ўша ижтимоий шароитга ва мавжуд тарбия тизимига боғлиқ . Жисмоний тарбия эса тарбиянинг бошқа томонлари ичида муҳимларидан биридир. Ижтимоий муҳит ҳар томонлама гармоник ривожланишни, хар доим ва хар ерда инсон органлари ва системаларининг биологик ривожланишининг ички талаби тарзида кўяди. Шунинг учун ҳам инсон тарбиясида кўлланиладиган тарбиянинг ҳар қандай шакллари жисмоний тарбия жараёни билан иложсиз боғлангандир. Бусиз ҳар томонлама гармоник тарбия амалга ошмайди. Жисмоний тарбиянинг бошқа тарбия турлари билан боғлиқлигини диалектик материалистик фалсафа ва табиий-илмий фанларнинг очиқ мунозараси, фандаги ўша эски баҳс ҳозир ҳам давом эттиришга уринувчилар мавжуд, улар одам танасининг ташқи кўриниши ва унинг функциясига ташқи таъсир билан ўзгартириш киритиш мумкин эмас деб тарбиянинг ролини ҳозир ҳам инкор этадилар. Жисмоний тарбия жараёни қонуниятларидагина ҳар томонлама жисмонан гармоник ривожланишини йўлга қўя олишни мумкунлиги илмий асосланган. Кишининг руҳий, маънавий кобилиятини ўсишга энг аввал ўша

ижтимоий шароит, сўнгра эса инсонни ўзнинг муҳитни ўзгартириш ёки ўша ўзгартириш учун олиб борилган фаолиятни роль ўйнашлигини И.М. Сеченов ва И.П. Павловларниг табиий фанлардаги илмий тадқиқотлар орқали аллақачонлар илмий ва амалий исботланган. Инсон организмининг ташқи муҳит билан алоқасида шартли рефлексларнинг моҳияти катта эканлигини, ҳам жисмоний, ҳам психик фаолият, бош мия пўстлоқ қисмида содир бўладиган «вақгли алоқа» орқали содир бўлишлигининг амалий исботи шоҳидимиз. Улар таълим ва тарбия жараёнини кишиларда қатор "узун шартли рефлексларни ҳосил килиш" деб тушунтирадилар. Жамият талабига мувофиқ равишда, шартли рефлекслардаги вақтли алоқаларини юзага келтириш шахснинг фақат маънавий шаклланишигагина эмас, балки жисмоний жиҳатдан камолотга эришишига физиологик пойдевор бўлиши мумкинлигини исботладилар. Шахсни ҳар томонлама ривожлантириш принципининг жисмоний тарбия мктахассисига қўядиган асосий талаблари: I . Тарбиянинг турли томонларининг бир бутунлигига эришиш. Жисмоний тарбия орқали эришилган юқори натижанинг ўзи шахсни ҳар томонлама ривожланагнлигини белгилайди, деб бўлмайди . Жисмоний сифатларга кўшиб ақлий, ахлоқий, руҳий, эстетик, ва маънавий сифатлар ҳам қўшиб тарбияланса, шахс шундагина ижодий меҳнат ва Ватан мудофаасига тайёр бўлади. Бу талаб ўз навбатида жамиятимиз аъзоларининг хал килувчи вақтда, меҳнат вахтасидами, мудофадами, қонуний демократик давлатни барпо этишдек шарафли ишларнинг барчасида олдинда бўладилар. 2. Кенг ва умумий жисмоний тайёргарликка эга бўлиш. Жамият аъзоларининг барча фаолиятлари маълум маънодаги касбга, ҳунарга йўналтирилган бўлиши, бунга айниқса меҳнат ва ҳарбий фаолият давомида дуч келамиз. Ҳар қандай фаолиялдаги ютуқ жисмоний тайёргарликка боғлиқ. Армия сафидами ёки меҳнат фронтидами умумжисмоний тайёргарлиги сует

бўлганлар қийинчиликларга дуч келадилар. Жисмоний сифатлар инсонда қанчалик яхши ривожланган, ҳаёт учун керакли зарур бўлган ҳаракат ва меҳнат малакалари етарли бўлса, бошка фаолиятни осон ва тез ўзлаштирилади. Жисмоний тайёргарликни йўлга кўйиш учун олиб борилган режали фаолият ҳар томонлама гармоник ривожлантиришнинг омилидир. 3. Жисмоний тарбияни соғломлаштиришга йўналтириш принципи Жисмоний тарбиянинг соғломлаштиришга йўналтирилганлиги принципи шуғулланувчиларнинг жисмоний машқлар билан машғул бўлишида уларни соғлигига жавоб бериш маъсулиятини ўртага ташлайди. Жисмоний маданият ташкилотчилари, тренерлар, давлат, халқ олдида шуғулланувчиларнинг соғлигига жавоб берибгина қолмай, уни мустаҳкамлашга ва такомиллаштиришга ҳам жавоб берадилар. Жисмоний машклар билан врач ва педагог назорати остида шуғулланилсагина, у ижобий эффект беради. Нотўғри фойдаланиш эса шуғулланувчи соғлигига салбий таъсир этиши мумкин. Шунинг учун биологик хусусиятлари - ёши, жинси, соғлигини ҳисобга олиш, системали врач ва педагог назорати тарбия жараёнида етакчи омилдир. Амалда режасиз ишлаш ўта салбий оқибатларга олиб келади. Танланган услубиятлар, машқларнинг меъёри, бажариш интенсивлиги, юкламанинг умумий миқдорини танлашдаги педагогнинг арзимас хатоси шуғулланувчи учун ўта кимматга тушиши мумкин. Шундай ҳолларга дуч келиш мумкинки, спорт натижаларини вактинчалик ўсиши, жисмоний тайёргарлик кўрсаткичларининг ортиши, организмда вактинчалик спортчи учун сезилмайдиган патологик ўзгаришларга олиб келиши мумкин. Келиб чиқадиган ёмон окибатлар жисмоний маданият ва спортнинг обрўсига салбий таъсир этади. Шу сабабли врач назорати далилларини эътироф этиш билангина чекланмай, асосий эътибор уларнинг тахлилига қаратилиши лозим.

Назоратни тизимли эмаслиги салбий оқибатларга олиб келиши мукаррардир. Жисмоний тарбияни соғломлаштириш билан боғлаб олиб бориш принципи врач, педагог ва шуғул ланувчининг кунлик мунтазам мулокотини талаб қилади. Жисмоний тарбия принциплари бир-бири билан ўзаро узвий боғликликии тақазо этади. Шундагина улар аҳамиятини сақлаб қолади. Жисмоний тарбиянинг меҳнат ва ҳарбий амалиёт билан боғлиқлиги унинг етакчи принципидир. Шу принципгина мамлакатимизда жисмоний тарбиянинг асосий қонуниятини ифодалайди, унинг аҳамияти жамиятимиз аъзоларини ижодий меҳнатга ва Ватан мудофасига тайёрлащдадир. Шахсни ҳар томонлама ривожлантириш принципи ижтимоий ҳаётга - ишлаб чикариш ва ҳарбий ишини амалга оширадиган ҳар томонлама ривожланган шахсга талабни оширади, ҳар томонлама жисмоний, маънавий ривожланганларни тарбиялаш мамлакат иқтисодиёти ва мудофаасини таҳминлашда муҳим роль ўйнайди. Бобокалонимиз Абу Али ибн Сино «Жисмоний машқлар ҳақида қисқача сўз»ида саломатликни сақлаш режимининг асосий омилларидан бири жисмоний машқлар билан шуғулланиш эканлигини таъкидлайди. Овқатланиш, уйқу, дам олиш режимининг кун тартибидаги системали жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотлардан кейинги ўринга қўяди. Маромли, меъёридаги эркин ҳаракатлар — яъни жисмоний машқлар билан шуғулланиш касалликни йўқотиш учун ҳеч қандай даволанишга заруриятнинг вужудга келтирмаслигини айтиб ўтади. Эркин, меъёридаги маромли ҳаракат узлуксиз чуқур нафас олишни йўлга кўяди. Бу билан, организм мускулларининг тўқималари кислород билан етарли даражадаги кислород билан таъминланади. Машк қилган, машқ курган организм ўзидаги "кераксиз"ни вужудга келишига, унинг чикариб ташланишига керагидан ортиқча энергия сарфламайди. Таълим жараёнида машк қилишнинг меъёрини топиш ва унинг саломатлик учун таъсирини аниқлай олиш, тарбия жараёнининг муҳим

кўрсатмасига, керак бўлса, низомига айланиши лозим. Жисмоний тарбиянинг юкорида қайд қилинган принциплари қатори жисмоний тарбияни соғломлаштиришга йўналтиришнинг амалий самараси каттадир. Шунинг учун жисмоний тарбия тизимининг умумий принципларига риоя килиш жисмоний тарбияни амалга ошираётган мутахассисдан тортиб шуғулланувчиларгача уларни соғлигига эътибор беришни муҳимлигини таъкидлайди. Бундан келиб чиқадики, педагогик жараён давомида умумий принципларга ўз вақтида риоя қилинса, кўйилган талаблар мукаммал бажарилса, жисмоний тарбия жараёнининг самарадорлиги юкори бўлади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида, Вазирлар маҳкамасининг 1999 йил 27 майдаги 271-сонли қарори. 2. Ўзбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш давлат дастури Консеппияси. Вазирлар маҳкамасининг 999 йил 27 майдаги қарорига илова. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат» Т., Ўзбекистон, 4. Каримов И.А. «Биздан озод ва обод Ватан қолсин» Т., Ўзбекистон, 1994. 5. Каримов И.А. «Баркамол авлод орзуси», «Шарқ» нашриётматбаа концерни бош таҳририяти, Т., 1999. 6. Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури, «Шарқ» нашриёт—матбаа концерни бош таҳририяти, Тошкент, 1999. 7. Абдумаликов Р., Юнусэв Т.Т. ва бошқалар. «Ўзбекистонда жисмоний тарбия таълимининг ривожланиши», методик тавсиянома. Т., ЎзДЖТИ, 1992. 8. Турсунов У., «Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси», ўқув қўкулланма, Кўкон, 1992. 9. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси, дарслик, таржима, Т., «Ўкитувчи», 1967.Шияна, М., Просвещение, 1988. 10. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Учебник для институтов, физ. культуры. М. ФиС, 1991. • 11. Ф. Хўжаев, Т. Усманхўжаев. Бошланғич синфларда жисмоний тарбия, ўқув қўлланма. Т., "Ўқитувчи", 1996. 12. А. Абдуллаев. Жисмоний тарбия воситалари. Ўкув қўлланмас. Фарғона, 1999.

Похожие

Жисмоний тарбия методларига умумий характеристика

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари

Жисмоний тарбия гигиенаси

Жисмоний тарбия гигиенаси

Янги даврда жисмоний тарбия