Жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари вақтида овқатланиш - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари вақтида овқатланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари вақтида овқатланиш Режа: 1. Жисмоний тарбия ва спор машғулотлари вақтида энергиянинг сарфланиши. 2. Энергия сарфланишини белгилаш усуллари 3. Овқат рационини таркиби

Рационал тарзда овқатланишга қуйиладиган гигиеник талаблар қуйидаги тадбирларни йўлга қуйиш орқали амалга оширилади: сарф қилинган энергияни тиклаш учун овқатланишни нормага солиш, пластик процессларни таминлаш учун таркибида асосий ингредиенлар (оқсил, ёғлар, углеводлар) бўлган овқатларни нормаллаштириш; организм функцияларини таъминлаш учун овқатланишни сув миқдори, микроэлементлар, минераллар, витаминлар миқдори бўйича нормаллаштириш; овқатланиш режимини нормаллаштириш. Бутун умр давомида организмда доимий равишда энергия алмашинуви содир бўлиб туради. Бир томондан энергия ишлаб чиқарилса, иккинчи томондан у сарфланиб туради. Организмга энергия ҳужайралардаги тўқималардаги ҳаётий фаолият жараёнларини таъминлаш учун, гавданинг ҳароратини сақлаб туриш ташқи механик ишларни бажариш учун зарурдир. Одам ухлаган вақтида жуда кам миқдорда энергия сарф қилади. Унинг сарфланиш миқдори тахминан 0,9 ккал/м га тенг бўлади. Конфорт шароитида (асосий модда алмашинув даражаси) эрта нохордаги тинч ётилган пайтда энергиянинг сарфланиш даражаси ҳам тахминан ўша уйқу вактидаги даражага тенг бўлади. Асосий модда алмашинув энергияси тўқималардаги ҳаётий жараёнларга ҳамда тана ҳароратини бир маромда сақлаб туриш учун сарф қилинади. Энергия сарфланишини белгилаш тўғридан-тўғри колориметрия методи орқали амалга оширилади. Уни одам фаолиятининг ҳар-хил турлари бўйича сарф қилинган энергия миқдорини махсус равишда тадқиқ этиш асосида тузиб чиқилган жадвалларга қараб, кислород истемол қилиш юзасидан текшириб аниқланади. Спортда энергия сарфланиши ихтисослашишига боғлиқ бўлади. Бунда спорт турлари 3 группага ажратилади. 1. Бу группага кўпроқ аэробик типдаги спорт турлари киради (узоқ масофаларга югуриш, чағи учуш, мўлжал олиб юриш, велосипед учиш, сузиш, юриш); тренировкалар, узоқ муддат ишлашни ва катта-катта (суткасига 6000-7000 ккал) энергия сарфланишини талаб қилади.

2. Аэробик - анаеробик группа (ўртача масофаларга югуриш, спорт ўйинлари, эшкак эшиш, кураш); тренировкаларда ҳам узоқ давом этадиган ишлар бажарилади, ҳам нисбатан қиска муддат давом этадиган ишлар бажарилади ( такрорий метод қулланилади), бунда энергиянинг сарфланиши 1 суткада 5000-6000 ккал га тўғри келади. 3. Анаэробик группа (сакраш, спринтерча – югуриш); тренировкалар мускулларга интенсив равишда қисқа муддатли зўриқиш тўғри келадиган тарзда ўтказилади; энергия сарфланиши 4500-5000 ккал га тўғри келади. Спортда энергия сарфланишининг тежемлилиги техниканинг рафионаллиги билан боғлиқдир. Юксак даражада спорт техникасига эга бўлган чанғичи пастроқ даражада спорт техникасига эга бўлган чанғичи Билан бир хил тезликда ҳаракат қилган вақтида камроқ энергия сарфлайди, энергия баравар сарф қилинган вақтда эса ундан кўра кўпроқ ва катттароқ тезликка эришади. Бунда энергия сарфланишидаги тежамкорлик кўпроқ даражада механик ишга сарфланадиган энергиядан самаралироқ фойдаланиш орқали белгиланади. Бунда иссиқликка айланадиган энергия миқдорида айтайлик фарқ бўлмайди. Овқат рациони ўз таркибида: оқсил, ёғлар, углеводлар, витаминлар, минерал тузлар, сув ва бошқа организм учун зарур бўлган барча моддалардан тегишли миқдорда бўлиши керак. Углеводлар ва ёғлардан кўпроқ энергия етказиб берувчи модда сифатида фойдаланилади. Оқсиллар эса – пластик жараёнлар учун зарур бўлади; бошқа озиқ-овқат моддалари энергетик аҳамиятга эга бўлмайди. Оқсиллар углевод, кислород, водород, фосфор, олтингугурт ва азотдан иборат бўлиб, булар ўз навбатида аминокислоталар таркибига киради, ҳамда оқсил таркиб топадиган структура бирликлари ҳисобланади. Бундай аминокислоталарнинг 25 дан ортиқ тури маълумдир. Оқсиллар ўз таркибига кўра ва аминокислоталар бирикишининг изчиллигига кўра бир-биридан фарқ қилади. Ҳайвонлар ва ўсимликлар ҳам бир-биридан фарқ қилади.

Ёғлар таркибида углерод, водород, кислородга эга бўлган глицерин ҳамда ёғ кислоталаридан иборат бўлади. Булар овқатнинг энергияга кўпроқ даражада бой бўлган компонентлари ҳисобланади. Организмда 1 гр ёғнинг оксидланиши 9,3 ккал энергия беради. Ёғлар таркибида ҳаёт учун зарур бўлган А, Д, Е, К - витаминлари ҳамда биологик жиҳатдан актив моддалар – тўйинмаган ёғ кимлоталари мавжуд бўлади. Ёғлар фақат энергетик аҳамиятига эга бўлиб қолмай, шу билан бирга структура аҳамиятга эгадир. Улар ҳужайра қобиғи ва мембрана таркибига киради, иссиқлик изоляцияси функциясини сақлаб турадиган карсет вазифасини бажаради, тери остидаги клечаткага жойлашиб, ички аъзоларни жамлат турадиган тўқималар, бўғимлар, нерв системаси, эндокрин безлари таркибига киради. Спортчилар овқатида ўсимлик ёғи мажбурий компонентлардан бўлиб ҳисобланади, чунки улар Е витаминини ортиқ даражада сарф қиладилар; ўсимлик ёғи таркибидаги Е витамини ёғ алмашинуви учун зарур бўлиб, қондаги оқсил, ёғ компонентларини нормал ҳолга келтиришга ёрдам беради, ателосклероз касаллигини олдини олади. Углеводлар водород, кислород ва углероддан таркиб топади. Углеродлар 1 молекуласидаги моносахарлар миқдорига қараб, улар моносахарлар (фруктоза, глюкоза), дисахарлар (лавлаги қанди) ва полисахарлар (крахмал, гликоген) га бўлинади. Углеродлар асосий энергия етказиб берувчилар ҳисобланади. 1 гр углеводнинг оксидланиши 4,1 ккал иссиқлик беради. Кундизги овқат рационида углеводнинг миқдори калория қимматининг 60% таъмин этмоғи керак. Сабзавотлар ичида сабзи, карам, лавлаги, витаминларга, минерал тузларга, клетчаткаларга бойдир. Картошка таркибида кўп миқдорда крахмал (полисахарлар) мавжуд бўлиб, калорияга бойдир. Бироқ унда клетчатка камроқ бўлади. Шунинг учун сабзавотларни (картошка, лавлаги, сабзи, карам, пиёз, бодринг қўшиб) винегрет шаклида истеъмол қилиш мақсадга мувофиқдир. Пиёзда углевод ва оқсиллар кам бўлса ҳам лекин овқат ҳазм

қилишга бактерицит сифатида стимуляция қилувчи таъсир кўрсатиши туфайли жуда фойдалидир. Овқат организмнинг натрий, кальций, магний, темир, фосфор, олтингугурт, хлорга бўлган эҳтиёжини кўпроқ даражада ва бошқа бир қатор элементлар (микроэлементлар) – йод, фтор, рух, мис, марганец, кабальт ва бошқаларга бўлган талабини камроқ (1 мг – кг ва ундан ҳам камроқ) даражада қондириш керак. (Минераллар тўқималардаги осмотик босимни сақлаб туради, улар суяк, тиш, гемоглабин, ферментлар, гармонлар таркибига киради. Витаминлар ўзининг химиявий таркибига кўра турли органик бирикмалар бўлиб, организмда ферментлар ҳосил бўлиши учун жуда зарурдир. Қандайдир бир витаминнинг етишмаслиги мода алмашинув жараёнларининг бузилишига сабаб бўлади. Иш қобилияти пасаяди, касалликлар авж олади, айрим ҳолларда касаллик ўлим билан тугаши ҳам мумкин. Жисмоний машқлаб бажарилган вақтда витаминлар кўп миқдорда сарф бўлади. Шунинг учун ҳам спортчиларнинг овқат рационида, калория қиммати ҳамда таркибида оқсиллар, ёғлар ва углеводлар қай даражада экнига қараб. Рационал мезон бўйича тайёрланган овқатларда витаминлар етишмай қолиши мумкин. Айниқса ва баҳор фаслида (январ-апрел ойларида) чидамлилик бўйича ўтказиладиган спорт турларида анна шундай ҳолларни кузатиш мумкин. Витамин етишмаслигининг ўрнини қоплаш учун витаминларнинг таблетка шаклидаги препаратларида истеъмол қилиш мақсадга мувофиқдир. Озиқ-овқат маҳсулотларининг бир суткалик рациони ката ёшли кишилар учун 3-4 маҳал овқатланишга, мактабга ёшдаги болалар учун 4-5 маҳал овқатланишга бўлиниши керак. Овқатланишнинг 3 маҳал эрталабки нонушта, тушлик овқат ва кечки овқат асосий овқатланиш вақтлари ҳисобалади. 4 овқатланиш вақти бу иккинчи нонушта (эрталабки нонушта билан тушлик овқат орасида) ёки кундузги овқат билан кечқуругни овқат ўртасида бўлиши

мумкин, буни ананага кўра ҳамда турмуш шароитига қараб ташкил этиш лозим. Жисмоний машқлаб машғулотлари билан овқатланиш ўртасида 30-40 минут танаффус, интервал бўлиши керак. Бу вақт нагрузкадан кейин қон айланишини тиклаб олиш учун ҳамда қонни ишлаб турган мускуллардан овқат ҳазм қилиш органларига қайта тақсимлаш учун зарурдир. Эрталабки нонушта таркибида оқсилларнинг ўртача миқдори нисбатан кўпроқ бўлиши лозим. Яъни оқсилларнинг калория қиймати 20-22%, ёғларники 35%, углеводларники 43-45% ташкил этмоғи керак. Оқсиллар организмдаги метоболик процесслар активлигини кўтаради. Нера ва гормонал системаларнинг активлигини оширади. Спортчиларнинг овқатланиши ўзининг анча юқори калорияда бўлиши билан ҳамда овқатланиш режим ива кундалик овқат рационининг тақсимланишида баъзи бир ўзига хусусиятлари билан ажралиб туради. Спортчиларнинг энергия сарфлаши спортчи бўлмаган кишилардан фарқ қилади, ҳафтанинг айрим кунларида сезиларли даражада ажралиб туради. Ривожланиб бораётган тренировка кунида энергия сарфланиши 6000-7000 ккал, дам олиш куни эса 2500-3000 ккал га етиши мумкин. Овқат рационининг калория қиймати бир ҳафта мобайнида ҳар куни сарфланадиган энергиянинг ўртачи миқдоридан келиб чиқмоғи керак. Бунда энергия сарфланиши бир кун овқат рационини қимматидан ортиўлса, бошқа куни эса ундан камроқ бўлади, яъни овқатнинг калория қиймати ва таркиби нисбатан стабил бўлиши лозим. Лекин энергия сарфланиши эса бир ҳафталик цикл кунларида бир биридан сезиларли даражада фарқ қилиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Я.С.Вайнбаум, «Жисмоний тарбия гигиенаси» Тошкент «Ўқитувчи» нашриёти, 1988 йил. 2. А.А.Минх, И.Н.МАлишева, «Умумий ва спорт гигиенаси асослари» Ўзбекистон «Медицина» нашриёти, 1981 йил. 3.Э.Махмудов, Б.Аминов, Ш.Қурбонов, «Ўсмирлар физиологияси ва мактаб гигиенаси», Тошкент «Ўқитувчи» нашриёти, 1984 йил.

Похожие

Хозирги даврда Ўзбекистон жисмоний тарбия ва спорт

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари

Ўзбекистон Республикасининг жисмоний тарбия ва спорт тўгрисидаги конун (янги тахрирда)

Янги даврнинг иккинчи боскичида жисмоний тарбия ва спорт. Халкаро спорт уюшмасининг вужудга келиши ва унинг ривожланиши

Жисмоний тарбия гигиенаси