Болалар ва ўсмирларда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш - Физическая культура - Рефераты

Болалар ва ўсмирларда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Болалар ва ў смирларда жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланиш Режа: 1. Болалар ва ўсмирлар организмининг физиологик хусусиятлари 2. Қон ва қон айланиш

Жисмоний тарбия билан шуғулланишда бола организмининг ёши ва жинси биринчи навбатда ҳисобга олиниши керак. Шунда бунда шуғулланиш ижобий таъсир қилади. Бунга асосий сабаб бола организ мининг ўсиши ва ривожланишида бир қатор морфологик, физиологик, биокимёвий ўзгаришлар содир бўлиб туришидир. Бу ўзгаришларнинг номоён бўлишида биринчидан ирсий хусусият, иккинчидан муҳит омиллари муҳим рол ўйнайди. Бола организмида ўсиш ва улғайиш туфайли содир бўладиган қайд қилинган ўзгаришлар бир текисда бормасдан, балки гетерохрон (ноте кис) характерга эга бўлади. Масалан, ўсиш боланинг бир ёшлиги ва жинсий етишиш даврида (13-14 ёш) энг тез бўлади, масалан, ҳаракат сенсор тизими 13-14 ёшларда ниҳоясига етади. Мускуллар тизими эса анча кечикиб вояга етади. Шунинг учун ҳам юқоридагиларни ҳисобга олиб болалар ва ўсмирлар ўсиши ва ривожланишида қуйидаги асосий даврлар фарқланади. 1) Энди туғилган давр – 1 - 10 кунлик 2) Эмизикли давр - 10 кунликдан - 1 ёшгача 3) Илк болалик даври - 1 - 3 ёш 4) Бирламчи болалик даври - 4 - 7 ёш 5) Иккиламчи болалик даври - 8 - 12 ёшлар ўғил болалар учун ва 8 - 11 ёшлар қиз болалар учун. 6) Успиринлик даври - 13 - 16 ёшлар ўғил болалар ва 12 - 15 ёш лар қиз болалар учун. 7) Вояга етишиш даври - 17 - 21 ёш ўғил болалар учун 16 - 20 ёш қиз болалар учун. Юқоридаги даврлар шартли бўлиб, бундан ташқари ёшларнинг биологик даврлари ҳам мавжуд. Буни одатда жисмоний тараққиёт (та нанинг бўйи ва массаси), ички секреция безларининг ҳолати ва жинсий етилганлик аниқланиб фарқланади. Кейинги йилларда болалар ҳаётида акселерация (лотинча акселецис-тезлашув) яъни бўй ва тана массаси ўсишининг

тезлашуви кузатилмоқда, масалан кейинги 50 йил ичида мо сквадаги болаларнинг бўйи 10 - 13 см, тана массаси эса 9 - 11 кг-га ўсган. Жинсий етишиш. Маълум ёшга бориб болаларда жинсий етишиш бошланади ва бу даврга келиб организмда биологик вояга етишиш со дир бўлади. жинсий етишиш даври ўғил болаларда 11 - 13 ёш бўлса, қиз болаларда 9 - 11 ёш. Лекин жинсий етишишнинг бошланишига ирсият, муҳит шароити ва мускул фаолияти фаол таъсир қилади. Жинсий ети шиш бошланиши билан организмдаги барча аъзо ва тизимлар тузилиши ва функциясида бир қатор ўзгаришлар содир бўлади. Биринчи нав-батда нерв тизимида қўзғалувчанлик ошади, иккинчидан айрим эндок рин безлар (гипофиз, буйрак усти безлари, жинсий безлар) ўз фаолия тини тезлаштиради. Жинсий вояга етиша бошлаш билан иккинчи тар тиб жинсий белгилар пайдо бўла бошлайди (ўғил болаларда овознинг йўғонлашуви, соқол-мўйловлар чиқиши, қиз болаларда эса ҳайз кўриш-нинг бошланиши, кўкрак безларининг ривожланиши ва бошқалар). Биологик вояга етишиш 20 - 25 ёшларга келиб ниҳоясига етади. Болалар ва ўсмирлар организмининг физиологик хусусиятлари. Марказий нерв тизими мактаб ёшигача бўлган даврда болаларда олий нерв фаолияти шаклланади. Бу даврда нутқ, фикрлаш ва ҳар хил ҳаракат малакаларининг ривожланиши муҳим ўрин тутади. Бола 5 - 7 ёшга кирганида ундаги дифференцировкали тормозланиш (қитиқлагичлар фарқига бориш) 3- 5 ёшдагига қараганда икки баравар тезроқ ҳосил бўлади. Болада иккинчи сигнал тизими биринчи сигнал тизимидан ўзиб, ривожланиб боради, унда фикрлаш, идрок қилиш бошланади. 7 ёшли болаларда бош мия пўстлоғининг пешона қисми ри вожланиб унда ҳаракат фаоллигининг ўсиши, сўзлар заҳирасининг кўпайиши ва тушунчанинг кенгайишига олиб келади. Кичик мактаб ёшида мия ярим шарлари пўстлоғининг пўстлоқ остки ядролари фао - лиятининг бошқарувчилик функцияси унчалик ривожланган бўлмайди. Шунинг учун ҳам бу ёшдаги болаларда диққат барқарор бўлмайди. ¡смирлик

даврида қўзғалиш тормозланишдан устун туради. Шунинг учун ҳам уларда ҳаракатлар координацияси баъзан бузилиб туради. Вояга етишиш даврига келиб эса жисмоний тараққиёт ўз ниҳоясига эришади. Бош ва орқа мия ўзининг кўлами ва функцияси билан катта одамларникидан қолишмайди. Миянинг тактил ва синтез қилиш қобилияти анча ривожланади. Моддалар ва энергия алмашинуви. Ёш организмнинг ўзига хос хусу - сиятларидан бири унча ассимиляция жараёнининг устун бўлиб, ок сидланиш жараёнида ҳосил бўлган энергиянинг асосий қисмини ўсиш ва ривожланишга сарфланишидир. ¡сувчи организмга энг кўп «қурилиш» материали яъни оқсил ке рак. Масалан, 4 - 7 ёшли болаларда суткасига 3,0 - 3,5 г/кг, 12 ёшдан катта болаларда эса бу кўрсатгич 2,0 - 2,5 г/кг тушади, чунки 4 - 7 ёшли боланинг ўсиши 12 - 14 ёшли болаларникидан кучлироқдир. Оқсил молекулаларининг алмаштириб бўлмайдиган аминокисло талардан ташкил қилиниши ўсувчи организм учун жуда муҳим, чунки янги ҳужайра ва тўқималар фақат ана шу аминокислоталардангина ҳосил бўлади. Спорт билан батафсил шуғулланадиган болаларда оқсилга талаб, шуғулланмайдиганларга қараганда 1,5-2,0 баравар зиёд бўлади. Ёғлар ҳам ўсувчи организмга зарур, ундан ҳужайра мембранаси ташкил топади ва уэнергия берувчи асосий моддадир. 4-7 ёшлик бо ла-ларда ёғга талаб суткасига 2,5-3,0 г/кг, 10-11 ёшлиларда эса 1,0-1,5 г/кг. Карбонсувлар ҳам ҳужайра шаклланиши учун ва энергия манбаи сифатида керак. Болаларда карбонсувларнинг оқсил ва ёғлар алмаши нуви ҳосил бўлиши чекланган. Унга талаб ўсиш секинлашган сари ка майиб боради. 8-13 ёшли болаларда суткасига 1 кг тана массасига 10-11 г. углевод керак бўлса, 16-18 ёшлиларда бу кўрсатгич 7,7 г-га ту шади. Болалар организмининг 80 % сув, катта одамларда эса унинг миқдори 68- 72 %. Бола қанча ёш бўлса, унинг сувга бўлган талаби шунча катта бўлади. 6 ёшли болаларда 1 сутка давомида ҳар 1 кг тана массасига 100-110 г сув

керак.14 ёшда бу кўрсатгич 70-78 га. 18 ёшда эса 40-50 г.га тушади. Минерал моддалар ҳам ўсувчи организмга зарур, айниқса Ca , P , Na , K , Cl етарли қабул қилиниши керак. Асосий алмашинув бола ёши ошиб борган сари камайиб боради, 1 ёшда у соатига 5,3 ккал/м 2 , 10 ёшда 4,6 ккал/м 2 . Фойдали иш коэффи центи 6-9 ёшли болаларда 12,3 %, катта одамларда 16-25 %, демак ёш ошиб борган сари мускул қисқариб иш бажарилиши тежамлироқ бўлади. Қон ва қон айланиш. Болаларда қон миқдори тана оғирлигига нисбатан катталарга қараганда кўп бўлиб, 1 ёшгача бу кўрсатгич 11 %, 14 ёшлиларда эса 7-8 % ташкил қилади (катталарда 5 %). Қон шаклли элементлари ҳам кўп, масалан, эритроцитларни сони 1 мм 3 қонда 6,0 - 6,5 млн (1 ёшгача). Шунга қараб гемоглабин ҳам кўп бўлади. энди туғилган болалар қонида лейкоцитлар 10.000-15.000 (1мм 3 ). 7-8 ёш ларга келиб катталарникига тенглашади. тромбоцитлар эса 1 ёшли бо лаларда ҳам катталарникидан фарқ қилмайди (1 мм 3 - 200 - 300 000). Ёш ошиб борган сари юракнинг абсольют массаси кўпайиб бо ради. 1 ёшлик болаларда юрак 41,2 г, 8 ёшга келиб 96 г, 15 ёшга келиб кирганда 200 г ни ташкил қилади. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш болаларда юрак гипер трофиясига олиб келади (асосан чап юрак қоринчаси гипертрофияла нади). Юракнинг ҳаддан ташқари катталашиб кетиши хавфли. Юрак гипертрофиясига велоспорт, сузиш, чанғи спорти, ўрта масофаларга югуриш бошқа спорт турларига қараганда тезроқ олиб келади. Ёш болаларда систолик артериал қон босими аста-секин ошиб бо ради, энди туғилган болаларда у 67 - 70 мм симоб устунига тенг; 11 ёш лиларда - 95. 15 ёшлиларда -109 мм симоб устунига тенг, диастолик бо сим 1 ёшлиларда 34 мм симоб устунига тенг, 11 - 13 ёшлиларда - 83, 15 - 16 ёшлиларда эса 88 мм симоб устунига тенг, 13 - 16 ёшли болаларда баъзан систолик қон босимининг кўтарилиши кузатилади (130 - 140 мм симоб устуни), бу ёшларда

кузатиладиган гипертония дейилади ва у нейрогуморал ўзгаришлар туфайли келиб чиқади. Нафас олиш . Ёш ошиб борган сари нафас олиш сони нафас олиш цикли нафас олиш билан нафас чиқаришнинг бир-бирига нисбати, на фас олиш чуқурлиги ўзгариб боради. 7 - 8 ёшли болаларда нафас олиш частотаси 1 минутда 20 - 25 марта бўлади. Боланинг ёши ошиб борган сари унда ўпка вентеляцияси, ўпканинг тириклик сиғими ҳам ошиб бо ради. Ушбу жадвалда болалар ва ўсмирларнинг нафас олишни ихтиёрий тўхтатиб туриш имкониятлари келтирилган. Кўрсатгичлар 10 - 12 ёш 13 - 14 ёш 16 - 18 ёш 18 - 20 ёш Нафас олишнинг ихтиё рий тўхтатиб турилиши (секунд) 50,1 64,4 64,2 92,0 Б олалар ва ўсмирлар организмида ҳаракат координа цияси ва ҳаракат сифат кўрсатгичларининг ўзига хос хусусиятлари Бола туғилганидан кейин унинг бажарадиган ҳаракатлари дастлаб координация қилинмайди. Туғилишидан 1,0 - 1,5 ой ўтиши билан унда бошни вертикал ҳолда ушлаб туриш ҳолати шаклланади, 6 - 8 ойдан бошлаб ўрмалаб юриш белгилари ҳосил бўлади. 11 - 12 ойлик болада тик туришни ўзлаштириб олиш кузатилади. Иккинчи ёшида у қадамлаб юришни бошлайди. Чопиш тезлиги 10-11 ёшли болаларда 5,37 м/сек; 14-15 ёшлиларда 6,07 м/сек; 17-18 ёшда эса -8,08 м/сек. Бола 3 ёшидан бошлаб сакраш элементлари ҳосил бўлади. Қуйидаги жадвалда спортчи болаларда са краш натижалари келтирилган. Турли ёшдаги спорт билан шуғулланадиган болаларда сакраш натижалари. Бола ёши Бир жойдан юқорига сакраш (см) Бир жойдан узунликка сакраш (см0 Бир жойдан учламчи сакраш (см)

11 -12 45,13 183,93 550,8 13 - 14 45,09 189,16 590,7 15 - 16 50,86 229,63 711.2 17 - 18 52,56 239,36 746,0 Мускуллар ва суяк тизимининг ўсиши, нерв тизимининг мукаммал - лашуви болалар ва ўсмирларда ҳаракатнинг сифат кўрсатгичларини ривожлантириб боради. 4 – 5 ёшли болалар бармоқларни йиғувчи ва ёзувчи мускуллар тегишли равишда 5,22 ва 4,61 кг кучга, соннинг шундай мускуллари эса 6,0 ва 7,9 кг, тананики эса 8,17 ва 14,65 кг.га тенг бўлади. 4 - 5 ёшдан 20 ёшгача мускулларнинг умумий массаси 7,5 - 8,5 мар - тагача, кучи эса 9 - 14 марта ошади. Болаларда мускуллар кучининг энг тез ўсиши 13 – 15 ва 16 – 17 ёш оралиғида кузатилади. Фақат кўп куч ишлатилиб бажариладиган машқлар агар жуда эртачи бошланса бола ўсмай қолади (бўйи ҳам, кучи ҳам). Шунинг учун оғир атлетика билан шуғгуланиш 14 ёшдан бошлаб рухсат қилинади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф. Н. Б. Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974.

Похожие

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Болалар билан олиб бориладиган спорт ишларининг педагогик асослари

Хозирги даврда Ўзбекистон жисмоний тарбия ва спорт