Жисмоний тарбия воситаси билан организмни чиниқтиришнинг физиологик асослари - Физическая культура - Рефераты

Жисмоний тарбия воситаси билан организмни чиниқтиришнинг физиологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64.5 KB

Жисмоний тарбия воситаси билан организмни чиниқтиришнинг физиологик асослари Режа: 1. Жисмоний тарбия йўли билан организмни чиниқтиришнинг аҳамияти 2. Тана ҳарорати ўзгаришига чидамлилик ва уни кучайтириш йўллари. 3. Қуёш ванналари орқали организмни чиниқтириш .

Жисмоний тарбия йўли билан организмни чиниқтиришнинг аҳамияти. Чиниқиш организмга турли хил муолажаларнинг сурункали бери лиши натижасида метереологик омиллар таъсирига чидамлиликнинг ошишидир. У жисмоний тарбиянинг ажралмас қисми бўлиб чиниқиш туфайли организмнинг ҳар хил касалликларга қарши курашиш қобилияти, ноқулай шароитларда ишлаш қобилияти, экстремал омил ларга бардош бериши ошиб боради. Яна бир муҳим нарса шундан иборатки, чиниқиш туфайли организмнинг ўзгарган ёки ўзгараётган муҳит шаротига мослашиши ёки адаптацияланиши содир бўлади. Чиниқиш организмга специфик ва носпецифик йўл билан таъсир этади. Специфик таъсир деганда совуқ муолажалар йўли билан совуқ ҳароратга чидамлиликнинг ошиши, қуёш ванналари қабул қилиш билан қуёш радиациясига чидамлиликнинг ошиши тушунилади. Носпецифик ўзгаришлар деганда эса белгиланган бир хил омил таъсири билан орга низмнинг умумий чидамлилигини ошириш, иш қобилиятининг кўпайтирилиши, касалликларга берилмаслик қобилиятининг ўсиши ту шунилади. Чиниқиш жараёнида нерв тизими ва эндокрин йўллар билан организм физиологик функцияларининг регуляция қилиниши ўзгариб боради. Чидамлиликнинг ошиши билан ўзгаришлар ҳужайралар ва тўқималар борасида ҳам номоён бўлади, бунга ҳўжайра ки мёвий таркибининг ўзгаришини, ферментлар фаоллигининг кучайиши ёки пасайишини олиш мумкин. Жисмоний тайёргарлиги юқори одамларда бирон-бир омил таъсири ту файли чидамлиликнинг ошиши тезроқ бўлади. Совуқ ҳароратга чиниқиш. Ташқи муҳит совишига жавобан кимёвий терморегуля ция йўли билан танада оксидланиш жараёнлари 3-4 баравар кучайиши мумкин (асосий алмашинувга нисбатан). Масалан, қишки чўмилиш пайтида 4 0 С да сувга тушиш кислород ўзлаштирили-шини 1000- 1200 мл/минутгача кўпайтириши мумкин. Совуқ ҳароратга чиниқиб бориш

натижасида бевосита совуқ таъсирида тери қон томирларининг торайиши ўрнига уларнинг кенгайиши кузатилади, айни пайтда мускулларда иссиқлик ҳосил бўлиши кучайтирилади. Кишининг узоқ Сибир томонларга бориши юрак уришини анча тезлаштиради, арте риал қон босими кўтарилиб, қоннинг минутлик ҳажми ошади. Жисмоний иш қилганда эса бу кўрсатгичлар янада кучаяди. Ушбу шароитга организм адаптацияланган сари юрак фаолиятида брадикардия кузатилиб юқорида қайд қилинган ўзгаришлар стабиллашади. Совуқ шароит организмда моддалар алмашинувига сезиларли таъсир қилади, масалан, липидлар қонда анча кўпаяди ва улар ҳисобидан АТФ ни тиклайдиган энергия ажралиб ту ради. Қонда С 1 , В 1 , В 2 , витаминлар анча камайиб кетади (сийдик билан кўплаб чиқиб кет ганлиги учун). Шунинг учун спорт билан кўплаб шуғулланиш борасида оғир жисмоний иш қилишда бундай одамлар витаминларга бой мева-сабзавотлардан кенг кўламда фойда ланиши зарур. Совуқ шароитда овқатланиш оқсилли ҳамда липидларга бой бўлиши мақсадга мувофиқдир. Муҳит ҳарорати 10 0 С пасайса, овқат калориялари 5 % га ошири лиши керак. Совуқда мослашиб қолган одам тана ҳарорати биров пасайган, асосий алма шинув эса кўтарилган бўлади. Иссиқ ҳароратда чиниқиш. Муҳит ҳарорати тана ҳароратиддан юқори бўлганида танани совутишнинг бирдан-бир йўли терлашдир. Аниқланишича иссиқда чиниқиш тана дан кўплаб тер суюқлигини ажратиш билан олиб борилади. Лекин бундай терда тузлар кам бўлади, шунинг учун ҳам кўп тер йўқотиш бўлсада минерал тузлар алмашинуви бу зилмаслиги мумкин. Ҳаво иссиқ бўлганида кўп сув истеъмол қилиш (меъёрдан ошиқ) юракка катта юклама туширади. Иссиқ муҳитда терморегуляциянинг мукаммаллашуви нафақат тинчлик пайтида рўй беради. Бундай ўзгаришлар бевосита иш жараёнида ҳам содир бўлиб туради. Стандарт жисмоний машжариб туриш иссик таъсирида тана ҳароратининг ортиқча кўтарилиб кетмаслигига олиб келади.

Иссиқ иқлимли ўлкаларга илк бор тушиб қолган одамларда тери қон томирлари анча кенгаяади, қоннинг минутлик ҳажми кўпайиб тез ура бошлайди, артериал қон босими эса пасайиб кетади. Иссиқ иқлим шароитида жисмоний иш бажариш натижасида одам 8-12 л сувни тер билан, 1 литрни сийдик билан ва 0,75 литрни нафас йўлларида буғлатиш йўли билан йўқотиш мумкин. Тана ҳарорати ўзгаришига чидамлилик ва уни кучайтириш йўллари. Ҳар қандай мускул ҳаракати ҳам тана ҳароратини оширар экан жисмоний машқ қилиш йўли билан организмнинг тана ҳарорати ўзгаришига чидамлилигини кўтариш мумкин. Бошқача айтганда, чиниққан кишилар тана ҳарорати ўзгаришига чидамли бўлади, улар машқ қилмаган одамларга қараганда муҳит ҳарорати кескин ўзгарса ҳам меҳнат қилиш қобилиятини йўқотмайди. Жисмоний машқ қилиш натижасида ректал ҳарорат 40-41 0 С гача ошиши мумкин. Бунга чиниқмаган одам чидай олмайди, чиниққанларгина бундай шароитда ишни давом эттиради, холос. Масалан, 38 0 С муҳит ҳароратида 5 км-га югурушда финишга биринчи бўлиб келганлар ректал ҳарорати 40 0 С да ундан ҳам зиёд бўган. Кам машқ қилганлар орасида ректал ҳарорат 39-40 0 С бормасдан чопишни тўхтатишга мажбур булишган. Чиниқиш одам организмининг совуқ ҳарорат таъсирига ҳам чидамлилигина оши ради. Очиқ ҳавода сузиш билан машқ қиладиганларда дастлабки машқдан кейин бироз ҳаракат координацияси бузилади. Машқ қилиш давом этган сари ҳаракат координацияси яхшиланиб боради. Демак, чиниқиш организмда нафақат терморегуляцияни мукаммал лаштиради, шу билан бирга тана ҳароратини ўзгаришига чидамлиликни ҳам оширар экан. Натижада организмнинг ҳарорат диапозони анча кенгаяди. Бундай мосланишнинг меха низми ҳароратни марказийрегуляция қилишда ва ҳужайраларда кузатиладиган кимёвий ўзгаришларда бўлади. Турли ҳароратларга чидамлилик ва ноқулай ҳароратга нисбатан реакция кишилар нинг айни шароитда яшаб турганлиги ёки бошқа муҳитдан

келганлигига ҳам боғлиқ. Ма салан, Австралиялик аборигенлар қарайиб ижтимоий жамоа тузумидагидек яшашади, улар совуқ ҳароратга нисбатан газлар алмашинуви жуда кам ўзгартиради, лекин тери ва оёқ-қулларда томирлар торайиб тана ҳарорати анча пасаяди. Бир вақтнинг ўзида айнан шу паст ҳароратга нисбатан шаҳардан келган одамларда газ алмашинуви кучайиб (энергия алмашинуви жаддаллашиб), тана ҳарорати бирдек сақланади. Иссиқ иқлимга мослашиш ҳам маҳаллий аҳолида бир хил кечса, келгиндиларда иккинчи хил бўлади. Масалан, тро пик шароитда яшовчиларда иссиқ ҳароратга нисбатан тер суюқлиги ажралиши келгинди ларга қараганда анча камроқ бўлади. Иссиқ ва совуқда нисбатан терморегуляциянинг му - носабати шу билан характерланади бу жараён совуқ бўлганида кўпроқ иссиқ ҳосил қилишга ва шу йўл билан тана ҳароратининг пасайиб кетмаслигини таъминлайди. Иссиқ бўлганда эса тер суюқлиги кўпроқ ажратилиб буғланиш йўли билан тана совуши таъминланади. Қуёш ванналари орқали организмни чиниқтириш. Организмни чиниқтиришда қуёш ванналари муҳим аҳамиятга эга. Қуёш ванналари қуёш радиациясининг организмга термик таъсири би лан характерланади ва шу сабабли тананинг юқори ҳароратга чидамли лигини оширишда алоҳида ўрин тутади. Бундан ташқари қуёш ванна лари организмнинг ультрабинафша нурлари таъсирига чидамлилигини оширади. Агар қуёш ванналаридан тўғри фойдаланилса, у қон босимини туширишда, эритроцит ва гемоглабин миқдорини меъёрига келтиришда организм умумий чиниққанлигини кучайтиришда анча қўл келади. Ультрабинафша нурлари кам қабул қилинса (қуёш нурига нисбатан оч лик) организм иш қобилиятининг пасайиб кетиши аниқланган. Лекин қуёш нурини ортиқча қабул қилиш бир қатор нохушликларга олиб келади, масалан, бош оғриғи, иштаҳанинг йўқолиши, уйқусизлик ва бошқалар. Агар қуёш чеклан маган таъсир этаверса киши хушдан кетиб ўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун қуёш нурида тобланиш эрталаб ва

номозгар вақтида, тоғли районларда эса эртачи баҳор пайтлари ўзиши мақсадга мувофиқ. Организмни чиниқтириш усулларининг физиологик асослари. Организмни чиниқтиришда умумий принципларга риоя қилинади, яъни таъсир этувчи омиллар доимий, изма-из бўлиб организмнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилиши лозим. Муҳит ҳароратига чиниқиш шартли рефлекс асосида юз бериб, бунда омилларнинг таъсир этиш вақти ўзи хос хусусиятлари ва атроф муҳит шартли сигнал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бериладиган малакаларнинг миқдорини аниқлашда терморегуляциянинг фаоллар давомида ўзгариб туришини ҳисобга олиш керак. Масалан, баҳор ва ёзнинг бошланишида кимёвий терморегуляция анча интенсив бўлади. Баҳорда совуқ ҳароратни сезиш пороги куз пайтига нисбатан анча паст бўлади. Бундан ташқари, кимёвий терморегуляциянинг ўзгариши эрталабки соатларда анча тез бўлади. Совуқ ҳароратга чиниқиш сув процерудуралари ва совуқ ҳаво ваннаси орқали олиб борилади. Сувда ҳароратни ўтказиш кучли бўлганлиги учун у танани тез совитиш хусу сиятига эса. Шунинг учун сув муолажалари қисқа бўлади (бир неча секунддан бир неча минутгача). Совуқ сув ҳароратга чиниқишда тананинг маълум бир қисмига унинг таъси рини бериш билан ҳам амалга ошириш мумкин. Масалан, совуқ сувни баданга пуркаш, та нанинг юқори қисмини нам сочиқ билан артиш, оёқни совуқ ванна қилиш, томоқни чайқаш ва бошқалар. Бу вақтда шунга эътибор бериш керакки, тананинг айнан мана шу қисми совуқ ҳароратга олдин кўпроқ учрамаган бўлиши керак. Масалан, юз ёки қўл учларига совуқ муолажалар билан таъсир этиб организмни чиниқтириб бўлмайди. Чнуки тананинг бу қисмларига совуқ ҳарорат доим таъсир этиб туради. Баъзан организмни чиниқтириш иссиқ ва совуқ сувни навбатма-навбат таъсир эттириш йўли билан бўлади. Бундай йўл билан чиниқтириш терморегуляция жараёни мукаммаллашиб боради.

Олдин айтиб ўтганимиз каби ҳар қандай жисмоний фаолият организмни бевосита қизитади, яъни термик эффект беради. Бунинг учун ҳам совуқ шароитда машқ бажариш анча енгил ўтади, чунки бундай пайтда организмнинг ички суюқликлар ҳисобидан қизиб кетишига ташқи ҳароратнинг пастлиги йўл қўймайди. Иссиқ шароитда айнан шундай ин - тенсивликдаги ишни бажариш анча қийин кечади. Чунки муҳитнинг иссиқлиги ички иссиқлик билан қўшилиб тана ҳарорати ошиб кетади (40- 41 0 С ва организмнинг меъёрий ишлаши қийинлашади. Яна шу нарса муҳимки, чарчаш терморегуляцияни бузади, шунинг учун чиниқиш жараёнларини организм чарчаганда олиб бориш мақсадга мувофиқ эмас. Чарчаган пайтда тана жуда тез совиб, ҳарорат пасайиб кетишидан сақланиш керак. Бир вақтнинг ўзида ор ганизмни чиниқтираман деб иссиқ ёки совуқ таъсирини меъёридан кўп қабул қилмаслик ҳам керак. Иш пайти очиқ ҳавода совуқ сувда чўмилиш тана ҳароратини пасайтириши мумкин. Шунинг учун совуқ сувда тушиш муддатини ошиқча чўзиш ҳам мумкин эмас. Бундай пайтлари сувдан чиққандан кейин тана ҳарорати тезлик билан ўз ўрнига келиши керак. Агар шу нарса кузатилмаса текширилувчи совуқ сувда кўп турган (5-10 минут-дан зиёд) деган хулосага келишади. Совуқ сувда чўмилиш меъёридан ортиқ бўлса иштаҳа йўқолади, уйқу қочади, орриқланиб кетилади, жинсий фаолият бузилади. Яна шу нарса кузатиладики, ҳаддан ташқари кўп машқ қилганлик дастлаб организм чиниққанлигининг носпецифик компонентига салбий таъсир этар экан (бир вақтнинг ўзида специфик компо нент сақланади). Шунинг учун ҳам меъёридан зиёд машқ қилиш спортчиларда кўп ҳолларда шамоллаш ҳолатига олиб келиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973.

Похожие

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари

Жисмоний тарбия билан шуғулланувчиларнинг шахсий гигиенаси

Жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишнинг физиологик характеристкаси

Жисмоний машкларни физиологик турлаш