Машқ қилишнинг физиологик асослари - Физическая культура - Рефераты

Машқ қилишнинг физиологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Машқ қилишнинг физиологик асослари Режа: 1. Машқ қилишнинг асосий принциплари 2. Машқ қилганликнинг физиологик курсатгичлари 3. Нафас олиш аъзолари. 4. Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсатгичлари.

Машқ қилиш деб спортнинг маълум тури бўйича юқори малакага ва натижаларига эришиш учун амалда махсус ҳаракатларини бажариш жараёнига айтилади. Машқ қилиш ўз ичига жисмоний, техникавий, тактик, маънавий ва иродавий каби тайёгарликларни олади. Шулардан иккитасини яъни жисмоний ва техник тайёргарликни физиологик асослари мавжуд. Жисмоний тайёргарлик бўйича ўтказиладиган машқлар организим нинг функционал имкониятларини, ҳаракатнинг сифат кўрсатгичларини (куч, тезлик, чидамлилик ва чаққонлик) оширади. Машқ қилишдаги техник тайёргарлик эса спортчи организими нинг ҳаракат малакасини оширади. Спорт формаси (рағбат). Машқ қилишнинг максимал даражага эри - шувчан таъминлай оладиган организм ҳолати спорт формаси дейи лади. Спорт формасига эришган спортчиларда натижалар юқори ва барқарор бўлади. Бундан ташқари бундай спортчилар бевосита машқ қилиш жараёнида ҳамда стандарт ҳаракатларини бажаришда физиоло гик функциялардан тежаб фойдаланади. Максимал даражадаги иш ба жаришда эса энергетик ресуруслардан унумли фойдаланилади. Спорт чининг юқори спорт формасида эканлиги эришилган спорт натижалари динамикаси билан белгиланади. Максимал спорт натижаларининг қайд қилиниши бир текис бўлмасдан тўлқинсимон бўлади. Спортчининг индивидуал хусусиятлари, ҳаракат фаолиятининг тури ва бошқа омиллардан катъий назар юқори даражада машқ қилганлик ёки спорт формаси бир йўла 2-4 ой сақланиши мумкин, хо лос. Ундан узоқ давр ичида юқори спорт формасида туриш ҳаддан ташқари кўп машқ қилганлик аломатларига ва у билан бир қатор сал бий ҳолатларга олиб келиши мумкин. Машқ қилишнинг асосий принциплари Спортнинг қайси тури бўлмасдан машқ қилиш жараёни маълум тартибда тузилади. Ҳар бир машқ қилиш техник томондан бир неча қисмларга бўлинади.

Биринчи қисм-кириш қисми, бунда спортчи бўлажак иш учун тайёр - ланади. Даставвал разминка қилинади. Разминка, кўриб ўтилганидек, умумий ва махсус қисмлардан иборат, унинг умумий қисми нерв системасига оптимал қўзғалишини уйғотиш, моддалар ал машинуви ва тана ҳароратини маълум даражага кўтариш, нафас олиш ва қон айланиш тизими ишини юқори функционал ҳолатга йўллаш каби ҳолатлар билан характерланади. Кейин бажариладиган махсус қисм эса бўлажак ишда бевосита қатнашадиган мускуллар тизимида оптимал қўзғалувчанликни вужудга келтиради. Шунинг учун ҳам разминка учун махсус ҳаракатлар танлаб олинади. Разминка натижасида спортчи ор ганизмида ишга киришиш. Разминка натижасида спортчи организимда ишга киришиш ҳолати содир бўлиши керак. Иккинчи қисм-асосий қисм бўлиб, бунда техник, умумий ва мах сус тайёргарлик амалга оширилади. Бу қисмнинг мазмуни, услуби спортчига бериладиган юкламанинг ҳажмини ва интенсивлигини аниқлайди. Бу қисмда бажариладиган ҳаракатлар бўлажак қайтарилиш жараёнини кучайтиришга қаратилган бўлиши керак. Бевостиа ишга қатнашган мускулларининг таранглиги аста-секин камайтирилади. Машқ қилишнинг кўриб ўтилган қисмларини юрак уришини (пульсни) ҳисоблаб аниқлаш тавсия қилинади. Биринчи қисмда у тез лаша бошлаши, иккинчи қисмда максимумга етиши ва ниҳоят учинчи қисмда бир мунча секинлашиши керак. Спортчининг умумий тайёргарлиги ёки машқ қилганлиги унинг маълум спорт тури билан шуғулланишида муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам жисмоний тарбиянинг муҳим вазифаларидан бири «Машқ қилганликнинг машқ қилдиришдир». Бундай ҳолат дастлабки пайтларда, яъни машқ қилишнинг бошида кўпроқ аҳамиятли. Кейинчалик, ёки юқори малакага эришилганидан кейин эса умумий жисмоний тайёргар лик ҳам махсус(ўз соҳасига яқин) машқлар ёрдамида олиб борилиши мақсадга мувофиқдир.

Машқ қилишнинг умумий принциплари яна бири бу машқ қилишнинг узлуксиз давом эттирилишидир. Бу принцип ўз ўрнида машқ қилишнинг шартли рефлектор фаолият эканлигини кўрсатади. Машқ қилиш орасидаги катта танаффус ёки узилиш ҳосил бўлган вақтинча боғланиши (шартли рефлексни) йўқолишига олиб келади. Шунинг учун машқ қилиш узлуксиз давом эттирилди, орадаги танаф фус ҳам спортчининг тайёргарлик даражаси ва индивидуал хусусиятла рига кўра танлаб олинади. Мана шунда машқ қилиш унумли бўлади. Кўпинча машқ қилиш организм иш қобиляти юқори бўлганида амалга оширилса мақсадга мувофиқ бўлади. Лекин баъзан чидамлиликни ку чайтириш учун иш қобиляти ошмаса ҳам машқ қилинади. Машқ қилиш орасида танаффус 1-20 минутгача бўлиши мумкин. Ҳафта давомида қайта машқлар ўртасидаги оралиқ вақт 48 соатдан кўп бўлмаслиги ке рак, акс ҳолда машқ қилганликнинг самарадорлиги йўқолади. Спортчи нинг жисмоний тайёргарлиги юқори бўлганидан эса машқ қилиш ҳафтасида 5-6 марта ва ҳатто бир кунда икки марта бўлиши мумкин. Машқ қилишнинг даврлари. Спортчининг қайси тури билан бўлмасин у билан машқ қилиш йил да вомида даврий характерга эга бўлади. Бунда уч хил давр фарқланади, яъни машқ қилишнинг тайёргарлик кўриш даври, мусобақа даври ва ўтиш даври. Тайёргарлик кўриш даври. Тайёргарлик кўриш даврининг ўзи иккига бўлинади, биринчи дав рида умумий жисмоний тайёргарликка аҳамият берилса, иккинчи дав рда эса спорт формасига ўтиш характерлидир. Тайёргарлик кўриш дав рида машқ қилиш юкламаси аста-секин ошириб борилади. Унинг ик кинчи қисмида максимал юклама ҳам берилиши керак. Тайёргарлик кўриш даври 3-4 ойдан ошмаслиги керак. Мусобақа даври. Бу давр мусобақаларда бевосита қатнашиш билан характерланади. Унда спорт формаси бир оз кучайтирилади, бажариладиган юкламанинг ҳажми унинг тезлигига қараганда анча юқори бўлади. Бу даврнинг ҳам йиллик давом этиши 4-5 ойдан ошмаслиги керак. ¡тиш даврига келиб мусобақаларда қатнашиш тўхтатилади, яна бажариладиган юкламалар

ҳам камайтирилади. Бу даврнинг характерли хусусияти шуки, унда орга - низимининг дам олиш учун шароит яратади. Кўпинча фаол дам олишга ўтилади (мусобақаларда бажарадиган ҳаракат фаолиятига алоқаси бўлмаган ҳаракат қилиш). Бу давр 4-5 ҳафта давом этиши керак. Машқ қилишда бажариладиган юклама аста-секин кўпайтирилиб бориш керак, акс ҳолда машқ қилишнинг самараси бўлмайди. Берила диган юклама кўпайтирилиб борилмаса бир хил юкламага организм ўрганиб қолади, унда суперкомпенсация ҳолатлари кузатилмайди, на тижада организимнинг функционал ҳолати бир нуқтада тўхтаб, машқ қилганлик ривожланмайди. Бу жуда муҳим нарса. Машқ жараёнида юкламанинг кўпайтирилиши бир текисда бўлмасдан тўлқинсимон ўтади, юклама ҳажми кўпайса унинг интенсивлиги камаяди, интенсив ошса юклама ҳажми камаяди. Машқ қилишда яна шу нарса муҳимки, спортчига вақти-вақти би лан максимал юклама ҳам берилиши керак, шунда унинг организими даги барча тизимлар иши мумкаммаллашади, спортчи ўзгарган ички муҳит шароитида ишлашга ўрганади ва ҳоказо. Машқ қилишнинг бир қанча усуллари бўлиб, уларни икки гуруҳга бўлиш мумкин, яъни қайтарма ўзгарган машқ қилиш, қайтарма машқ қилиш бир хил машқларни қайтариш билан характерланади. У спорт нинг барча турларида ҳам қўллананилади ва бир хил юкламанинг ўзгаришсиз (таркиби, суръати ва доимийлиги) такрорланиб туриши билан ажралиб туради. Бундай машқ қилиш куч, тезлик, чидамлилик ва чаққонлик ошириб бориши мақсадида ўтказилади. Узгартирилиб туриладиган машқ қилишда юкламанинг интесив лиги, миқдори ёки таркиби ўзгарган ҳолда кўп марталаб такрорлаб ту рилади. Бундай машқ қилиш тйфайли ҳаракат малакаси ва организм нинг функционал ҳолати кучайтирилади (асосан тезликка нисбатан чи дамлиликни оширади). Машқ қилишлар қандай усуллар билан олиб бо рилмасин унинг унумли

бўлиши учун қайта машқ қилиш организм иш қобиляти тўлиқ тиклангандан кейин бажарилиши керак. Машқ қилганликнинг физиологик курсатгичлари Машқ қилиш натижасида организимда қатор морфологик ва фи зиологик ўзгаришлар рўй бериши ҳақида гапириб ўтган эдик. Уларнинг катта- кичиклиги бажариладиган мускул фаолиятининг ва спортчининг ўзига хос хусусиятиларига боғлиқ. Машқ қилиш туфайли организимда содир бўлган бундай ўзгаришлар тинч турган пайтда, айниқса маълум жисмоний фаолият амалга оширилганида яққол кўзга ташланади. Тинчлик ҳолатида машқ қилганликнинг физиологик кўрсатгичлар Юрак қон томирлар тизими. Машқ қилиш даставвал юрак мус - кулларининг гипертрофиясига олиб келади ва уни ишчи гипертрофияси деб айтилади. Одатда ишчи гипертрофияси юрак вескуляризациясининг (вескулум-томирлар) ошишига олиб келади. Ҳайвонлар устида олиб борилган тажрибалар бу вақтда юрак мускулларида сезиларли биокимёвий ўзгаришлар юзага келишини кўрсатади. Гипертрофия билан бир қатор юрак камераларида кенгайиш со дир бўлади. Бу нарса қоринчалар заҳира ҳажмининг кўпайишига олиб келади, натижада юрак бевосита иш бажарганида бу имкониятдан фой даланиб қисқарган пайтда одатдагидан кўп қон чиқаради. Бошқача айт ганда бевосита иш бажаришда унинг систолик ва минутлик ҳажми кўпаяди. Бу фикрлар пастдаги расмда ўз аксини топган. Юрак уриш сонининг (частотасининг) ҳар хил спорт билан шуғулланувчиларда турлича бўлиши ушбу жадвалга келтирлган .

Юқори малакали спортчиларда тинчлик ҳолатида ўртача юрак уриш сони. Спорт соҳаси Тинчлик ҳолатида 1 мин.юрак уриш сони (частотаси) Узоқ масофага югуриш 45 Велоспорт 44 Сузиш 49 Волейбол 51 Қисқа масофага югуриш 53 Футбол 55 Кураш 58 Оғир атлетика 61 Спорт билан шуғулланмайдиганларда 67 Юрак фаолиятида жисмоний иш туфайли содир бўладиган ўзгаришлар ЭКГ параметларида яққол кўринади. Спортчиларда машқ қилмаганларга нисбатан синусли эритмия, Р тишнинг пасайиши ва Т тишларнинг кучайиши ва бошқалар кузатилади. Бу ўзгаришлар спорт чилар юрагининг миокардида машқ қилиш натижасида функционал имкониятлар ошишини кўрсатади. Тинчлик ҳолатда юрак уришнинг камайиши спортчиларга хос бўлган хусусиятлардан биридир. Одатда спортчи юраги минутига 50-55 марта уради. Узоқ масофаларга югурувчиларда эса бу кўрсатгич баъзан 36-30 гача тушиши мумкин. Спортчиларда юракнинг систолик ҳажми кўпроқ бўлади, шунинг учун уларда юрак камроқ ҳаракат қилсада минутлик ҳажми камай майди. Спортчиларда қон босми кўпинча улар тинч турганида паст бўлади. Машқ қилганлар организмида заҳира энергия берувчи модда лар мускуллардаги гликоген ва креантинфосфат бир мунча кўпаяди. Машқ қилган спортчиларда мускуллар йўғон толали бўлиб, сарколеммалар анча қалинлашади, саркоплазма миқдори ошади, энг муҳими уларда қон айланиш анча яхшиланади. Машқ қилган мускул ларда ҳар 100

толага 98 капилляр тўғри келса, машқ қилмаганларда 46 капилляр бўлади (ўртача). Спортчиларда қон шаклли элементларга бой бўлади, 1 мл 3 қонда эритроцитлар сони 4,7 млн гемоглабин 14,5 г. фоизга тенг бўлади. Бу нинг натижасида қонннинг кислородни умумий қабул қилиб олиш им конияти кенгаяди. Нафас олиш аъзолари. Машқ қилганларида машқ қилмаганларга нисбатан тинчлик ҳолатида нафас олиш сони сийрак бўлиб, бир вақтнинг ўзида бу жа раён чуқур бўлади. Нафас олиш частотаси уларда минутига 8-12 дан ошмайди (машқ қилмаганларда 15-20 марта). Нафас олишнинг чуқурлиги боис унинг ҳаракат қилиш частотаси камайсада ўпканинг минутлик ҳажми ўзгармайди. ¡паканинг тириклик сиғими машқ қилганларда анча юқори бўлади (5000- 7000 мл). Айниқса бу узоқ масофаларга югурувчиларда, сузувчи ларда, чағичиларда, эшкак спорти билан шуғулланувчиларда яққол кўзга ташланади. Уларда нафас олиш мускуллари анча ривожланаган, ҳамда нафас олишни ихтиёрий тўхтатиб туриш қобиляти билан ўлчанади. Яхши машқ қилган спортчиларда у анча давомли бўлади. Буни ушбу жадвалда яққол кўришимиз мумкин. Турли хил даражада машқ қилган спортчиларда нафас олишнинг ихтиёрий тўхтатиб тури лиши (сек). Шуғулланиш муддати Спорт разряди Текширувч илар сони Нафас олишнинг тўхтатилиши вақти(сек) Бир йилгача 2-3 22 96,4  6,1(сек) 1 йилдан 3.5 йилгача 1-2 29 124,6  6,4 (сек) 4 йилдан кўп Эслатма: М:- М, 1-2 Спорт устаси. 42 149,9  4,4(сек)

Бундан ташқари машқ қилган спортчилар атмосфера ҳавосида ки слород камлигига кўпроқ бардошли бўлади. Ҳаракат аппарати. Машқ қилиш туфайли мускуллардаги таркибий қайта кўриш гипертрофия ҳолати морфологик томондан кенг кўламда ўрганилган ва у антропометрик ўлчашларда яққол кўзга ташланади. Яна бу вақтда тана мускулларнинг функционал ҳолати ҳам ўзгаради, маса лан, машқ қилиш туфайли мускулларда қўзғалувчанлик ошиб боради. Булардан ташқари машқ қилиш туфайли тана мускулларида про - прирецоптор сезгиси мукаммалашади, иш қобиляти ошиб боради. Су якларда ҳам сезиларли ўзгаришилар рўй беради, суякнинг юза қисмида ғадир- будирлик пайдо бўлади, суякнинг кўндаланг кесими узаяди, суяк атрофидаги пўстлоқ (суяк пардаси) анча-мунча қалинлашади, унинг ме ханик ошади. Стандарт машқлар бажарилганида машқ қилганликнинг физиологик кўрсатгичлари. Машқ қилган ва машқ қилмаган организимлар унчалик оғир бўлмаган стандарт ҳаракатларни бажаришда бир-биридан яққол ажра либ туради. Стандарт машқ бажарилганида қон айланиш, нафас олиш, нерв ва мускул тизимларнинг иши, қон ва сийдик таркиби текширилиб кўрилади. Чуноночи машқ қилган одам юраги сандарт ҳаракатга нисба тан ўз частотасини унчалик кўп тезлаштирмайди, бир вақтнинг ўзида машқ қилмаган одамда айни ҳаракат юрак уриш частотасининг анча тезлашиши билан амалга оширилади. Артериал қон босими ҳақида шу нарсани айтиш мумкинки, спортчиларда стандарт ҳаракатга нисбатан максимал қон босими спорт билан шуғулланмаганларга нисбатан пастроқ бўлади. Минимал қон босими ҳам бундай шароитида кароқ ўзгаради. Стандарт машқларга нисбатан организм реакцияси машқ қилганлик даражасига кўра ўзгариб боради, агар у ёки бу тизим реак цияси икки текширилувчида бир хил бўлса, демак улар бир хил функ ционал тайёргарликка эга экан. Шунинг учун бу усул спортчиларнинг машқ қилганлик даражасини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Одатда ҳар

икки ойда бундай текшириш олиб борилади. Агар стандарт юкламага нисбатан қайд қилинадиган реакциялар камайиб борса машқ қилганликнинг ошиб бораётганлиги ҳақида хулоса қилинади. Спортчилар стандарт юкламаларни бажаришда унга сарфланади ган энергияни тежаб ишлайди. Масалан, чанғида бир хил тезликда югу риш бўлганида маълум масофани спортчилар спорт билан шуғулланмаганларга кўра 18-20 % энергия кам сарфлаб босиб ўтади. Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсатгичлари. Организимнинг машқ қилганлиги унинг стандарт юкламаларига нисбатан реакциясидан ташқари ўзига хос максимал юкламаларга нис батан муносабати билан аниқланади. Максимал юкламалар организимнинг ишни бажара олмасдан қолиш даражасигача (ниҳоятда чарчаб қолгунча) бориши билан белгила нади. Уни лабаратория шароитида, ёки табиий ҳолатда ҳам амалга оши риш мумкин. Шу йўл билан организимининг функционал заҳираси им кониятларини ҳисоблаш мумкин. Юрак-қон томирлар тизим ва қон. Максимал суратда бажариладиган жисмоний юкламага спортчи ва спортчи бўлмаганларда ҳам юрак-қон томирлар тизими бир хил реакция бериш мумкин (юрак уриш сони ик - каласида ҳам минутига 190-220 атрофида. Лекин спортчиларда бир вақтнинг ўзида юракнинг систолик ҳажми катта бўлади. Спортчилар юрагининг минутлик ҳажмини максимал иш бажарганда тинч турганда гига нисбатан 10 мартагча ошиши мумкин. Систолик босим спортчиларда максимал юклама бажарилганида тезроқ максимумга эришиб (180-220 мм сим. уст) шу ҳолда иш охири гача сақланиши мумкин. Спорт билан шуғуллланмайдиганлар эса бу ҳол кузатилмайди, яъни максимал систолик босим иш охиригача сақланмайди. Диастолик босим кўп ўзгаришига учрамайди ва бу ўзгаришлар спорт билан шуғулланган ва шуғулланмаганларда бир хил бўлиши мум кин. Баъзан

жуда катта юклама бажаришда диастолик босим кескин пасайиб кетиши ҳам мумкин, бу ҳол сортчи бўлмаганларда тезроқ со дир бўлади (пастдаги чизмага қаранг). Максимал юклама бажарилганида спортчиларда (А) ва спорт би лан шуғулланмаганларда (В) қон босимининг ўзгариши. Максимал юклама бажариш мускулларида моддалар алмашину вини кучайтириб қолдиқ моддаларнинг тўпланишига олиб келади ва на тижада бу моддаларнинг миқдори қонда кўпайиб кетади (масалан, сут кислотаси). Спортчилар қонида сут кислотасининг миқдори 300 мг/га борганда ҳам улар ишни давом эттириши мумкин. Спорт билан шуғулланмаганлар эса қонда сут кислотасининг миқдори бу даражада ошганида ишни тўхтатишга мажбур бўлади. Яна узоқ масофаларга югуриш қонда глюкоза миқдорини кескин камайтириб юбориши мумкин. Спортчилар қонида глюкоза миқдори 50 мг% бўлганида ҳам улар ишни давом эттира олади. Спорт билан шуғулланмаганлар эса бу аҳволда ишни давом эттира олмайди. Нафас олиш аъзолари. Машқ қилиш натижасида ўпканинг минутлик ҳажми ошиб боради. Масалан конкида машқ қилувчиларда бу кўрсатгич машқ қилишнинг бошида 147,9 л бўлган бўлса, охирига келиб 160,6 л-га чиқади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Руководство по физиологии. Физиология мышечной деятельности, труда и спорта. Изд-во «Наука», Л. 1969. 2. В.С.Фарвель, Я.И.Коц. Физиология челвека (с основами биохимии). Изд-во «Физкультура и спорт». М.1970. 3. В.В.Васильева, Э.Б.Коссовская, Н.А.Степочкина. Физиология чело века. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1973. 4. Физиология человека. Учебник для институт физической культуры. Под. ред. проф. Н. Б. Зимкина. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1974. 5. И. М. Серопегин, Б. М. Волков, М. М. Снайцский. Физиология человека. Изд-во «Физкультура и спорт». М.1979. 6. З.Т.Турсунов, К.Р.Рахимов, Ш.Қ.Қурбонов. Функциональное состая ние организма при мышечной деятельности. Изд-во «Фан». Т.1980.

Похожие

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари

Чидамлиликнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари

Мускул кучи ва қувватининг физиологик асослари