Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари - Физическая культура - Рефераты

Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

29.73046875 KB

Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари Режа: Кириш 1. Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ 2. қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари 3. Стандарт машқлар бажарилганида машқ 4. қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари 5. Юрак-қон томирлар тизими ва қон 6. Машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари Хулоса Фойдаланилган адабиѐтлар

Кириш Мустақиллик туфайли жисмоний тарбия ва спорт юртимиз тараққиѐтининг барча сохалари каби давлат сиѐсатининг устивор йўналишлари доирасида ривож топмоқда. “Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида” ги Қонун (1,2), “Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги Қарор (4) “Оммавий спорт тадбирларини янада кучайтириш тўғрисида” ги Қарорлар (3) ва шу сохага оид бошқа концептуал хужжатларнинг қабул қилиниши, уларнинг босқичма-босқич ҳаѐтга тадбиқ этилаѐтганлиги ҳамда Ўзбекистон Конститутцияси (6) “Таълим тўғрисида” ги ва “Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури” тўғрисидаги Қонунларда (5) жисмоний тарбия ва спортга алоҳида урғу берилиши юқорида қайд этилган фикр ифодасидир. Сўнгги йилларда ўзбек спорти ўзининг юксак натижалари билан мамлакатимиз шуҳратини жаҳон ҳамжамияти олдида тараннум этиб келаѐтганлиги, минглаб ҳалқаро стандартлага мос спорт мажмуалари қад кўтараѐтганлиги, юртимизнинг турли худудларида энг нуфузли ҳалқаро мусобақаларнинг ўтказиб келинаѐтганлиги ушбу хужжатларнинг амалий махсулидир. Лекин юксак натижаларни қўлдан бермаслик, малакали, рақобатбардош спортчиларни тайѐрлаш тўғридан-тўғри ѐш истеъдодли заҳираларни етиштириш билан боғлиқдир 2

Оғир жисмоний машқ бажарганда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари. Организмнинг машқ қилганлиги унинг стандарт юкламаларга нисбатан реакциясидан ташқари ўзига хос максимал юкламаларга нисбатан муносабати билан ҳам аниқланади. Максимал юкламалар организмнинг ишни бажара олмасдан қолиш даражасига (ниҳоятда чарчаб қолгунча) бориши билан белгиланади. Уни лаборатория шароитида ѐки табиий ҳолатда ҳам амалга ошириш мумкин. Шу йўл билан организмнинг функционал резерв заҳираси имкониятларини ҳисоблаш мумкин. Юрак-қон томирлар тизими ва қон. Максимал суратда бажариладиган жисмоний юкламага спортчи ва спортчи бўлмаганларда ҳам юрак-қон томирлари тизими бир хил реакция бериши мумкин (юрак уриш сони иккаласида ҳам минутига 190-220 атрофида). Лекин спортчиларда бир вақтнинг ўзида юракнинг систолик ҳажми катта бўлади (қоринчалардаги қоннинг резерв ҳажми ҳисобига). Спортчилар юрагининг минутлик ҳажми максимал иш бажарганда тинч тургандагига нисбатан 10 мартагача ошиши мумкин. Систолик босим спортчиларда максимал юклама бажарилганида тезроқ максимумга эришиб (180-220 мм сим. уст.), шу ҳолда иш охиригача сақланиши мумкин. Спорт билан шуғулланмайдиганларда эса бу ҳол кузатилмайди яъни максимал систолик босим иш охиригача сақланмайди. Диастолик босим кўп ўзгаришга учрамайди ва бу ўзгаришлар спорт билан шуғулланган ва шуғулланмаганларда бир хил бўлиши мумкин. Баъзан жуда катта юклама бажаришда диастолик босим кескин пасайиб кетиши ҳам мумкин, бу ҳол спортчи бўлмаганларда тезроқ содир бўлади (пастдаги 7- чизмага қаранг). Максимал юклама бажариш мускулларда моддалар алмашинувини кучайтириб қолдиқ моддаларнинг тўпланишига олиб келади ва натижада бу моддаларнинг миқдори қонда кўпайиб кетади (масалан, сут кислотаси). Спортчиларнинг қонида сут кислотасининг миқдори 300 мг%га борганда ҳам улар ишни давом эттириши мумкин. Спорт билан шуғулланмаганларда эса қонда 3

сут кислотасининг миқдори бу даражада ошганида ишни тўхтатишга мажбур бўлади. Яна узоқ масофаларга югуриш қонда глюкоза миқдорини кескин камайтириб юбориши мумкин. Спортчилар қонида глюкоза миқдори 50мг% бўлганида ҳам улар ишни давом эттира олади. Спорт билан шуғулланмаганлар эса бу аҳволда ишни давом эттира олмайдилар. Нафас олиш аъзолари. Машқ қилиш натижасида ўпканинг минутлик ҳажми ошиб боради. Масалан, конькида машқ қилувчиларда бу кўрсаткич машқ қилишнинг бошида 147,9 л бўлган бўлса, охирига келиб 160, 6 л. га чиқади. қуйидаги 8-чизмада спортчилар ва спорт билан шуғулланмайдиганларда кислороднинг максимал ўзлаштирилиши кўрсатилган (КМЎ – кислороднинг максимал ўзлаштирилиши). 4

Стандарт машқлар бажарилганида машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари. Машқ қилган ва қилмаган организмлар унчалик оғир бўлмаган стандарт ҳаракатларни бажаришда бир-биридан яқол ажралиб туради. Стандарт машқ бажарилганида қон айланиш, нафас олиш, нерв ва мускул тизимларининг иши, қон ва сийдик таркиби текшириб кўрилади. Чунончи машқ қилган одам юраги стандарт ҳаракатга нисбатан ўз частотасини унчалик кўп тезлаштирмайди, бир вақтнинг ўзида машқ қилмаган одамда айни ҳаракат юрак уриш частотасининг анча тезлашиши билан амалга оширилади. Артериал қон босим ҳақида шу нарсани айтиш мумкинки, спортчиларда стандарт ҳаракатга нисбатан максимал қон босими спорт билан шуғулланмаганларга нисбатан пастроқ бўлади. Минимал қон босими ҳам бундай шароитда камроқ ўзгаради. Стандарт машқларга нисбатан организм реакцияси машқ қилганлик даражасига кўра ўзгариб боради, агар у ѐки бу тизим реакцияси икки текширувчида бир хил бўлса, демак, улар бир хил функционал тайѐргарликка эга экан. Шунинг учун бу усул спортчиларнинг машқ қилганлик даражасини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Одатда ҳар икки ойда бундай текшириш олиб борилади. Агар стандарт юкламага нисбатан қайд қилинадиган реакциялар камайиб борса, машқ қилганликнинг ошиб бораѐтганлиги ҳақида хулоса қилинади. Жисмоний иш қилиш қобилиятини аниқлашда Гарвард стоп тести ва PWC 170 тести ишлатилади. Гарвард стоп тестида текширилувчи эркаклар учун 51 см.ли, аѐллар учун эса 43 см.ли зинадан минутига 120 марта қадам ташлаган ҳолда ҳаракат қилиниб, чарчаб қолгунча ишланади (лекин давом этиши 5 минутдан ошмаслиги керак). Бу ишнинг давом этиш муддати ва қайтарилиш даврининг 2 минути биринчи яримда юрак уриш частотаси ҳисобланади. Ушбу формула билан иш қобилияти индекси ўлчанади. Агар ИҚИ 55 дан кам бўлса, иш қилиш қобилияти жуда кам, 56-64 бўлса иш қилиш қобилияти кам, 65-79 бўлганида ўртача, 80-90 бўлганида юқори ва 90 дан ошиқ бўлганида жуда юқори ҳисобланади. 5

PWC 170 тести (physical working capacity) жисмоний иш қилиш қобилияти велоэргометр ѐки аниқ ўлчанган юклама билан зинадан чиқиш асосида кишининг жисмоний иш қилиш қобилияти (иш қуввати) ўлчанади. Mқ B . h . н 1,5. M – иш қуввати, B – текширилувчи масса, h – зина баландлиги, н – 1 минутда кўтарилиш сони. Бу тест ѐрдамида 170 марта юрак уриши кузатилганида иш қуввати қанча бўлиши аниқланади. Иш қуввати қанча юқори бўлса (PWC 170 кўрсаткич баланд бўлса), спортчида жисмоний иш қилиш қобилияти ҳам шунча баланд бўлади. Бу усул ѐрдамида ўлчов олиб борилганида икки марта 5 минутдан (3 минутлик танаффус билан) иш бажарилади. Бу текширилувчи учун оғир бўлмаслиги, яна юрак уриши 1 минутда 170 дан ошмаслиги керак. Ҳар бир ишнинг охирги 15 секундида юрак уриши ҳисобланади. PWC 170 қ M 1 қ(M 2 -M 1 ) . M 1 ва M 2 – биринчи ва иккинчи ишнинг қуввати (кгм/мин); F 1 ва F 2 – биринчи ва иккинчи иш охирида юрак уриш сони. Ушбу жадвалда спортчи ва спорт билан шуғулланмайдиганлар иш қобилияти PWC 170 бўйича келтирилган. Текширилувчилар PWC170 Хотин-қизлар Эркаклар Спортчилар 780 1520 Спорт билан шуғулланмайдиганлар 580 1060 Яхши спортчилар стандарт юкламаларни бажаришда унга сарфланадиган энергияни тежаб ишлайди. Масалан, чанғида бир хил тезликда югуриш бўлганида маълум масофани спортчилар спорт билан шуғулланмаганларга кўра 18-20% ЭНЕРГИЯ кам сарфлаб босиб ўтади. Машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари. Машқ қилиш натижасида организмда қатор морфологик, биокимѐвий ва физиологик ўзгаришлар рўй бериши ҳақида гапириб ўтган эдик. Уларнинг катта-кичиклиги 6

бажариладиган мускул фаолиятининг ва спортчининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ. Машқ қилиш туфайли организмда содир бўлган бундай ўзгаришлар тинч турган пайтда, айниқса, маълум жисмоний фаолият амалга оширилганида яқол кўзга ташланади. Тинч ҳолатда машқ қилганликнинг физиологик кўрсаткичлари (5-чизма). 7

Юрак-қон томирлари тизими. Машқ қилиш даставвал, юрак мускулларининг гипертрофиясига олиб келади ва у ишчи гипертрофияси деб айтилади. Одатда ишчи гипертрофия юрак вескулизациясининг (вескулум-томир) ошишига олиб келади. Ҳайвонлар устида олиб борилган тажрибалар бу вақтда юрак мускулларида сезиларли биокимѐвий ўзгаришлар юзага келишини кўрсатади. Гипертрофия билан бир қаторда юрак камераларида кенгайиш содир бўлади. Бу нарса қоринчалар заҳира ҳажмининг кўпайишига олиб келади, натижада юрак бевосита иш бажарганида бу имкониятдан фойдаланиб, қисқарганида одатдагидан кўп қон чиқаради. Бошқача айтганда, бевосита иш бажаришда унинг систолик ва минутлик ҳажми кўпаяди. Бу фикрлар пастдаги 5- чизмада ўз аксини топган. Юрак уриш сонининг (частотасининг) ҳар хил спорт билан шуғулланувчиларда турлича бўлиши ушбу жадвалда келтирилган. 8

Юқори малакали спортчиларда тинч ҳолатда ўртача юрак уриш сони Спорт соҳаси Тинч ҳолатда 1 мин. юрак уриш сони (частотаси) Узоқ масофага югуриш 45 Велоспорт 44 Сузиш 49 Волейбол 51 қисқа масофага югуриш 53 Футбол 55 Кураш 58 оғир атлетика 61 Спорт билан шуғулланмайдиганларда 67 Машқ қилиш туфайли спортчиларда юракнинг кўндаланг кесими кўрсаткичи (оғирликка ва бўйга нисбатан) ошиб боради. Бу ушбу жадвалда қайд қилинган. Турли хил даражада машқ қилган спортчиларнинг юрак ўлчамлари Текширилувчилар Юрак кўндаланг кесимининг тана массасига нисбатан (см|кг.10) Машқ қилмаганлар - 1,91 Спринтерлар, сакровчилар 1,75 - Ўрта масофага югурувчилар 1,88 2,03 Стайерлар 2,00 2,27 9

Марафончилар 2,17 - Юрак фаолиятида жисмоний иш туфайли содир бўладиган ўзгаришлар ЭКГ парамертларида яқол кўринади. Спортчиларда машқ қилмаганларга нисбатан синусли брадикардия, синусли аритмия, P тишнинг пасайиши ва T тишларнинг кучайиши ва бошқалар кузатилади. Бу ўзгаришлар спортчилар юрагининг миокардида машқ қилиш натижасида функционал имкониятлар ошишини кўрсатади. Тинч ҳолатда юрак уришининг камайиши спортчиларга хос бўлган хусусиятлардан биридир. Одатда спортчи юраги минутига 50-55 марта уради. Узоқ масофага югурувчиларда эса бу кўрсаткич баъзан 36-30 га тушиши ҳам мумкин. Спортчиларда юракнинг систолик ҳажми кўпроқ бўлади, шунинг учун уларда юрак камроқ ҳаракат қилса-да, минутлик ҳажми камаймайди (тинч ҳолатда). Спортчиларда қон босими кўпинча улар тинч турганда паст бўлади. Машқ қилганлар организмида заҳира энергия берувчи моддалар гликоген ва креатинфосфат бирмунча кўпаяди. Маълумки, улардан биокимѐвий йўл билан АТФ ҳосил бўлади. Машқ қилган спортчиларда мускуллар йўғон толали бўлиб, сарколеммалар анча қалинлашади, саркоплазма миқдори ошади, энг муҳими уларда қон айланиш анча яхшиланади. Машқ қилган мускулларда ҳар 100 толага 98 капиляр тўғри келса, машқ қилмаганларда 46 капиляр бўлади (ўртача). Спортчиларда қон шаклли элементларга бой бўлади. 1мл 3 қонда эритроцитлар сони 4,7 млн., гемоглобин 14,5г. фоизга тенг бўлади. Бунинг натижасида қоннинг кислородни умумий қабул қилиб олиш имконияти кенгаяди. 10

Нафас олиш аъзолари. Машқ қилганларда машқ қилмаганларга нисбатан тинчлик ҳолатда нафас олиш сони сийрак бўлиб, бир вақтнинг ўзида жараѐн чуқур бўлади. Нафас олиш частотаси уларда минутига 8-12дан ошмайди (машқ қилмаганларда 15-20 марта). Нафас олишнинг чуқурлиги боис унинг ҳаракат қилиш частотаси камайса-да ўпканинг минутлик ҳажми ўзгармайди. Ўпкада тириклик сиғими машқ қилганларда анча юқори бўлади (5000-7000 мл). Айниқса бу узоқ масофаларга югурувчиларда, сузувчиларда, чанғичиларда, эшкак спорти билан шуғулланувчиларда яқол кўзга ташланади. Уларда нафас олиш мускуллари анча ривожланган ҳамда нафас олиш чуқур бўлади. Ўпканинг тириклик сиғими қанча юқори бўлса, бу катта спортда шунча қўл келади. Спортчининг машқ қилганлик даражаси унинг нафас олишни ихтиѐрий тўхтатиб туриш қобилияти билан ўлчанади. Яхши машқ қилган спортчиларда у анча давомли бўлади. Буни ушбу жадвалда яқол кўришимиз мумкин. Турли хил даражада машқ қилган спортчиларда нафас ихтиѐрий тўхтатиб турилиши (сек.) Шуғулланиш муддати Спорт разряди Текширилувчил ар сони Нафас олишнинг тўхтатилиш вақти (сек). Бир йилгача 2-3 22 96,4 қ 6,1 1 йилдан3,5 йилгача М. 1-2 29 124,6 қ 6,4 4 йилдан кўп 1-2 42 149 қ 4,4 Эслатма: М: - спорт устаси 11

Бундан ташқари машқ қилган спортчиларда қон оксигенацияси машқдан кейин тезроқ тикланади. Бу ҳол уларнинг атмосфера ҳавоси сийраклашган шароитда чидамлилигини оширади, кислород камлигига кўпроқ бардошли бўлади. Ҳаракат аппарати. Машқ қилиш туфайли мускуллардаги таркибий қайта қуриш, гипертрофия ҳолати морфологик томондан кенг кўламда ўрганилган ва у антропометрик ўлчашларда яқол кўзга ташланади. Яна бу вақтда тана мускулларининг функционал ҳолати ҳам ўзгаради. Масалан, машқ қилиш туфайли мускулларда ҳаракат хроноксияси қисқариб боради (6-чизмага қаранг). Булардан ташқари, машқ қилиш туфайли тана мускулларида проприорецептор сезги мукаммаллашади, иш қобилияти ошиб боради. Суякларда ҳам сезиларли ўзгаришлар рўй беради, суякнинг юза қисмида ғадир-будирлик пайдо бўлади, суякнинг кўндаланг кесими узаяди, суяк атрофидаги пўстлоқ (суяк пардаси) анча- мунча қалинлашади, унинг механик мустаҳкамлиги ошади. 12

Хулоса Мамлакатимизда жисмоний тарбия ва спорт жадал ривожланиб бормоқда. Чекка-чекка қишлоқларда ҳам Прездентимиз ташаббуслари билан замон талабига мос спорт иншоатлари қурилиб ѐшларнинг спорт билан шуғулланишларига кенг имкониятлар яратилмоқда, бу борада ҳар хил мусобақалар, беллашувлар ўтказиш оммавий тус олмоқда. Жисмоний тарбия, спорт машқлари билан самарали шуғулланиш учун эса ўқитувчи, мураббийнинг спорт физиологиясидан тегишли маълумотларга эга бўлиши муҳим аҳамият касб этади.Жисмоний машқлар билан шуғулланиш, фаол ҳаракат қилиш, жисмоний иш, жисмоний машқлар, алоҳида спорт турлари билан шуғулланишнинг тана аъзолари, тизимлари ва бир бутун организмга таъсирини амалда кўрсатади ва ўрганади. Жисмоний хатти- ҳаракатлар билан шуғулланиш кишининг ѐшига, жинсига, шуғулланувчининг функционал ҳолати, яъни жисмоний тайѐргарлик даражасига, об-ҳаво шароитларига ва бошқа бир қатор табиий омилларга яқиндан боғлиқ бўлиб, уларга амал қилишнинг мақсадга мувофиқ бўлиши ва самарадорлигини кафолатлайди. Тадқиқот ишида жисмоний машқлар билан мунтаззам шуғулланиш иш қобилиятининг ошишига, меҳнат унумдорлигининг юқори бўлишига олиб келади. жисмоний тарбия ва спорт билан шуғулланишнинг организмдаги кўпгина физиологик ва биокимѐвий жараѐнларга таъсири қандай функционал ўзгаришларга олиб келишини ва бу ҳолатларнинг чуқурлиги, давомийлиги асосан таъсир этувчи омилнинг кучига, муддатига яқиндан боғлиқ эканлигини кўриб чиқдик. Бундан ташқари машқ қилиш туфайли кузатиладиган ўзгаришлар асаб тизимининг хусусиятларига, машқ қилганлик даражасига ҳам бевосита алоқадорлиги ҳақида гапириб ўтилди. Масалан, бир хил жисмоний юклама эндигина шуғулланишни бошлаганлар билан тажрибали спортчиларда ҳар хил физиологик ва биокимѐвий силжишларга олиб келади ѐки ўрганувчи учун максимал юрак уриши ва юқори қон босимига сабаб бўлувчи машқ тури юқори квалификацияли спортчида айтарли ўзгаришларга олиб келмайди. 13

Адабиѐтлар рўйхати. 1. Абдуллаев И. Национальнўе видў спорта. 2. Махачкалъа, 1982. 3. Атоев А.К. Кураш. Тошкент, «Ўқитувчи», 1987 й. 4. Атоев А.К., Жалилов Н.С. Ёшлар ва ўсмирларни ўзбек миллий курашига ўргатиш услубиѐти. қарши. 5. «Насаф» Нашриѐти. 2001. 6. Турсунов З.Т., Рахимов К.Р., Курбанов Ш.К. Функциональное состояние 7. организма при мўшечной деятельности. Т., «Фан», 1980. 8. Фомин Н.А. Физиология человека. М., «Просвешение», 1982. 9. Физиология мўшечной деятельности. Учебник для институтов физической культурў. М., «Физкультура и спорт», 1982. 10. Физиология человека. Под ред. проф. Васильевой В.В. М., «Физкультура и спорт», 1984. 11. Физиология человека. М., «Просвешение», М. 1985. 15

Похожие

Машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машқлар ва спорт физиологияси ёки машқ қилишнинг физиологик асослари

Жисмоний машкларни физиологик турлаш

Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий физиологик қонуниятлари

Жисмоний машқлар классификацияланишининг физиологик асослари