Жиноятчи шахс психологияси - Юриспруденция - Рефераты

Жиноятчи шахс психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

254.5 KB

Жиноятчи шахс психологияси Режа: 1. Жиноятчи шахси ва унинг ўзига хос психологик хусусиятлари 2. Криминоген вазият 3. Инсонийликка зид, тажовузкорона йўналишдаги жиноятчилар

Жиноятчи шахси ва унинг ўзига хос психологик хусусиятлари Инсон хулқи мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса бўлиб, уни ўрганишда тизимли ёндашув ва эҳтимол тутилган жараёнлар ҳақидаги замонавий тасаввурларга эга бўлиш талаб қилинади. Ҳар бир ахлоқий ҳодисанинг моҳияти унинг шахс хулқининг умумий тузилишидаги ўрни билан боғлиқ. Индивидуал ривожланиш жараёнида ахлоқий тизимлар индивидуал ахлоқий стратегиянинг мураккаб мажмуига айланади ва шахснинг ахлоқий типини ҳосил қилади. Анъанага кўра, ғайриижтимоий хулқ сабаблари икки гуруҳга – ижтимоий ва биологик сабабларга ажратилади. Бироқ, ахлоқ-одоб меъёрлари (қоида)дан оғувчи хулқнинг кўплаб кўринишларини таҳлил қилиш мазкур муаммони бошқачароқ, яъни тизимли-интеграциялашган (бирлашган) ҳолда ўрганиш зарур, деган хулосага олиб келади. Ижтимоийлик ёки биологиклик омилларига «руҳийлик» номли тизим ҳосил қилувчи омилни киритиш ҳамда инсон хулқининг сабабий боғланишлари (детерминацияси) билан боғлиқ барча муаммолар мажмуини ижтимоий-психологик-биологик сабаблар деб аташ зарур. Бунда «психологик» жиҳатнинг ўртада жойлашгани унинг ҳам ижтимоий, ҳам биологик омил учун бирлаштирувчи функцияга эгалигини англатади. Ғайриижтимоий хулқ сабаблари ҳақида сўз борар экан, аввало, муаммони таҳлил қилишнинг асосий принципларини келтириб ўтамиз. 1. Ғайриижтимоий хулқ, нормадаги хулқ каби, кўп омиллидир, у бир ёки ҳатто бир қанча сабабларнинг оқибати эмас. Бироқ, алоҳида олинган индивидуал ахлоқий кўринишнинг кўп омиллар билан боғлиқлиги ва эҳтимолли хусусияти уни ўрганиб бўлмаслигини билдирмайди. Бу ўринда шахснинг типик индивидуал-психологик хусусиятлари ва ахлоқий қарашларини аниқлаш устун аҳамиятга эга. Ижтимоий ва биологик омиллар ўз-ўзича эмас, балки жиноятчи хулқининг типини ҳосил қилувчи унинг шахсий-психологик хислатларида бирлашган ҳолда ғайриижтимоий хулқнинг аниқловчиларига айланади.

2. Ғайриижтимоий хулқ ижтимоий ижобий хулқдан йўналишининг мазмуни бўйича ҳам, психорегуляцион хусусиятлари бўйича ҳам ажралиб туради. Шахс хулқи унинг эҳтиёжлари, англанган ва англанмаган майллари тизими, олдига мақсад қўйиш ва унга эришиш хусусиятлари билан ажралиб туради. Агар уни схема тарзида тасвирлайдиган бўлсак, қуйидагича кўриниш ҳосил қилади. Аксарият жиноятчиларнинг хулқига ижтимоий қадриятларга мослаша олмаслик (дезадаптация) ва ўзини ўзи бошқаришдаги нуқсонлар хосдир. Индивиднинг ўзини ўзи бошқариш имкониятлари паст даражада бўлганида, ғайриижтимоий майллари, одатлари нафақат назорат қилинмайди, балки уларнинг ўзлари хулқнинг мақсад ҳосил қилувчи механизмларига айланади. 3. Ғайриижтимоий хулқ индивиднинг ўз ижтимоий масъулиятини ҳимоя қилиш (ўзини оқлаш) мотивацияси, умум қабул қилинган ижтимоий қадриятларнинг қадрсизланиши асосида амалга оширилади. Инсон хулқи унинг эҳтиёжлари ва йўналганлик соҳаси, қабул қилган қадриятлар тизими, умуминсоний маданиятдан баҳрамандлик даражаси билан боғлиқдир. Инсон ҳайвондан фарқли равишда қандайдир ягона хулқ тизимларига маҳкум эмас, у кўп функциялидир. Унинг хулқини аниқ инстинктив (туғма) майллари эмас, балки ижтимоийлашув даражаси юзага келтиради. 4. Ғайриижтимоий хулқ – можароли хулқ бўлиб, доимо жамиятда, ижтимоий гуруҳларда, шахс билан ижтимоий гуруҳ, айрим шахслар ўртасида ва, ниҳоят, шахснинг ўзидаги ички зиддиятларга асосланган. Инсон эҳтиёж англанган ва англанмаган майллар мақсад қўйиш ва унга эришиш Шахс

хулқидаги ташқи ҳолатлар тизими унда шаклланган ички руҳий шарт- шароитлар тизими орқали намоён бўлади. Ушбу ички руҳий шарт-шароитларга қуйидагилар киради: – қадриятлар тизими; – ахлоқий йўналганлик; – хатти-ҳаракатнинг умумлашган усуллари; – ўзини ўзи тартибга солишнинг психодинамик хусусиятлари. 5. Инсон хулқида на объектив, на субъектив омилларни алоҳида ажратиш мумкин. Ижтимоий омиллар одамлар хулқига бевосита ички шахсий, индивидуал-психологик ҳодисалар орқали таъсир кўрсатади (ва бу, баъзан «жиноий табиат» иллюзиясини юзага келтиради). 6. Шахс қанчалик кам ижтимоийлашган бўлса (бу, одатда, жиноятчи шахснинг ўзига хос хусусиятидир), биологик омилларнинг устун (доминанта) бўлиш эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Инсон онгининг ривожланиши қанчалик чекланган бўлса, унинг хулқида иерархик жиҳатдан қуйи турадиган мотивация даражалари шунчалик катта роль ўйнайди. Криминолог олим З.С.Зарипов ва И. Исмаиловлар жиноий хулқ шаклланиш жараёнини қуйидаги тоифаларга ажратишади: а) шахс эҳтиёжи ва манфаатлари бузилиши билан боғлиқ жиноий хулқ шаклланиш жараёни; б) шахс эҳтиёжи (манфаати) ва имконияти ўртасидаги фарқ (қарама- қаршилик) билан боғлиқ жараёнлар; в) шахс маънавий ва ҳуқуқий тасаввурининг, қадриятлар ва ижтимоий йўналишининг бузилиши билан боғлиқ жараёнлар; г) қарор қабул қилиш ва амалга оширишдаги нуқсон ва камчиликлар билан боғлиқ жараёнлар 1 . Жиноий хатти-ҳаракат жараёни қуйидаги асосий қисмларни ўз ичига олади: мотивация, қарор қабул қилиш ва уни амалга ошириш. Ҳар қандай 1 Қаранг: Зарипов З.С., Исмаилов И . Криминология. – Т., 1996 –130-б .

ижтимоий аҳамиятга эга бўлган хатти- ҳаракат бу шахсдаги ўзига хос хусусиятлар билан ташқи муҳитнинг ўртасидаги алоқанинг натижаси деган фикрга асосланган ҳолда муайян жиноий хатти-ҳаракат жараёнини қуйидагича тасвирласа бўлади: Рус олими Г. А. Аванесов инсон хатти-ҳаракатига салбий таъсир этувчи қуйидаги биологик шарт-шароитларни ажратади: – жинсий бузилиш ва жиноятларнинг сабабига айланадиган биологик эҳтиёжлар патологияси; – асаб тизимининг қўзғалувчанлигини кучайтирадиган, ноадекват реакцияни келтириб чиқарадиган ва ҳаракатларни ижтимоий назорат қилишни қийинлаштирадиган асаб-руҳий касалликлар (психопатиялар, невростениялар, касаллик ва соғлиқ чегарасидаги ҳолатлар); – турли хил психосоматик, аллергик, заҳарвандлик билан боғлиқ касалликларга олиб келадиган ва қўшимча жиноий омил бўлиб хизмат қиладиган психофизиологик зўриқишлар 2 . Руҳий аномалия (нормадан оғиш)лар эса ирсий (генетик) илдизларга эга бўлиб, асабий-руҳий бузилишлар фақат ноқулай муҳит таъсиридагина жиноий хулқнинг сабаби бўлиши мумкин. 2 Қаранг: Аванесов Г. А . Криминология и социальная профилактика. – М., 1999. – С. 226–230. Шахснинг хусусиятлари Мотивация Қарор Амалга ошириш Ташқи муҳит

Айрим ҳуқуқшунослар аксарият жиноятларни ўз-ўзидан жиноятни келтириб чиқарадиган, унинг амалга ошиши учун шароит яратадиган криминоген вазият билан боғлайдилар. Криминоген вазият – бу мазмун бўйича жиноий ниятнинг, жиноят содир қилиш мақсадининг шаклланишига ижобий таъсир қилувчи жиноий натижага эришиш учун қулай ҳисобланган, яъни жиноят содир этишга кўмаклашувчи вазиятдир. Шуни қайд этиш лозимки, ҳар қандай криминоген вазият ўз ҳолича мустақил ҳолда шахсни жиноят содир этишга олиб келмайди. Жиноят содир этиш вақтидаги криминоген вазият бу шахснинг муҳит билан алоқасининг алоҳида даражаси ҳисобланади. Бу алоқада салбий хусусиятларга эга бўлган шахсдаги жиноят содир этишга мойиллиги криминоген вазият таъсирида муайян хатти-ҳаракатга айланади. Аниқ ҳаётий вазиятнинг шахс муайян жиноят содир этишига таъсири қуйидаги тасвирга эга 3 : Жиноятлар бирдан юзага келган криминоген вазиятлар туфайли эмас, балки инсоннинг муайян барқарор шахсий хислатлари ва қадриятлари сабабли содир этилади. Жиноятчи шахси – жиноятчининг асосий интеллектуал-маънавий хислатлари, руҳий ва жисмоний ҳолатининг мажмуидир. Жиноятчи шахсини ўрганиш шахс содир этган қилмишни малакали баҳолашни, жумладан индивидуал башорат қилишни таъминлаш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Жиноятчи шахси тўғрисида ҳар томонлама ва чуқур 3 Қаранг: Зарипов З.С., Исмаилов И. Криминология. – Т., 1996. – 155–156-б. Ғ айриижтимоий йўналишга эга бўлган шахс Ани қ ҳ аётий вазият Жиноий хатти-ҳаракат

тасаввурга эга бўлиш учун таҳлил нафақат жиноят содир этилган вақтни ва уни текшириш даврини, балки текширилувчининг ривожланишини ҳам қамраб олиш керак. Бунда жиноят содир этилишининг яширин мотивларини ҳам, психологикпсихиатрик хусусиятларини ҳам баравар инобатга олиш лозим. Жиноятчининг шахси ва жиноят ўзаро боғлиқ бўлганлиги боис, криминалистик иш доирасида жиноятчининг шахси тўғрисида тегишли маълумотларни олиш жиноятни тергов қилиш фаолиятининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Чунки ЎзР ЖК 54-моддасига биноан, суд жазо тайинлашда жиноятчи шахсини бошқа ҳолатлар билан бир қаторда инобатга олиши лозим 1 . Жиноятчи шахсини психологик жиҳатдан ўрганишда уни ижтимоий муҳит билан ўзаро алоқадорликда таҳлил қилиш керак бўлади. Чунки жиноий хулқни шахс ёки муҳит эмас, балки айнан уларнинг ўзаро алоқаси юзага келтиради. Ижтимоий муҳитнинг жиноий хулққа таъсири мураккаб хусусиятга эга. Бошқача айтганда, жамият ҳаётининг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий жиҳатлари жиноятнинг моделлаштириладиган механизми шаклланишига ташқи таъсир кўрсатади, айни вақтда, моделлаштириладиган жиноятчининг психологик хусусиятлари унинг гўёки ички мазмунини ташкил этиб, уни шакллантиради. Жиноятчи шахси юридик психология учун ҳам, криминология учун ҳам алоҳида қизиқиш уйғотади, зеро у муайян ташқи шартшароитларни оддийгина акс эттириб қолмай, балки ўзаро алоқанинг фаол томонини ташкил этади. Бинобарин криминологияда «жиноятчи» ва «жиноятчининг шахси» каби атамалар категория, яъни ҳар бири мустақил тушунча сифатида талқин қилинади. «Жиноятчи шахси» тушунчаси ўзига хос равишда жиноятчининг ижтимоий белгиларини ифодалайди, яъни шахснинг «ижтимоий қиёфаси»ни очиб беришга хизмат қилади 2 . Амалиётнинг кўрсатишича, жиноятларнинг ҳар хил (ғаразли, зўравонликка асосланган, эҳтиётсизлик орқасида содир этиладиган)

турларига жиноятчиларнинг мотивацион соҳасида бўладиган турли бузилишлар хосдир. Шахснинг айнан жиноий ҳаракатни содир этиши ҳам ташқи вазият (объектив омил), ҳам ички (субъектив омил) мақсадлар билан боғлиқ. Шу маънода жиноятчи шахси – индивид содир этган муайян турдаги жиноий қилмишни келтириб чиқарган унинг типологик хислатлари мажмуи. Жиноят содир этган шахсни ўрганишда унда устунлик қилувчи, унинг қадриятлари, ҳаёт-фаолиятининг мазмуни, майллари ва қарашларини аниқлаш зарур. Чунки, жиноятчилар ўзларининг ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларининг асл моҳиятини кўпроқ ёки камроқ даражада англаган ҳолда, ўзларини оқлайдиган мотивлар, баҳоналар тизимини ахтарадилар ва жиноий мақсадларига эришишларига халал берувчи қадриятларни рад этадилар. Ўз ҳаракатларини оқлаш мақсадида жавобгарликдан бўйин товлаш, ўзини руҳий жиҳатдан ҳимоялаш аксарият жиноятчиларга хос бўлган психологик хусусиятдир. Олдиндан режалаштирилган ва содир этилган жиноятни оқлаш турли усуллар билан амалга оширилади: – жиноят қурбонининг айбдорлигини бўрттириб кўрсатиш; – ижтимоий ва ҳуқуқий нормаларни ғайриижтимоий гуруҳлар (бан-да, ўғрилар тўдаси)нинг қоидаларига қарши қўйиб қадрсизлантириш; – жавобгарликни бошқаларнинг гарданига қўйиш, юзага келган вазият билан ўзини оқлаш ва ш.к. Ижтимоий қадриятлардан бегоналашгани боис жиноятчи руҳий декомпенсациялар (ички руҳий мувозанат ҳосил қилувчи сохта «ўринбосар»лардан фойдаланиш) асосида ўзининг жиноий хулқи сабабларини ички салбий хислатларида эмас, балки ташқи вазиятлар, бошқа одамларнинг хатти-ҳаракатларидан ахтаради.

Жиноят мотивлари жиноятчининг шахсий салбий хислатлари – ғараз, кек сақлаш, рашк, шуҳратпарастлик, ёлғон қарашлар тизими (бурч, ўртоқлик каби хислатларни нотўғри тушуниш) орқали шаклланади. Аксарият жиноятчилар кўп нарсага даъвогар бўладилар, аммо буни амалга ошириш имкониятлари жуда кам бўлади. Ушбу ҳолат деярли барча жиноятчиларнинг ички шахсий низолари асосида юзага келади. Кўпчилик ҳолатларда жиноятчи шахсларнинг қадриятлар ва нормалар тизими бузилганини, яъни воқеликни нотўғри идрок этишини кузатиш мумкин. Уларнинг хулқини бир дақиқалик, муайян вазият билан боғлиқ майллар, энг қуйи даражадаги эҳтиёжлар эгаллаб туради. Жиноят содир этган шахсларнинг эҳтиёжлари асосан қуйидаги хусусиятларга эга: – эҳтиёжларнинг торлиги, чекланганлиги, моддий-утилитар характерга эга эканлиги; – ижтимоий зарур эҳтиёжларнинг (меҳнат, ахлоқий хулққа бўлган эҳтиёжларнинг) ривожланмаганлиги; – шакли бузилган, ўртача стандартдан ва қондиришнинг қонуний имкониятларидан ортиқ бўлган эҳтиёжлар; – бузилган эҳтиёжлар. Жиноятчи шахснинг типологиясида уч даражани фарқлаш лозим: 1) жиноятчининг умумий типи; 2) муайян тоифадаги жиноятчи шахс; 3) муайян турдаги жиноятчи шахс. Бу даражалар бир-бири билан умумийлик, махсуслик ва яккалик каби муносабатда бўлади. Шахснинг ижтимоий ўзагини унинг йўналганлиги, ҳаётий муносабатлари тизими, мотивли-қадриятли мўлжаллари ташкил этгани боис, бу ўзакнинг ўзи жиноятчи шахснинг типини белгилаши лозим. Жиноятчидаги типик хусусиятнинг мезони, аввало, унинг ижтимоий хавфлилик даражаси, ғайриижтимоий бузилганлик меъёридир.

Ушбу мезонга кўра жиноятчиларнинг уч типини ажратиш мумкин: – ғайриижтимоий (ашаддий); – ноижтимоий (камроқ ашаддий); – руҳий бошқарув нуқсонлари бўлган жиноятчи шахс типи (тасодифий). Ашаддий жиноятчилар қадриятлари ва мўлжалларининг йўналиши мазмунига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратилади. Ғайриижтимоий ғаразли йўналишдаги жиноятчилар . Жиноятчиларнинг бу гуруҳи жамиятнинг моддий бойликларига, сарфланган меҳнат миқдори ва сифатига кўра тақсимланишига тажовуз қилади. Бундай жиноятчиларни куйидаги тўртта кичик гуруҳга ажратиш мумкин: а) хўжалик соҳасида жиноят содир этувчи (товарларни сохталаш- тириш, солиқ тўлашдан, лицензия олишдан бўйин товлаш ва ҳ.к.) жиноятчилар; б) хизмат вазифасини суиистеъмол қилувчи (хизмат лавозимини суиистеъмол қилиш, мижозларни алдаш, пора сўраш орқали талонторож қилишлар) жиноятчилар; в) ўғрилар – мулкни яширинча талон-торож қилиш билан боғлиқ тажовузлар қилувчи шахслар (ўғриликлар); г) фирибгарлар (ҳужжатларни қалбакилаштириш, алдаб товла- мачилик қилиш ва ҳ.к.). Ғайриижтимоий ғараз ва зўравонлик йўналишидаги жиноятчилар – шахсга нисбатан зўравонлик қилиш билан ғаразли тажовузлар қилувчи шахслар (зўрлик билан товламачилик қилиш, талончилик, босқинчилик ҳужумлари ва ҳоказо). Инсонийликка зид, тажовузкорона йўналишдаги жиноятчилар – бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ва шахсий қадр-қимматига менсимай муносабатда бўладиган шахслар.

Бу гуруҳда ҳам қуйидаги тўртта кичик гуруҳ мавжуд: а) безорилар; б) ашаддий безорилар; в) ҳақорат ва туҳмат орқали шахснинг шаъни ва қадр-қимматига зиён етказувчи шахслар; г) шахсга қарши тажовузкорона зўравонлик ҳаракатлари – қотил- лик, номусга тегиш, баданга оғир шикаст етказиш жиноятларини содир этувчи шахслар. Ўз навбатида, шуни таъкидлаш лозимки, юридик психологиянинг алоҳида бўлимида эҳтиётсизлик оқибатида содир этилган жиноятчиликнинг психологик жиҳатлари кўриб чиқилади, бунда маиший ва касбий эҳтиётсизлик тадқиқ этилади. Эҳтиётсизлик оқибатида жиноят содир этадиган жиноятчилар типини тўрт турга ажратиш мумкин: – бепарволик, ҳаракатсизлик натижасида жиноятга йўл қўядиган шахслар; – ўзига ҳаддан ташқари ишониш натижасида жиноят содир этадиган шахслар; – кучли руҳий ҳаяжон (аффект ҳолати) натижасида ва бошқа шахсларнинг ғайриқонуний ҳаракатларига жавобан жиноят содир этадиган шахслар; – вазиятга мослаша олмагани боис жиноят содир этадиган шахслар. Қадриятли йўналишда нуқсонлари мавжуд бўлган индивидуал жиноятчи шахсни жиноий гуруҳ аъзоси бўлган жиноятчи шахсдан фарқлаш лозим. Жиноий гуруҳ аъзоси бўлган жиноятчининг муҳим жиноий белгиси унинг гуруҳий мавқеи, жиноий гуруҳдаги ролли функциясидир. Жиноятчи шахснинг таснифи – «жиноий-ҳуқуқий» тасниф бўлиб, шахснинг ижтимоий хавфлилик даражаси тушунчаси билан мувофиқ келиши керак. Жиноят қонунчилик нормаларида ижтимоий хавф, унинг даражасига аниқ таъриф берилган. Жиноятлар ўз хусусияти ва хавфлилик даражасига

кўра: ижтимоий хавфи катта бўлмаган ; унча оғир бўлмаган ; оғир ва ўта оғир жиноятларга бўлинади. Ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятларга қасддан содир этилиб, қонунда уч йилдан кўп муддатга озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар, шунингдек, эҳтиётсизлик оқибатида содир этилиб, қонунда беш йилдан кўп бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар қиради. Унча оғир бўлмаган жиноятларга қасддан содир этилиб, қонунда уч йилдан ортиқ, лекин беш йилдан кўп бўлмаган муддатга озодлик маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар, шунингдек, эҳтиётсизлик оқибатида содир этилиб, қонунда беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазо назарда тутилган жиноятлар киради. Оғир жиноятларга қасдан содир этилиб, қонунда беш йилдан ортиқ, лекин ўн йилдан кўп бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси назарда тутилган жиноятлар қиради. Ўта оғир жиноятларга қасддан содир этилиб, қонунда ўн йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш ёхуд умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси назарда тутилган жиноятлар қиради 4 . Жиноятчи шахснинг ижтимоий хавфлилик даражаси тавсифи содир этилган қилмишнинг кўплиги, уларнинг шакл ва турлари билан боғлиқ эмас. Бу жиноятчи шахсга табақалашган ҳолда ёндашиш имкониятини камайтиради. Жиноятнинг оғирлиги бу ўринда шахснинг қанчалик чуқур жиноийлашганлиги билан боғланмайди. Баҳо қилмишни содир этган шахсга эмас, балки қилмишнинг ўзига берилади. 4 Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. – Т., 2008. – 15-м.

Айни вақтда жиноятчининг ҳар бир типи ўзига хос «шахс схемаси» йўналишига эга. Шунингдек, жиноятчи шахс ўзининг ҳуқуқий онги даражаси ва жиноят содир этишга тайёрлиги мезонлари бўйича ҳам таснифланади. Ушбу мезон бўйича қуйидаги жиноий типларни ажратиш мумкин. Жиноий қилмишларни мажбуран содир этувчи, энг зарур эҳтиёжларни қонуний йўллар билан қондириб бўлмайдиган ҳаётий вазиятлар, ижтимоий шарт-шароитлар қурбони бўлган шахс типи. Бунда жиноятчи ўзини мажбуран йўл қўйган хатти-ҳаракати учун қоралаши, ички зиддият ҳолатида бўлиши мумкин. Жиноятни юзага келган вазиятдаги васваса таъсирида, унинг учун қимматли бўлган натижага, унинг фикрича, ҳеч қандай салбий оқибатларсиз эришиш мумкин бўлган ҳолатда жиноят содир этадиган шахс типи. Ҳуқуқий онг даражаси, ноижтимоий хулқ бу ерда биринчи ҳолдагига қараганда анча паст. Жиноий қилмиш содир этишни доимо қонунга итоаткор хулққа қараганда афзалроқ биладиган шахс типи. Бу жиноий таъсир юққан шахс типи. Ҳаёт ва фаолиятнинг барқарор жиноий образи шаклланган жиноятчи шахс типи. Жиноий қилмишларни содир этиш ўз-ўзидан унинг учун эҳтиёжга айланади. Бу – профессионал жиноятчи типи. Бундай жиноий шахс доимо жиноий тажовуз предметини излаш ҳолатида бўлади. Унинг жиноий хатти-ҳаракат усуллари ишлаб чиқилган, зарур қурол ва воситалари доимо ёнида бўлади. Бу жиноятчиларнинг ижтимоий жиҳатдан энг хавфли типи. ЖИНОЯТЧИ ШАХС эҳтиёж- лар мотив- лар қадрият- лар мақсад қўйиш

Импульсив (ғайриихтиёрий) жиноятчилар типи. Айрим ҳаётий вазиятлар улар учун бирданига, тўсатдан ноқонуний хатти-ҳаракатга ундовчи ҳисобланади. Бундай типдагилар асабий-руҳий зўриқиш кучайган шароитда тезда «ўзидан кетади», дарҳол тажовуз, ғазаб, рашк, вазият билан боғлиқ нафрат ҳолатига кирадилар. Бундай жиноий типлар, айниқса, алкоголь ва наркотик воситалардан маст ҳолларда ўзларини намоён этадилар. Уларнинг ижтимоий хавфли хулқига хос нарса уларда ғайриижтимоий хатти-ҳаракат кўринишларининг шаклланганлиги, яъни ўзини ўзи назорат қилиш даражасининг пастлигидир. Шунингдек, жиноят содир этувчи шахсларнинг барқарор мотивацион йўналганлиги уларнинг муҳим типологик хусусияти ҳисобланади. Шу асосга кўра, қуйидаги жиноий типларни ажратиш мумкин: 1) ахлоққа зид қарорлари устунлик қиладиган жиноятчилар; 2) барча қулай шароитларда одатий тусга кирган жиноий хаттиҳаракат мотивлари устунлик қиладиган жиноятчилар; 3) муайян ҳодисалар, муайян гуруҳ шахслар, муайян ҳуқуқ билан муҳофаза этиладиган қадриятларга барқарор ёмон муносабатда бўлган жиноятчилар; 4) жиноий хатти-ҳаракати ғазабланиш ҳолати (дисфория), юқори руҳий ҳаяжон (аффектация), жамиятдан бегоналашув (аутиклик), ижтимоий бегоналик ҳисси туфайли юзага келадиган жиноятчилар. 5) ўзига хос «мажбурий» жиноятчилар – жиноятларни улар гўёки чорасиз вазиятда, субъектив талқин этиладиган зарурат орқасида содир этадилар. 6) гедонистик (содда-лаззатланиш) жиноятчиларнинг жиноятлари утилитар эҳтиёжлари ҳаддан ташқари ортиб кетган шароитда уларни қонуний йўл билан қондириш мумкин бўлмаганида юзага келади. 7) барқарор ғайриахлоқий майллар, ижтимоий салбий эҳтирос ва интилишларга эга бўлган маняк жиноятчилар. Кўп ҳолларда улар алкоголизм

ва наркотикларга боғлиқликка, психопатологик хусусиятлар ва жинсий бузуқликка чалинган бўладилар. Жиноятчи шахсининг барча оғир мотивацион хусусиятлари уларнинг жиноий хатти-ҳаракатига хос барқарор усуллар, тегишли уқув ва кўникмалари билан боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, шахснинг жиноий хатти-ҳаракати муайян жиноий аҳамиятга эга бўлган қуйидаги хусусиятлари тизими орқали ҳосил бўлади: а) шахснинг жиноятга берилганлик даражаси; б) асосан жиноий ҳаракатлари қаратилган объекти; в) жиноий мотивларининг устунлиги; г) жиноят содир этишнинг барқарор, яхши ишланган усуллари; д) руҳий ўзини бошқаришнинг умумий нуқсонлари (аномалиялари). Жиноийлашувнинг ушбу барча таркибий қисмлари, гарчи келиб чиқиши турлича бўлса-да, ўзаро боғлиқдир. Индивиднинг жиноий ҳаракатлари учун асосий туртки вазифасини умумижтимоий (макромуҳит) ва микромуҳитдаги шароитлар бажаради. Микромуҳит шароитлари орасида эса шахснинг жамиятда тарбия олаётган дастлабки даврларидаги жиноятчилар муҳити, жиноий субмаданият энг катта аҳамиятга эга. Жиноятчининг жиноий муҳитга, жиноий субмаданиятга «мослиги» ҳам унинг муҳим типологик хусусиятларидан биридир. Жиноий субмаданият нафақат жиноятчиларнинг жиноий жипслиги омили, балки жиноий тажрибани янги авлодларга бериш, салбий ижтимоийлашув воситаси ҳамдир. Енгиш қийин бўлган жиноий субмаданиятнинг ижтимоий хавфи жиноятчилар муҳитининг жипслигида, жиноий романтика муҳитининг яратилишида бўлиб, у ёшларнинг ижтимоий беқарор қисмини ўзига тортади. Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, жиноий йўналганлик ижтимоий бошқарув ва ижтимоий назоратдаги камчиликлар, жиноий тажовуз объектларининг кўпайиши, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар

фаолиятидаги жиддий нуқсонлар, ҳокимият тепасидаги амалдорларнинг коррупцияга берилганлиги, умумижтимоий ва ҳуқуқий ижтимоийлашувнинг камчиликлари билан боғлиқ. Барча жиноий типлар жиноятчиларнинг асосан учта «классик» типи – зўравонлик билан , ғаразли ниятда ҳамда ғараз ва зўравонлик билан жиноят содир этадиган шахслар типларига мос тушади. Уларда жиноятчи шахсининг жиноий қадриятлари ва ахлоқий хусусиятлари бирлашади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Агзамова Е.Ю., Шигакова Ф.А. Ахборотнинг ишончлилигини баҳолашда прорфайлинг технологияси ва полиграфнинг аҳамияти: Ўқув-методик қўлланма. –Т., 2015. 2. Андреев В. Н. Психолог следственного изолятора. – М., 1989. 3. Антонян Ю.М. Терроризм. – М., 1998. 4. Арифходжаева И. Х. Ички ишлар идоралари ходимлари психологияси. – Т., 2007. 5. Асямов С.В., Пулатов Ю.С. Ички ишлар органлари ходимларининг касбий- психологик тренинги. – Т., 2002. 6. Байдаков Г. П. Воспитательная направленность исправительнотрудового права. – Рязань, 1996. 7. Билл Уизерс. Управление конфликтами. – СПб., 2004.

Похожие

Жиноятчи психологияси

Юридик меҳнат психологияси ) Юридик мехнат психологияси

Уюшган жиноятчилик ва жиноий гуруҳлар психологияси

Юзлаштириш ва сўроқ қилиш, қўлга ушлаш психологияси ( Юзлаштириш ва сурок килиш, кулга ушлаш психологияси

Шахс тараққиётини даврларга бўлиш