Шахс тараққиётини даврларга бўлиш - Юриспруденция - Рефераты

Шахс тараққиётини даврларга бўлиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Умр даврларини ажратиш назариялари 2. Болалик даври. 3. Ўсмирлик даври. 4. Ўспиринлик даври.

www.arxiv.uz Психиканинг иррационал (ақлий билиш жараёнларидан ташқари) таркибий қисмлари бўлмиш эмоция, майл ва шу кабилар ёрдамида шахс хулқини таҳлил қилувчи назария психодинамика дейилади. Мазкур назариянинг йирик намояндаларидан бири — бу америкалик психолог Э.Эриксондир. У шахс ривожини 8 та даврга ажратади ва уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос бетакрор хусусиятга эгадир. Биринчи давр — гўдаклик. Ушбу даврда гўдакда онгсизликка асос- ланган ташқи дунёга нисбатан «ишонч» туйғуси вужудга келади. Бу-нинг бош сабабчиси ота-онанинг меҳр-муҳаббати, ғамхўрлиги ва жон- куярлигининг нишонасидир. Агарда гўдакда ишонч негизи пайдо бўлмаса, балки борлиққа нисбатан ишончсизлик ҳисси туғилса, у тақ-дирда вояга етган одамларда маҳдудлик, умидсизлик шаклида акс этув-чи хавф вужудга келиши, эҳтимол. Иккинчи даврда, яъни илк болаликда жонзодда ярим мустаққил-лик ва шахсий қадр-қиммат туйғуси шаклланади ёки аксинча, уларнинг қарама- қаршиси бўлмиш уят ва шубҳа ҳисси ҳосил бўлади. Бо-лада мустақилликнинг ўсиши, ўз танасини бошқаришга кенг имко-ният яратиб, бўлғусида шахс хусусиятларига айланувчи тартиб ва интизом, масъулият, жавобгарлик, ҳурмат туйғуларини таркиб топ-тиришга пухта замин ҳозирлайди. Учинчи давр — ўйин ёши деб аталиб, 5 ёшдан 7 ёшгача бўлган бола- ларни ўзига қамраб олади. Мазкур даврда ташаббус туйғуси, қайсидир ишни амалга ошириш ва бажариш майлини таркиб топтиради. Мабо-до унда хоҳиш-истакни рўёбга чиқаришнинг йўли тўсиб қўйилса, ушбу ҳолатда бола ўзини айбдор деб ҳисоблайди. Мазкур ёш даврида давра, яъни гуруҳий ўйин, тенгқурлари билан мулоқотга киришиш жараёнла-ри муҳим аҳамият касб этади, натижада боланинг турли роллар синаб кўришига, хаёлоти ўсишига имкон яратилади. Худди шу даврда болада адолат туйғуси, уни тушуниш

www.arxiv.uz майли туғила бошлайди. Тўртинчи давр — мактаб ёши деб номланиб, ундаги асосий ўзга- ришлар кўзлаган мақсадга эришиш қобилияти, уддабуронлик ва маҳ- сулдорликка интилиш туйғуси билан ажралиб туради. Унинг энг му-ҳим қадрияти — омилкорлик ва маҳсулдорликдан иборатдир. Ушбу ёш даврининг салбий жиҳатлари (иллатлари) ҳам кўзга ташланади ва уларнинг қаторига ижобий хислатлари етарли даражада бўлмаганли-ги, онги ҳаётнинг барча қирраларини қамраб ололмаслиги, муаммо-ларни ечишда ақл- заковатнинг етишмаслиги, билимларни ўзлашти-ришда қолоқлиги (сустлиги) ва ҳоказо. Худди шу даврда шахсда меҳ-натга нисбатан индивидуал муносабати шакллана бошлайди. Бешинчи давр — ўспиринлик — ўзининг бетакрор хислати, инди- видуаллиги ва бошқа одамлар билан кескин тафовутланиши билан тавсифланади. Шунингдек, ўсмирлик шахс сифатида ноаниклик, муайян ролнинг уддаламаслик, қатъиятсизлик сингари нуқсонларга (иллатларга) эгадир. Мазкур даврнинг энг муҳим хусусияти «ролни кечиктириш»нинг ўзгариши ҳисобланиб, бирмунча тараққиёт босқи-чига кўтарилишининг дақиқасидир. Унда ижтимоий ҳаётда бажара-ётган ролларининг кўлами кенгаяди, лекин уларнинг барчасини жид-дий эгаллаш имконияти мавжуд бўлмайди, ваҳоланки бу кезда ўспи-рин ролларда ўзини синаб кўриш билан чекланади, холос. Эриксон ўспиринларда ўз-ўзини англашнинг психологик механизмларини ба-тафсил тахлил қилади, унда вақтни янгича ҳис қилиш, психосексуал қизиқиш, патоген (касаллик қўзғатувчи) жараёнлар ва уларнинг тур-ли кўринишлари намоён бўлишини шарҳлайди. Олтинчи давр — ёшлик бошқа одамга (жинсга) нисбатан психоло-гик интим яқинлашув қобилияти (уқуви) ва эҳтиёжи вужудга келиши билан ажралиб туради. Айниқса, жинсий майл бу соҳада алоҳида ўрин тутади. Бундан ташқари, ёшлик танҳолик ва одамовилик каби бехо-сият хусусиятлари билан тафовутланади. Етинчи давр — етуклик даври деб аталиб, ҳаёт ва фаолиятнинг барча

www.arxiv.uz соҳаларида (меҳнатга, ижодиётга, ғамхўрликда, пушт қолди-ришда, тажриба узатишда ва бошқаларда) маҳсулдорлик туйғуси унга узлуксиз равишда ҳамроҳбўлади ва эзгу ниятларнинг амалга ошиши-да туртки вазифасини бажаради. Шунингдек, мазкур даврда айрим жиҳатларда турғунлик туйғуси нуқсон (иллат) сифатида ҳукм суриши эҳтимолдан ҳоли эмас. Саккизинчи давр, яъни қарилик инсон тариқасида ўз бурчини уд-далай олганлиги, турмушнинг кенг қамровлиги, ундан қаноатланган-лиги (қониққанлиги) туйғулари билан тавсифланади. Салбий хусуси-ят сифатида ушбу ёшда ҳаётдан, фаолиятдан ноумидлилик, улардан кўнгил совиш ҳис- туйғуларини таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Доно-лик, софлик, гуноҳлардан фориғ бўлишлик бу ёшдаги одамларнинг энг муҳим жиҳати, саховати ҳисобланади, бинобарин, ҳар бир алоҳи-Да олинган ҳолатга нисбатан шахсият ва умумият нуқтаи назаридан Қараш уларнинг олий ҳиммати саналади. Э.Шпрангер «Ўспиринлик даври психологияси» деган асарида қизларнинг 13 ёшдан 19 ёшгача, йигитларнинг эса 14 ёшдан 22 ёшга-ча киритишни тавсия қилади. Ушбу ёш даврида юз берадиган асосий ўзгаришлар Э.Шпрангер бўйича: а) шахсий «Мен»ни кашф қилиш; б) рефлексиянинг ўсиши; в) ўзининг индивидуаллигини англаш (тушуниш) ва шахсий хусусиятларини эътироф қилиш; г) ҳаётий эзгу режаларининг пайдо бўлиши; д) ўз шахсий турмушини англаган ҳолда қуриш установкаси ва ҳоказо. Унинг фикрича, 14—17 ёшларда вужудга келадиган инқирознинг моҳияти уларга катталарнинг болаларча муносабатидан қутулиш туйғусини туғилишидан иборатдир. 17-21 ёшларнинг яна бир хусусияти — ўзининг тенгқурлари ва жамоатчилик қуршовидан «узилиш инқирози» ва танҳолик туйғусининг пайдо бўлишидир. Бу ҳолатни тарихий шартланганлик шарт- шароитлар ва омиллар вужудга келтиради. Э.Шпрангер, К.Бюлер, А.Маслоу ва бошқалар персонологик

www.arxiv.uz назариянинг йирик намояндалари бўлиб ҳисобланадилар. Когнитивистик йўналишнинг асосчилари қаторига Ж.Пиаже, Дж. Келли ва бошқаларни киритиш мумкин. Ж.Пиаже интеллект назарияси иккита муҳим жиҳатга ажратилган бўлиб, у интеллект функциялари ва интеллектнинг даврлари таъли-мотини ўз ичига қамраб олади. Интеллектнинг асосий функциялари қаторига уюшқоқлик (тартиблилик) ва адаптация (мослашиш, кўни-киш)дан иборат бўлиб, интеллектнинг функционал инвариантлиги деб юритилади. Муаллиф шахсда интеллект ривожланишининг қуйидаги босқич-ларга ажратади: сенсомотор интеллекти (туғилишдан то 2 ёшгача); операциялардан илгариги тафаккур даври (2 ёшдан то 7 ёшга-ча); конкрет операциялар даври (7—8 ёшдан 11 — 12 ёшгача); формал (расмий) операциялар даври. Ж.Пиаженинг ғояларини давом эттирган психологларнинг бир гуруҳини когнитив-генетик назарияга бириктириш мумкин. Бу йўна-лишнинг намояндалари қаторига Л.Колберг, Д.Бромлей, Дж.Биррер, А.Валлон, Г.Гримм ва бошқалар киради. Француз психологи А.Валлон нуқгаи назарича, шахснинг ривож- ланиши қуйидаги босқичларга ажратилади: ҳомиланинг она қорнидаги даври; импульсив ҳаракат даври — туғилгандан то 6 ойликгача; эмоционал (ҳис-туйғу) даври - 6 ойликдан то 1 ёшгача; сенсомотор (идрок билан ҳаракатнинг уйғунлашуви) даври - 1 ёшдан то 3 ёшгача; персонализм (шахсга айланиш) даври - 3 ёшдан то 5 ёшгача; фарқпаш даври - 6 ёшдан то 11 ёшгача; 7) жинсий етилиш ва ўспиринлик даври — 12 ёшдан то 18 ёшгача. Яна бир франциялик йирик психолог Заззо ўз ватанидаги таълим ва тарбия тизимининг тамойилларидан келиб чиққан ҳолда, мазкур

www.arxiv.uz муаммога бошқачароқ ёндашиб ва уни ўзига хос талқин қилиб, инсоннинг улғайиб боришини қуйидаги босқичларга ажратишни тав-сия қилади: Биринчи босқич - боланинг туғилганидан 3 ёшигача. Иккинчи босқич - 3 ёшидан 6 ёшигача. Учинчи босқич — 6 ёшидан 9 ёшигача. Тўртинчи босқич - 9 ёшидан 12 ёшигача. Бешинчи босқич — 12 ёшидан то 15 ёшигача. Олтинчи босқич — 15 ёшидан 18 ёшигача. Схемадан кўриниб турибдики, Р.Заззо шахс ривожланишининг босқичларига индивидуаллик сифатида таркиб топиш, такомиллашиш назариясидан келиб чиқиб ёндашгани шахс шаклланиши палласи-нинг юқори нуқтаси, яъни ижтимоийлашуви билан чекланишга олиб келган. Шунинг учун унинг таълимоти инсоннинг онтогенезда тако-миллашуви, ўзгариши, ривожланиши хусусиятлари ва қонуниятлари тўғрисида мулоҳаза юритиш имконини бермайди.

www.arxiv.uz Ўқув услубий адабиётлар рўйхати : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 1. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 2. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 3. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 4. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 5. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 6. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 7. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 8. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 9. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 10. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 11. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. 12. Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том. 13. Зейгарник Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. М. 1990 г. 14. Зинченко Т. П. Память в экспериментальной и когнитивной психологии. – СПб, 2002. Интернет манбалари: 1. http : www . Iib . psixology . msu . ru 2. http : www . Iib . psixology . ru 3. http : www . Iib . psixology . rin . ru 4. http : www . Iib . psixology . narod . ru 5. http : www . Iib . psixology . narod . ru

Похожие

Жиноятчи шахс психологияси

Конституциянинг пайдо бўлиш тарихи ва жахон конституциялари

Маҳкумлар гуруҳи ва шахс муаммоси

Жамият ва шахс муносабатларининг конституциявий асослари

Жамият тараккиёти конунлари ва у тугрисида субьектив карашлар ва конфренсиялар