Жамият тараккиёти конунлари ва у тугрисида субьектив карашлар ва конфренсиялар - Юриспруденция - Рефераты

Жамият тараккиёти конунлари ва у тугрисида субьектив карашлар ва конфренсиялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

204.5 KB

Жамият тараққиёти қонунлари ва у тўғрисидаги субъектив Қарашлар ва концепциялар Режа: 1. Жамият тараққиёти қонунлари ва у тўғрисидаги субъектив Қарашлар ва концепциялар. 2. Жамият қонунлари, уларнинг турли ижтимоий тарихий даврларда намоён бўлиши.

Жамият ғоят мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса бўлиб, муттасил равишда ўзгариш ва ривожланиш ҳусусиятига эга. Инсонларнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини ўзаро таъминлаш асосига қурилган бу ижтимоий тизим объектив қонуниятлар асосида ривожланиб боради. Шу ўринда, муайян тизимларни тартибга солувчи ва уларнинг тараққиёт тенденцияларини ифодаловчи қонун ҳақида тўхталиш жоиздир. Қонун - муайян шарт-шароитда воқеалар ривожининг хусусияти ва йўналишини белгилайдиган, маълум қатъий натижани тақозо этадиган, объектив дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг муҳим, зарурий, умумий, нисбий барқарор муносабатлари-дир. Қонун муайян бир натижани туғдириб, воқеалар ривожланишининг хусусиятлари ва йўналишини белгилаб берар экан, бу нарса илмий ва амалий фаолиятда объектив қонунлар асосида ҳаракат қиладиган зарурий, умумий ва барқарор муносабатларни кўрсатибгина қолмай, балки келажакда улар ривожининг йўналишларини ҳам ҳисобга олишни талаб этади. Қонунлар амал қилиш соҳасига қараб табиат ва жамият (ижтимоий) қонунларига бўлинади. Бу қонунларнинг қуйидаги фарқлари мавжуд бўлиб, улар: - табиат қонунлари табиатдаги стихияли кучларнинг ўзаро таъсири шаклида намоён бўлса, ижтимоий тараққиёт қонунлари эса онгга эга бўлган кишиларнинг фаолияти орқали намоён бўлади; - узоқ амал қилувчи табиат қонунларидан фарқ қилувчи жамият қонунлари қисқароқ вақт ичида амал қилиш ҳусусиятига эга 1 ; - табиат қонунларидан кўра жамият қонунлари юқори тезликда ривожланади; - табиат қонунлари ер юзида инсонлар бўлмаган вақтларда ҳам мавжуд бўлган, жамият қонунлари эса инсон фаолияти натижасида пайдо бўлган ижтимоий шарт-шароитлар билан боғлиқ равишда юзага келган. 1 Ж.Тўл е нов . Ҳаёт фалсафаси . Т., “Ўзбекистон” . 1993, 286-б

Юқоридаги фарқлардан келиб чиқиб жамият қонунларига шундай таъриф беришимиз мумкин: жамият қонунлари - жамиятнинг муайян ижтимоий-тарихий шарт-шароитида ижтимоий жараёнлар ривожининг хусусияти ва йўналишини белгилайдиган, маълум бир қатьий натижани тақозо этадиган, нисбий барқарор муносабатларидир . Жамият қонунлари ҳам табиат қонунлари каби об ъ ективдир. Бу қонунлар кишиларнинг иродаси ва онгига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлиб, маълум шароитда инсонлар бу қонунларни билишлари ва улардан фойдаланишлари мумкин, лекин бу қонунларни улар бекор қилмайдилар ёки йўқ қила олмайдилар. Бу қонунларнинг амал қилиш муддати ва жараёнлар қамрови муайян ижтимоий шарт-шароитларни тақозо этади. Унинг ўзгариши ёки фаолия- тини тўхтатиб бошқа қонунларга ўз ўрнини бўшатиб бериши инсон хохиш- истаклари ва иродасига боғлиқ бўлмай, балки шу қонунлар фаоллигини таъминлаб турган муайян ижтимоий шарт-шароитларнинг ўзгариши ёки йўқолиши билан боғлиқдир. Жамият қонунлари алоҳида иҳоталанган ижтимоий жараёнларни қамраб олмайди, балки диалектика қонунлари асосида ўзаро таъсирда, уйғунликда амал қилади. Жамият қонунлари ҳам диалектика қонунларига кўра тадрижий ўзгариб бориш, ўз кучини йўқотиш ва янгисига ўз ўрнини бўшатиб бериш, интенсив ривожланиб бориш, экстенсив кенгайиб бориш ва янгиларини келтириб чиқариш, ўзаро алоқадорликда фаолият юритиш ҳусусиятларига эга. Уларнинг намоён бўлиши маълум вақт ва макон да кечади. Аммо уларни билиш ва англаб олиш инсонлардан жуда катта били м ва тажрибани талаб қилади. Инсон ўзи яшаётган жамиятнинг қонуниятларини доимо билишга интилади ва ижтимоий жараёнларнинг кечишини ва ўзгаришини акс эттирувчи, реал воқеликнинг умумий, абстракциялашган субъектив тимсо- лини - қонунларни “кашф қилади”. Бу кашфиёт қонуннинг яратилиши эмас, балки унинг қай даражада субъектив тўғри инъикос эттирилишидир.

Инсоният тарихида яшаган кўпчилик файласуфлар жамиятнинг шакл- ланиб, тараққий этишидаги умумийлик ва фарқларни топишга ҳаракат қилиб келишган. Уларнинг қарашлари жамиятнинг тарихий тараққиёти тенден- циялари қонуниятларини кашф қилиш билан боғлиқ. Тарих фалсафаси билан шуғулланган файласуфлар ва олимларнинг карашлари, концепциялари ва таълимотларини уч тоифага бўлиб ўрганишимиз мақсадга мувофиқдир (диний концепциялар бундан мустасно). Биринчи тоифа, жамиятнинг тарихий тараққиётида ҳеч қандай умумқонуният йўқлиги, фақатгина айрим даврларга таъллуқли алоҳида қонунлар мавжудлиги тўғрисидаги метафизик қарашлар ва концепциялар. Иккинчи тоифа, жамият тараққиётига монистик қараш концепциялари бўлиб, бунга тарихнинг умумқонуният асосида ривожланиб бориши тўғрисидаги диалектик қарашлар ва таълимотлар. Учинчи тоифа, жамият тараққиётига янгича - метафизика ва диалектиканинг, идеализм ва материализмнинг уйғунлигидан иборат цивилизацион ва тарихий-маданий ёндашувли қарашлар ва концепциялар. Биринчи тоифага кирувчи мутафаккирларнинг энг кўзга кўринган вакили постпозитивизмнинг йирик намоёндаларидан бири инглиз файла- суфи Карл Поппердир. Ўз вақтида унинг жуда кўп шов-шувларга сабаб бўлган, 1943-1944 йилларда чоп этилган “Очиқ жамият” асарида, у тарихнинг қандайдир умумқонуният асосида тараққий этишини ва умуминсоният тарихини инкор қилади. Унинг жамият тарихига бўлган нуқтаи назари шундан иборатки: “инсониятнинг якка, умумий қонуниятга бўйсунувчи тарихи, йўқ, фақатгина инсон ҳаётининг турли жабҳа(аспект)лари билан боғлиқ чексиз тарихлар мавжуд ва уларнинг ичида сиёсий ҳокимият тарихи алоҳида аҳамиятга эга” 2 . Поппернинг фикрича, жамият тараққтиётида “ҳеч қандай тарихий қонуниятлар бўлиши мумкин эмас”. Жамият тарихи деганда, аввало сиёсий хокимият тарихига кўпроқ эътиборни қаратиш лозим. Бироқ сиёсий ҳоки- 2 К.Поппер. Отк рытое общество и его враги. М ., 1992, Т.2, с.312

мият тарихи, бу албатта дунё тарихи эмас. У мавжуд тарихларнинг бир қисми холос. Поппер жамиятнинг тараққий этишида сиёсий қонуниятларнинг аҳамиятини юқори деб баҳолайди. Унга кўра жамият ҳаётининг бошқа соҳалари жамиятнинг сиёсий аҳволига бўйсунади. У илк жамиятларнинг сиёсий ҳаётини таҳлил қилар экан, унга ҳос қонуниятларни кашф қилди. Ҳусусан: - ҳокимиятнинг барчага таъсир ўтказа олиши; - инсонларнинг ҳокимиятни илоҳийлаштиришга мойиллиги; - илоҳий ҳокимиятларнинг инсон қўрқуви натижасида туғилиши; - ҳокимият субьектларининг ўзларини илоҳийлаштириши. Поппер бундай қонуниятларга асосланган сиёсий бошқарувдаги жамиятни “ёпиқ жамият” деб ҳисоблайди. У Афлотун илгари сурган идеал жамият тўғрисидаги ғояларга салбий муносабатда бўлди. Чунки Афлотун идеалидаги жамият давлат қонунчилигига асосланган тоталитар режимдир. Афлотун илгари сурган инсонларнинг табиатан бўйсунувчи ва бошқарув- чиларга бўлиниши қонуни асосига қурилган аристократик жамият, Поппер фикрича, индивиднинг, шахснинг ўз ижодий кучини рўёбга чиқаришига тўсқинлик қилади. Поппер демократик тизимнинг ҳимоячиси сифатида тоталитаризмга қарши ўзининг “очиқ жамият” ғоясини илгари сурди. Бу жамият индивид эркинлигини ва ҳурфикрлиликнинг асосига қурилган, рационалликка асос- ланган жамиятдир. Поппер бундай жамиятни қадимги қадимги Афина де- мократиясида кўрди. Кейинчалик бундай рационалликка асосланган очиқ жамиятлар Ғарбий Европа ва Шимолий Америка давлатларига кўчди, деб ҳисоблайди Поппер. Поппер ўз таълимотида жамиятни тафаккур тараққиёти сифатида тушунади. Тафаккурнинг рационаллашуви сиёсий тузумнинг ўзгаришига олиб келади, ўз навбатида рационаликка асосланган адолатли сиёсий тузум эса эркин фикр ва индивидуалликка шарт-шароит яратади.

Карл Поппернинг “очиқ жамият”и бир қанча қонуниятларга асосланган. Жумладан, - халқ хокимиятчилиги (демократия) - фикрлар хилма-хиллиги ( пюрализм); - хусусий мулкчилик; - индивидуал эркинлик; - рационалликка асосланган индивидуал манфаатдорлик. Поппер ўз фикрларини давом эттириб “ёпиқ жамият”ларни эса қуйидаги қонуниятларини кўрсатиб ўтади. - тоталитаризм; - коллективизм: - и ррационализм; - у топизм . Поппер жамият тарихини, унинг тараққиёт қонуниятларини таҳлил қилишда тариҳийлик тамойилини инкор қилади. Чунки тарихийлик, унинг фикрича иррационализмдир 3 . У жамият тарихидаги сиёсий тузумларга тарихийлик нуқтаи назардан баҳо берилишига қарши чиқиб, танқидий рационал муносабатда бўлиш кераклигини уқтиради. Биз Поппернинг умумтарихий тараққиёт қонунлари тўғрисидаги қарашларини умумлаштириб шуни айтишимиз мумкинки: жамият тарихи- даги сиёсий тузумлар ўртасида ҳеч қандай ворисийлик йўқ. Аристократик тузум фақат ўзига ҳос қонуниятларга асосланиб демократик тузумга ҳеч нарса бера олмайди. Турли даврларда ҳукм сурган сиёсий тузумлар ҳеч қандай умумқонуниятга бўйсунмайди ва ўзигагина ҳос бўлган алоҳида қонунлар таъсирида фаолият юритади. К. Поппер ўзининг жамият тарихи, унинг тараққиёт қонунлари тўғрисидаги қарашларига кўпчилик файласуфларнинг ишончсизлик билди- 3 С.Йулдошев, М.Усмонов ва бошкалар. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси. Т., “Шарк”. 2002, 327 - бет.

ришини сезган ҳолда, жиддий танқид ва эътирозларга учрашини таъкид- лайди 4 . Замонавий жамият тўғрисидаги қарашларда кўпроқ Ғарбий Европа ғоялари устун бўлган немис мутафаккири Макс Вебер (1864-1970) қарашлари кўпроқ ўрин тутади. Унинг қарашлари ҳам Поппер қарашларига ўхшаш бўлиб, унинг нуқтаи назарича, инсоният тарихида ҳеч қандай умумқо- нуниятлар - материалистик ва идеалистик қонуниятлар йўқ. Унинг бу фикрини асослайдиган бош аргумент шуки, ҳеч қандай концепция қандай принцип-ларга асосланган бўлмасин, бизнинг келажагимизни олдиндан айтиб ва бел-гилаб бермайди 5 . Вебер тўпланган эмприк материалларни изоҳлашда ва жаҳон тарихини тушунтириш учун инсоният цивилизациясининг турли даврларини қамраган ўзига ҳос схема ва моделлар концепциясини ишлаб чиқди. Бундан ўрин олган антик, феодализм ва капитализм жамиятлари даврлари ўзининг об ъ ектив асослаб берувчи принципларига эга эмас. Улар бу каби номланишни шартли равишда тарихни амалий мақсадда схематик даврлаштириш учун олган, деб ҳисоблайди Вебер. Бироқ бу, Вебер жамият тараққиётининг турли даврларидаги маълум бир омилларни инкор қилади, дегани эмас. Бу ерда гап тарихни у ёки бу йўналишга буриб юборувчи воқеалар ва ҳодисалар тўғрисида эмас, Вебернинг қараши бундан ҳам муҳимроқ бўлган жамият тарихи даврларининг классификацияси мезони ҳақида кетмоқда 6 . Вебер жамият тараққиётида ҳеч қандай умумқонуният йўқ, деб ҳисобласа-да, аммо барча даврларни биргина сиёсий қонуниятга бўйсун- диради. Бу қонун инсонларнинг бошқа инсонлар устидан ҳукмронлиги 7 қонуни бўлиб, барча тарихий даврларда турли даражада ва кўринишларда 4 И.Смирнов, В.Титов. Философия: учебник для студентов высших учебных заведений. Издания второе, исправленное и дополненное. –М.: 1998. ( http :// www . gumer . info / bogoslov _ Buks / Philos / smirn / intro . php ) . 5 Юқоридаги манба. 6 И.Смирнов, В.Титов. Философия: учебник для студентов высших учебных заведений. Издания второе, исправленное и дополненное. –М.: 1998. ( http :// www . gumer . info / bogoslov _ Buks / Philos / smirn / intro . php ) . 7 М. Вебер. Введение в политологию. М., “Оникс”, 1993, 67-бет.

намоён бўлади. Вебер ҳар бир даврга ҳос бўлган хукмронлик шаклларини келтириб ўтади. Унинг фикрича уч кўринишдаги ҳукмронлик бўлган. Булар: - ан ъ анавий ( а нтик жамият); - харизматик (феодал жамият) - рационал (капиталистик жамият) Антик жамиятда ҳукмронлик ва хокимият ҳукмронлар ва итоаткорлар ўртасида муқаддас саналган ва “азалдан шундай бўлиб келган”, деб ҳисобланган. Бундай жамиятда ҳукмдор ва итоаткор ўртасидаги муносабат маъмурий ёки иқтисодий қонунлар ва тамойиллар билан эмас, балки анъанавий бурч ва хукмдорга содиқлик каби ҳислар билан изоҳланади. Ҳукмронликнинг ҳаризматик формасида ҳукмдорнинг атрофидагилар ва итоаткорлар ўртасида уни ғайритабиий илоҳий маъбуд шаклида тасаввур қилинишига олиб келади. Ҳаризматик ҳукмдор мисолида диний арбоб, пайғамбар, сиёсий арбоб, ҳарбий қўмондон кабиларни тасаввур қилиш мумкин. Ҳаризматик ҳукмронлик ўз тарафдорлари, издошлари, ҳамроҳлари бор экан давом этаверади ва ҳалқ ўртасида ўз мавқеига ва ишончига эга бўлади, деб ҳисоблайди Вебер. Бироқ Вебер, ҳукмронлик ва бошқарувнинг энг ривожланган ва идеал шакли капитализм деб ҳисоблайди. Чунки, бошқа тузумлардан кўра бу тузумда рационал ҳамда одил фикрлар айтилади. Унинг ўзига ҳослиги шундан иборатки, ҳокимият томонидан қабул қилинган қарорлар бошқа инсонлар томонидан муҳокама ва танқид қилиниши мумкин. Жамият аъзолари давлат ҳокимиятининг қарор қабул қилишларини қонуний – ҳуқуқий деб билиб, бу қарорларни ижро этишни бурч деб ҳисоблайдилар. Вебернинг қарашларидан яна бири, ҳар бир ҳокимият иқтисодий шароитлар туғилишига олиб келади ва ҳар қандай ҳокимият иқтисодий мақсадларни кўзлайди. Бироқ бир гуруҳ инсонларнинг бошқа инсонлар

устидан ҳукмронлигининг маъмурий шакли маъмурий кадрлар ва давлат бюрократиясининг мавжудлигини талаб этади 8 . Бу борада Вебе р бошқарувнинг бюрократик усули позициясида туради. У фан, замонавий технология ва бюрократиянинг пайдо бўлишини рационал- лашув сифатида йиғма ҳолда тавсифлайди 9 . Веберга кўра, капитализмнинг бошқариш ва хўжалик юритишдаги ютуғи шундан иборатки: капиталистик корхоналар меҳнат ва ишлаб чиқаришни рационал ташил қилиш натижасида максимал фойда оладилар. Фақат, бу ерда гап умумий капитализм эмас, балки Ғарб капитализми хусусида бормоқда. Вебер бир ёки бир нечта қонуниятлар билан детерминланган бутун бир капитализмни инкор қилади. У бир-биридан анчагина фарқланган бир нечта типдаги к апитализмни ажратади. Бу ажратишлар асосида диний қарашлар ва меҳнатни ташкил этиш шакллари ётади. Ўз-ўзидан тушунарлики, Вебер капитализмнинг ғарбий модели намоёндаси сифатида танилди. Вебер капитализмнинг ғарбий моделини шундай тасвирлайди: “Ғарбий капитализмнинг ҳусусияти шундаки, унда фойда топиш мақсадида рационал тартибга асосланиб ҳаракат қилинади. Ғарбий капитализм ўзининг ҳозирги ютуқларига м ехнат ни капиталистик ташкил қилиш орқали эришди. Зеро меҳнатни рационал капиталистик ташкил қилмасдан туриб ҳозирги кўрсаткичларга эришиб бўлмас эди. Аввало бу, жамиятнинг социал структураси ва у билан боғлиқ бўлган Ғарбнинг специфик муоммолари - биз учун иқтисодий аспект бўйича бутунжаҳон маданият тарихининг энг катта муаммоси капиталистик ҳаракат эмас (капитализм ўз типи бўйича аван- тюристик, савдо-сотиқ, шовинистик, турли урушларга мойиллик, сиёсат, бошқарув ва унга боғлиқ бўлган фойда олиш билан изоҳланади), балки бу ерда бизни қизиқтираётган нарса эркин меҳнатни рационал ташкил қилиш 8 http://www.wikipedia.org/wiki/Вебер. 9 Э.Гидденс. Социология. Т., “Шарқ”. 2002. 810- бет.

билан ҳосил бўлган буржуа-саноат капитализми, тарихий-маданий аспект бўйича эса, Ғарб буржуазияси ҳосил бўлишининг ўзига ҳослигидир” 10 . Вебер ўз қарашларида Марксча таълимотга муқобил позицияда туради. Унинг фикрича, замонавий ижтимоий ривожланишда ҳал қилувчи ролни ноиқтисодий омиллар ўйнайди. Вебер ўзининг машҳур ва жуда мунозарали “Пртестантча этика ва капитализм руҳи” асарида таъкидлашича, капиталистик дунёқарашни яратилишида диний қадриятлар, айниқса пури- танлик билан боғлиқ бўлган қадриятлар фундаментал аҳамиятга эга бўлди. Маркс фикрига қарама-қарши ҳолда, бу дунёқараш иқтисодий ўзгариш- лардан эмас, балки унинг аксича ҳолда вужудга келади 11 . Ўзидан олдингилар сингари Вебер ҳам жамият тараққиётида динга кўп ўрин ажратади. Капитализм ғарбий моделининг пайдо бўлишида протестант- лик жуда катта роль ўйнайди, зеро протестантлик руҳи ва капитализмга интилишда қандайдир ўхшашлик бордай. Реал олиб қараганда бу дунёга “ўзгача қараш”, яъни протестанлик ва иқтисодий фаолият ўртасида кўплаб умумийлик бор, деб ҳисоблаган Вебер, улардан бирортасининг абсолют устунлигини тасдиқламайди, зеро унингча, у ҳам, бу ҳам тариҳий ҳақиқатни англашда унчалик ёрдам бермайди. Иккинчи тоифага кирувчи, яъни жамиятнинг тариҳий тараққиётини ягона қонуниятга бўйсунади, деб ҳисобловчи файласуфлардан бири италиялик олим Вико Джанбаттиста(1668-1744) ҳисобланади. “Миллатларнинг умумий табиати тўғрисидаги янги фаннинг асосланиши” китобида, Вико, ер юзидаги барча миллатлар тараққиётининг тарихий айланма назариясини ишлаб чиқди ва бунда ижтимоий ҳаёт шаклларининг ўзаро алоқадорликда олиб ўрганди, ижтимоий ҳаётга эса бутунлик сифатида ёндашди 12 . 10 М.Вебер. Избранные прозведения. М., 1990. С.52-53. 11 Э.Гидденс. Социология. Т., “Шарк”. 2002. 809- бет. 12 Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар. 1-қисм. Т., Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашри, 2004, 115-116-бетлар.

У тариҳнинг доиравий ҳаракати назариясини яратди. Унга кўра, ҳар бир ҳалқ худолар асридан одам асригача бўлган даврни босиб ўтади ва оҳир- оқибат илк ҳолатига қайтади. “Миллатлар дунёси инсонлар томонидан яратилганлиги учун, - дейди Вико,- ҳамма инсон учун ягона илк миллатларнинг келиб чиқиши ва мавжудлиги жараёнининг “энг умумий ва доимий асосларини” топиш мумкин”. У тарихда одамийликнинг ўзида зарурий ўзаро келишувлар билан белгиланадиган фуқоролик дунёсининг “энг умумий ва доимий тартиб”ини кўради. Бироқ, тарихнинг оқилона олға боришини эълон қилган ҳолда, Вико, инсоният тарихини “доимий бир хил” бўлган механик қайтарилишидан иборат қилиб қўяди. Вико фикрига кўра, жамият алоҳида одамдек уч босқични, болалик, ёшлик ва етуклик даврларини босиб ўтади. Болалик даврига “худолар асри” (давлатнинг бўлмаслиги, коҳинлар кастасининг мутлақ ҳукмронлиги), ёшлик даврига “қаҳрамонлар асри” (аристократик давлат), етуклик даврига “одам асри” (демократик республика ёки демократик эркинликларга эга бўлган ваколатли монархия) тўғри келади. Жамиятнинг ривожланиши мана шу уч босқични босиб ўтиб, бошлан- ғич нуқтага қайтиб келади ва ўз эволюциясини ўша айлана бўйлаб давом эттиришга мажбурдир 13 . Вико тарихий тараққиётнинг доиравий ҳаракати қонунини илгари сурса-да, аммо тарихнинг бошланғич нуқтага мутлақ қайтишини инкор қилади. Унингча, тарих ўз циклининг бошланғич нуқта- сига қайтса-да, лекин бошқа линия бўйлаб ҳаракат қилади 14 . Вико тарихий тараққиётни геометрик айлана қонунияти асосида тушунтиради. Унинг умумқонуният тўғрисидаги қарашлари жиддий қарши- ликларга учраса-да, аммо тарихни даврлаштириш ва шу даврларнинг алоҳида ҳусусиятларини, қонуниятларини очиб бериши билан ўзидан кейинги файласуфларнинг қарашларига сезиларли таъсир кўрсатди. У ҳам кўпинча ўзидан олдинги ва кейинги файласуфлар каби тараққиётни маълум 13 Ж.Туленов. Ҳаёт фалсафаси. Т., “Ўзбекистон”. 1993, 283-284 –бетлар. 14 http :// www . wikipedia . o к g / wiki /Вико.

бир омиллар, жамиятнинг айрим соҳалари билан чеклаб қўйди. Унинг қарашлари асосида инсон ва ҳокимият, инсон ва дин муносабатлари турар эди. Бу, албатта тараққиётни маълум бир омиллар билан чегаралаб қўйи - лишини англатади. Жамият тараққиёти тўғрисидаги тарихга монистик караш концепцияси муҳимлиги билан ажралиб туради. Жамият тарихи бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган якка қонуний жараён, деб эътироф этувчи бу концепция намоёндалари немис файласуфлари Гегель (1770-1831) ва марксизм асосчиси К. Маркс (1818-1883) ва Ф. Энгельс (1820-1895)дир. Инсоният жамиятнинг тараққиётида алоҳида ўрин тутадиган оъектив идеализм нуқтаи назаридан жамият тараққиётининг ривожланишини, унинг ютуқларини ўрганган Гегель фикрича, бутунжаҳон тарихи бу, аввало “дунёвий руҳ”нинг ҳаракатидир. Гегель ўзининг “Ҳуқуқ фалсафаси” асарида “Руҳ тарихи, фаолияти, унинг ўзини-ўзи руҳ сифатида шакллан-тиришидан бошқа нарса эмас. Руҳ эришган нарса, бу - руҳнинг ўзидир. Ўзининг интиҳосида, руҳ, ибтидосидан кўра кўпроқ шаклланган ҳолда намоён бўлади. Жамият тарихи борасида умумий руҳ, онг инсониятга ҳос бўлиб, автоматик равишда эмас, балки инсонларнинг аҳлоқий фаолияти натижасида, башариятнинг ўзини-ўзи ривожлантириш ва ўзини – ўзи тарбиялаш қонуниятлари сифатида намоён бўлади. Тасодифлар ва чегара- ланган(изоляцияланган)лигини тасдиқловчи кўплаб факт ва ҳолатлар бўли- шига қарамай, улар, яъни тарихий тараққиёт даврлари бир-бири билан узвий боғлиқ ва маълум қонуниятларга бўйсунади” 15 , деб ёзади. Гегелга кўра, жамият тарихи дунёвий руҳ (олам руҳи, умумруҳ) мисо- лида вақт давомида ривожланади. Ўз тараққиётининг ҳар бир босқичида маълум бир мақсадни кўзда тутади. Тарихнинг умумий мақсади сифатида эса жамият ва инсонга нисбатан қўлланиладиган “озод руҳ равнақи” эътироф этилади ва бу инсоннинг фуқоролик жамиятдаги эркинлигидир, озодлик бу - руҳ интилаётган ички бир мақсаддир. “Жаҳон тарихи кўп асрлардан бери 15 Г. В. Ф. Гегель . Философия права. М., 1990, с. 370.

чексиз қурбонликлар эвазига интилаётган мақсад – озодликдир. Айнан ўша мақсад жаҳонда рўй бераётган инсон ҳаётидаги ўзгаришларни, тарихий жараёнларни бошқариб боради. Бу албатта ҳайрон қоларли эмас, чунки инсон эркин мавжудот. Бу унинг табиатини белгилаб беради” 16 . Гегель дунёвий руҳнинг тараққиётини инсоният тарихига тенглаштиради. Озодлик равнақи автоматик эмас, балки конкрет инсонларнинг амалий фаолияти, ўз мақсад ва қарашлари йўлида дунёвий руҳга маълум бир таъсир ўтказиб юзага келади. Тарихий воқеа ва жараёнларнинг кечиши, тарақ-қиётида алоҳида халқ ва буюк шахсларнинг роли катта. Табиий шарт-шароитлар - географик, антропологик жойлашув ҳам айрим халқларга жаҳон тарихида дунёвий руҳ тараққиёти йўналишида бир қанча устунлик бериши мумкин (айрим тарихий жараёнларда). Ўзининг миссиясини тугатган бу халқ “эстафета тайёқчаси”ни бошқа ҳалқларга бериб, тарихий мавҳумликка сингиб кетади. Тарихнинг янада юқори тараққиёти бошқа бир ҳалқ зиммасига тушуши мумкин. Илгариги халқ эса, ўзининг аввалги етакчилик ролини ўйнай олмай колади. Алохида халклар томонидан амалга оширилаётган бу ҳаракатлар оламшумул тарихий аҳамиятга эга бўлиши, ҳамда буюк шахслар бу жараёнларда жуда ката роль уйнаши мумкин. Бу шундай рўй берадики, улар дунёвий руҳнинг ташув- чилари сифатида намоён бўлади 17 . Гегель умумжаҳон жамият тарихини қўйидан юқорига босқичма-босқич тараққий этиб боришини бир бутун қонуният деб ҳисоблаб, уни тўртта даврга ёки умумжахон тарихий подшоликка бўлади: “Шарқ, Юнон, Рим, Олмон” 18 . Қадимги Хитой, Ҳиндистон, Эрон ва Миср халқлари ташкил қилувчи Шарқ подшологи тарихнинг бошланишини белгилайдиган инсоният жамиятларини ўз ичига олади. Бу давр ҳукмдорнинг бир вақтда ҳам хоҳин, ҳам ҳудо, диний ва аҳлоқий қарашларни давлат ва ҳуқуқ қонунлари сифатида 16 http :// www . wikipedia . org / wiki /Гегель. 17 Г. В. Ф. Гегель. Работы разных лет. М., 1971. Т.2 . с.31. 18 Г. В. Ф. Гегель. Философия права. М., 1990, с. 372.

намоён киладиган хокимиятнинг теократик шакли кўриниши билан характерланади. Индивид, шахс ҳали жамиятдан ажралиб чиқмаган. Улар табиатда жойлашгани каби жамиятда ҳам жойлашади. Инсон ривожида индивидуал шахс сифати етарли шаклланмаганлиги учун жамиятдан ажралиб чиқа олмайди, демак жамиятнинг ҳам кейинги тараққиёти учун имконият- лар кам қолади. Жамият ўлик нотарихий бўшлиқда қотиб қолгандай. Инсоннинг жамиятдаги ҳуқуқи ва ижтимоий шарт-шароитлардан келиб чиқиб, у ердаги (жамиятдаги) фарқларни қонун шаклига киритиш учун зўравонлик ва тазйиқ ўтказувчи ҳукмронликни келтириб чиқаради. Гегелнинг фикрича, инсон бундай жамятда ўз ҳаёти ва фаолиятида кўринмайдиган ички эркинликка эга бўлади ҳолос. Юнон дунёси жамият ва индивидуалликнинг биргаликдаги тафаккур фаолиятини асос қилиб олади. Бу оламда индивиднинг жамиятга тўлиқ тобеълиги йўқ. Инсон ўзини қонун ва анъанавий одатлар бўйича танийди. Бу ерда шахсий индивидуаллик инсоннинг ўзида эмас, балки унинг идеал бирлигида. Юнон дунёсида эркинлик шундан иборатки, фуқоро қонунларни оддий сўзлар билан эмас, балки уларни ўзида ҳис қилиб, “улар мен орқали, мен эса улар орқали, ўзимни улар каби, уларни ўзим каби” кўринишида қабул қилади. Юнон фуқаросининг қадри ва унинг эркинлиги ички ва ташқи шарт- шароитлар билан изоҳланади. Ташқи шароитлар – бу жамятда қулларнинг мавжудлиги ва шунинг хисобига демократиянинг мумкинлиги. Табиийки, жамиятда озодликка ҳамма эмас, фақат маълум индивидларгина эришганлар. Бу эркинликнинг ташқи атрубутидир. Улар қандайдир муҳим қарор қабул қилишда ташқи кучлар - оракуллар, башоратчилар ва табиат белгиларидан фойдаланганлар. Бу эса унда етарлича ирода кучи ва мустақиллик даражасининг йўқлигидан дало л ат беради. Бу эса эркинликнинг ички атрибутидир. Айтиш мумкинки, юнон дунёси инсонда ўз эркини ва иродасини мустақил равишда намойиш қиладиган эркин ва мустақил шахсни тайёрлай олгани йўқ.

Рим дунёсида тарихнинг кейинги ривожланишида давлат ўзининг аъзолари қарашларидан мустақил равишда ижтимоий жамоа сифатида шаклланади. Унда индивид давлатдан мустакил, ўзига ишонган шахс сифатида намоён бўлади. Бундан шу нарса келиб чиқадики, давлат инсонга нисбатан у томондан ҳис этилмаган абстракт жамият кўринишида, шахс эса ўз навбатида давлатга нисбатан жамият томонидан ҳис қилинмаган қандайдир абстракт индивид кўринишини олади. Сўзсиз, бу тарихий тараққиётда олға қадам бўлган, бироқ давлат ва индивид ўртасида бирла- шиш рўй бергани йўқ. Шундай бўлса-да, индивид ривожида унинг жамоага бутунлай қарамлиги енгиб ўтилган ва бу ўз навбатида сезиларли сакраш бўлган. Қарамликнинг енгиб ўтилиши натижасида инсонда субъектив ирода ривожланмоқда ва шу билан бирга ўз-ўзини англаш, табиатни енгиб ўтиш, ўзининг табиатга таъллуқлилиги ва маълум даражада мустақиллигини англаш рўй бермоқда. Аммо, инсон идрокан озод бўлган ҳолда ўзича қарор қабул қилиши мумкин бўлса-да, бироқ ҳукмдорлар фуқаролар ўртасида ўзаро бирлик, хамжихатлик йўқлиги сабабли империяда мутлақ ҳокимиятга эгадирлар ва итоаткорлар уни олий ҳукмдор деб қабул қилишга мажбурдирлар. Тарих саҳнасидан Рим босқинчининг тушиб кетишига асосий сабаб, мафкуравий ҳаётнинг сўнгсиз бўлиниши ва икки қарама- қарши ҳолат: индивидларнинг ўз-ўзини англаши ва танланган аристократ ва ҳукмдорлар кўринишидаги умумжамоа натижасида тушиб кетди. Гегель бўйича жамият тараққиётининг сўнгги босқичи бўлиб, Герман даври ҳисобланади. Бу даврда илгари бўлмаган ҳолат: илоҳий ва инсоний табиатнинг бирлашиши, фуқаро жамиятининг интеллектуал илоҳий подшо- лик билан бирлашиши рўй берди. Бу бирлашишнинг муҳим сабабчиларидан бири, барча инсонлар тенг, озод ва ўз ҳаётларини ўзлари белгилайдилар, каби таълимот берувчи христианликдир. Инсоннинг ички эркинлигини таъминлаган ҳолда, христианлик, унинг озодлиги реал рўй бериши ва тадбиқ этилиши лозим, деб ҳисоблайди.

Гегель ўз навбатида Герман подшолигини ҳам уч босқичли даврларга бўлади. Биринчи давр, германларнинг Рим империяси чегараларига кириб келиши ва герман халқларининг пайдо бўлиши даври ; Иккинчи давр, Буюк Карл ҳукмронлигидан XVI а срнинг биринчи ярмигача бўлган даврни қамраб олади. Бу давр учун энг ҳарактерли ҳолат: ҳристианлик диний позицияларининг кучсизланиши ва жамият ҳаётида сиёсий-иқтисодий манфаатларнинг кучайишидир; Учинчи давр, янги давр ҳисобланиб, ўз ичига реформация ва XVIII асрни қамраб олади. Бу даврга умумжамият манфаатларини, инсон ҳаёти ва индивидуал шахсни, ўз-ўзини ривожлантириш кенглигига эга бўлган индивидни ва умумжамоанинг бошқа манфаатларини ҳимоя қилиш “кафолатчиси” бўлган давлатнинг вужудга келиши ҳарактерлидир. Бу шуни англатадики, конкрет инсон уз иродасини, имкониятини, уз “мен”ини эркинлик орқали сиёсат, меҳнат фаолиятига қаратишида чекланмаган имкониятларга эга бўлади. Гегель бўйича, бу - инсон имкониятларини йўналтиришнинг олий даражасидир. Инсоният тарихи ўз тараққиётининг чўққисига эришди ва тараққиётнинг бу босқичида унинг мавжудлигига ҳеч нарса ҳавф солмайди. Гегель ўзига замондош бўлган Прусс монархиясини давлат ва жамият тараққиётининг олий ва идеал шакли деб ҳисоблаган. Умуман Гегелнинг ибораси билан айтганда, жамият тараққиёти халқ тамойилини қамраб олади. Бундан келиб чиқиб, дунёвий руҳ миллатларнинг, халқларнинг алоҳида ҳосил бўлиши тарихи ва тақдири орқали ўз тарақ- қиётининг турли поғоналарини босиб ўтади. Гегель дунёвий руҳни тасодифлар билан юзага келадиган субстанция кўринишида изоҳлайди 19 . Дунё тарихида ҳамма халқлар ҳам ҳисобга кирмайди. Уларнинг ҳар бири ўз тамойилларига кўра ўз моментида намоён бўлади. Улар ўз “миссияси”ни 19 http :// www . wikipedia . org / wiki /Гегель.

ўтаб тарих саҳнасидан кетади ва инсоният тарихининг янги саҳифаларини бошқа халқлар яратади 20 . Гегель инсоният тараққиётини идеалистик позициядаги диалектика қонунлари асосида тушунтирди. У жамият тараққиётида маънавий омил- ларга етакчилик ролини бериб, моддийликка иккинчи даражали назар билан қаради. Унинг жамият тараққиёти тўғрисидаги қарашлари қ у йидаги чекланганликларга эга: - жамият тараққиётининг даврий жиҳатдан чеклаб қўйди. Герман жамиятининг инсоният тарихий тараққиётининг энг охирги, олий ва ўзгар- мас жамият (Прусс жамияти) сифатида баҳоланиши диалектиканинг тадри- жийлик, инкорни-инкор қонунларига зиддир; - дунёвий руҳ мисолида бутун инсоният тафаккурини умумлаштириб, уни тараққиётнинг бирдан-бир субъектига айлантирди; - дунё тарихини фақатгина турли даврларда “эстафета таёқчасини” қўлга киритган ҳалқлар тарихига тенглаштириб қўйди; - дунёвий руҳга илоҳийлик мақомини бериш билан кўпроқ илмийликдан четлашиб, диний позицияга утиб кетди; - Прусс жамиятини идеал жамият сифатида баҳолаш билан об ъ ективликдан четлашди; - Гегелнинг услуби ривожланиш умумий эканлигини эътироф этса, унинг фалсафий тизими эса ривожланишнинг умумийлигини инкор этади; Аммо Гегель биринчилардан бўлиб жамият тараққиёти тарихига диалектик ёндашган, унинг қонуниятларини жамият ҳаётига тадбиқ этган файласуф эди. Гегелнинг муҳим хизматларидан бири шу бўлдики, у “Ҳуқуқ фалсафаси” асарида объектив жамият қонунларининг юридик нормалар, урф-одатлар, аҳлоқий нормалар, давлат ҳуқуқи кўринишидаги қонунлардан фарқланишини биринчи бўлиб асослаб берди. 20 И.Смирнов, В.Титов. Философия: учебник для студентов высших учебных заведений. Издания второе, исправленное и дополненное. –М.: 1998. ( http :// www . gumer . info / bogoslov _ Buks / Philos / smirn / intro . php ) .

Жамият тараққиётини, унинг ривожланиш қонуниятларини тушунтириб берувчи яна бир “монистик” концепция “марксистик” концепциядир. Гегель каби Маркс ва “марксчи”лар ҳам дунё тарихини ягона қонуниятга бўйсинувчи тарихий жараён, деб қарайдилар. Маркснинг тарихий материализм таълимоти жамиятнинг энг умумий қонуниятларини ўрганишга чақиради. Тарихий материализмнинг асосий ғоялари К. Маркс ва Ф. Энгельс томонидан XIX асрнинг 40-йилларида таклиф қилинган. Буларни биз “1844 йилнинг иқтисодий-фалсафий қўл ёзмалари”, “Муқаддас оила”, “Немис мафкураси”, яна ҳам қайта ишланган кўринишда “Фалсафа қашшоқлиги” ва “Коммунистик партия манфести” асарларида кўришимз мумкин. Табийки бу ғоялар дастлаб гипотеза кўринишида эди. Кейинчалик унинг тарафдорлари, биринчи навбатда совет жамиятшунослари структураланган ва аргу-ментланган ижтимоий назарияга айлантирдилар. Ўзининг “Капитал” номли асосий асарида Маркс, капиталистик жами- ятни, унинг келиб чиқиши, тараққиётини ва унга ҳос бўлган ижтимоий ва иқтисодий қарама-қаршиликларни таҳлил қилди. Бу таҳлиллар натижасида жамият иқтисодий формацияси асосий ҳусусиятлари ва керакли қонуниятларининг жамият ҳаётидаги ўрнини аниқлаган ҳолда, жамият тараққиётини диалектик ривожланиб борувчи турли формациялар алмашинувидан иборат, деб тушунтирди. Унга кўра ҳар бир формация ўзига ҳос бўлган қонуниятларга эга. Бу қонуниятларнинг асосида ишлаб чиқаришнинг иқтисодий усуллари ва ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилиш шакллари ётади. Маркснинг тарихий материализми жамиятда бўлаётган воқеаларга фалсафий материалистик нуқтаи-назардан ёндашади. Жамият ўзгаришлари таҳлилида бошланғич нуқта бўлиб, аввал моддий иқтисодий асослар, сўнгра бошқалар ўрин эгаллайди. Тарихий материализмнинг предмети бўлиб, ало- ҳида ижтимоий жараёнлар эмас, балки умумий қонунлар ва жамиятни ҳаракатга келтирувчи, уларни бир бутунлик, қарама-қаршилик ва ўзаро боғлиқлик нуқтаи назаридан каралган кучлар ташкил килади. Бошка жамият

фанлари, масалан сиёсатшунослик, социология каби жамият ҳаётининг айрим томонларини ўрганадиган фанлардан фарқли равишда, тарихий материализм, жамият тараққиётининг энг умумий қонунлари: жамиятнинг келиб чиқиши, мавжудлиги ҳамда жамиятнинг иқтисодий формациялари тараққиётининг умумий қонунларини ўрганади. Марксизмнинг ижтимоий конқепцияси табиатдаги каби, жамиятда ҳам, ижтимоий ўзгаришларда рўй берадиган қонунлар мавжуд, деган асосий тамойилдан келиб чиқади. Бу, албатта алоҳида инсон ва жамият фаолия - тининг бу қонуниятлар билан детерминланишини англатмайди. Жамият ҳам, инсон ҳам бу қонунларни ўзгартира олмайди. Бироқ, инсон ва жамият бу қонунларни инсоният фойдасига ёки зиёнига тадбиқ қилиши мумкин. Бу қонунларнинг асосий ҳолатлари тарихий материализмнинг бошланғич даврларида шаклланган. Уларнинг мазмуни шундан иборатки, “инсонлар ўз ҳаётларини йўлга қўйишда маълум ва ўзларининг ҳохиш-иродасига боғлиқ бўлмаган моддий ишлаб чиқарувчи кучларнинг етарли даражасини белгилаб берадиган ишлаб чиқариш муносабатларига қадам қўядилар. Бу ишлаб чиқариш муносабатларининг ўзаро боғлиқлиги жамият иқтисодий таркиби- нинг реал базасини ташкил қилади” 21 . Тарихий материализмда ижтимоий жараёнлар “ижтимоий турмуш” ва “ижтимоий онг” категорияларидан ташкил топган. Ижтимоий турмуш деганда ишлаб чиқариш ва моддий ҳаёт тушунилади. Унинг таркибини жамиятнинг ишлаб чиқариш ва инсонларнинг моддий фаолияти натижалари ташкил этади. Ижтимоий онг эса, сиёсий ва ҳуқуқий билим, маънавият, дин, фалсафа, фан каби ижтимоий онг шаклларини ўз ичига олувчи жамиятнинг руҳий фаолиятидир. Маркс бўйича, ижтимоий онг ижтимоий турмуш даражасига ва аҳволига бўйсунади. Жамиятнинг марксча таълимотида ижтимоий-иқтисодий формация тушунчасига муҳим ўрин берилган. Унга кўра, ҳар бир жамият ўзининг специфик ҳусусиятлари ва географик жойлашувидан қатъий назар ўз 21 Маркс.К. , Энгельс.Ф. Соч. Т.13. с.6-7.

тараққиётида маълум формацияни босиб ўтади. Булар, ибтидоий жамоа, қулдорлик, феодализм, капитализм ва коммунизм формацияларидир. Марксга кўра, ҳар бир ижтимоий –иқтисодий формация ишлаб чиқаришнинг иқтисодий усули қонунига бўйсунади ва уни ташкил этиш шакли жиҳатидан алоҳида қонунлар асосида ривожланади. Бир формациядан иккинчи бир формацияга ўтишда синфлар ўртасидаги зиддият муҳим роль ўйнайди. Маркснинг фикрича, мавжуд синфлар ўртасидаги зиддиятлар объектив равишда кучайиб бораверади ва оҳир – оқибат жамият янги бир формацияга ўтади. Маркс ўзидан олдинги файласуфлардан фарқли равишда, ижтимоий жараёнларни таҳлил қилиш билан чекланибгина қолмай, балки келажакда юз берадиган ижтимоий жараёнларни ҳам ўзича башорат қилган эди. Унинг бу башоратлари капитализмнинг синфий зиддиятлар туфайли инқирозга учраши ва янги коммунизм формациясига ўтилишига чақириқ сифатида юзага келди 22 . (Бу ҳақида кейинги бобда алоҳида тўхталамиз) Маркс ҳам ижтимоий жараёнларни, унинг қонуниятларини таҳлил қилишда маълум бир омилларнинг аҳамятини эътибордан четда қолдирди. Аммо ижтимоий жараёнларни ўрганишда диалектик усулнинг аҳамиятини юқори эканлигини кўрсатиб бера олди. Маркс ўз таълимотида қуйидаги баъзи бир ижтимоий қонунларга асос солди. -базиснинг (моддий ишлаб чиқарув) устқурмани (маънавий омиллар) белгилаб бериши қонуни, яъни моддийлик бирламчи, онг иккиламчи тамойили; -синфий зиддият қонуни; -қўшимча қиймат қонуни; Маркс “кашф қилган” ушбу қонунлар ХХ асрнинг охирларигача, яъни социалистик лагер инқирозга учрашигача бўлган давр мабойнида догмага айланган қонунлар эди. Аммо объектив тараққиёт бу қонунларнинг асоссиз 22 http://www.wikipedia.org/wiki/Маркс.

эканлигини кўрсатди. Ушбу қонунлар асосига қурилган Совет Иттифоқи инқирозга юз тутди. Ижтимоий воқеа ва ҳодисаларни умумий қамраб олувчи яна бир муҳим концепция (биз буни учинчи тоифага киритган эдик) инсоният тарихига цивилизацион ёндашув концепциясидир. Ҳозирда кўпчилик файласуфлар ва тарихчилар бу концепцияни Маркснинг “формацион концепцияси”га қарама- қарши қўймоқдалар. Бунга етарли сабаблар бор, албатта. Аслида тарихий жараёнларга, унинг қонуниятларига бундай қараш Маркснинг замондоши рус мутафаккири Н. Я. Данилевский (1822-1885)нинг 1869 йил ёзилган “Россия ва Европа. Славян дунёсининг герман-роман дунёсига сиёсий ва маданий қарашлари” асари да илгари сурилган эди. Бу концепциянинг кўплаб тарафдорлари бор. Уларнинг ичида энг таниқлилари О. Шпенглер (1880-1936) ва А. Тойнби (1889-1975)дир. Бундай ёндошувнинг асосчиси Н.Я. Данилевскийнинг фикрича, жамият тарихининг табиий системаси ўтмишда ўз мавқеига эга бўлган тараққиёт- нинг тарихий маданий типлари билан изоҳланади. Ҳудди ана шу типлар инсоният тарихини белгилаб беради. Хронологик қатор бўйича қўйидаги тарихий-мадний типлар фарқла- нади: Миср; Хитой; Осурия-Бобил-Финикия, Халдей ёки қадимги Семит типи; Ҳинд; Форс; Яҳудий; Юнон; Рим; Янги Семит ёки Араб; Герман-Роман ёки Европа типлари 23 . Данилевский яна иккита ўз тараққиётини давом эттира олмай қириб юборилган Перу ва Мексика типларини ҳам санаб ўтади. Унинг фикрича, айнан мана шу тарихий-маданий типлар биргаликда инсоният тарихини яратганлар. Уларнинг ҳар бири диний қарашлари ва ҳаёт кечириш шаклига кўра алоҳида ривожланган” 24 . Кўрсатилган типларни Данилевский икки гуруҳга бўлади. Биринчи гуруҳга тарихда маълум бир мавқега эга бўлиб, очиқ тарзда ривожланган ва шунинг оқибатида маданий ютуқларни бошқалар билан 23 Н. Я. Данилевский. Россия и Европа. М., 1991, с.88. 24 http :// www . wikipedia . org / wiki /Данилевский.

баҳам кўрган Миср, Оссурия-Бобил-Финикия, Юнон, Рим, Яхудий, Герман- Роман ёки Европа типларини кўрсатади. Иккинчи гуруҳдаги Хитой ва Ҳинд цивилизациялари, яъни улар ёпиқ ҳолда ривожланганлар ва айни шу жиҳатлари билан тараққиёт сифатида ва даража-сига кўра бошқа типлардан фарқланади. Тарихий-маданий тип ёки цивилизацияларнинг ривожланиши учун, Данилевский иборасича, “тарихий тараққиёт қонуни каби шарт-шароитлар керак” 25 . Данилевский бундай шарт-шароитларни қуйидагилар билан изоҳлайди : -қабила ёки жамоалар ўзаро мулоқот қила оладиган бир ёки бир неча тилнинг мавжудлиги; -ўзидан олдинги ва замондош бўлган цивилизациялар ютуқларини ўзлаштириш имкониятининг мавжудлиги, интеграцион алоқалар; -ҳар бир тарихий-маданий типга кирувчи цивилизация, маълум ривожланиш даражасига етганда, турли этнографик элементлар ташкил топганда мустақилликка асосланган федерация ёки давлат сиёсий тизими- нинг ташкил этилиши 26 . Данилевский тарихий-маданий типларнинг тараққиёт йўлини шундай таърифлайди: “Ҳар бир тарихий-маданий типни ўсиш даври ниҳоятда секин бўлган, бироқ гуллаш ва мева бериш даври нисбатан тез ва қисқа бўлиб, бу уларнинг бутун умри давомида йиғилган ҳаётий кучини сарфлайдиган кўп йиллик бир ўсимликка қиёсласа бўлади” Данилевский ҳар бир тарихий-маданий тип ёки цивилизациялар тарақ- қиётига оид қуйидаги қонуниятларни очиб бермоқчи бўлади, яъни: -жамият тараққиётининг турли цивилизациялар орқали намоён бўлиши; -цивилизациянинг абадий эмаслиги, яън и замонда чекланганлиги; - интеграцион-локал-федерал тараққиёт; 25 Н. Я . Данилевский. Россия и Европа. М., 1991, с.90. 26 И.Смирнов, В.Титов. Философия: учебник для студентов высших учебных заведений. Издания второе, исправленное и дополненное. –М.: 1998. ( http :// www . gumer . info / bogoslov _ Buks / Philos / smirn / intro . php ) .

Кейинчалик цивилизацион қарашлар янги маъно, янги мазмун касб этди. Бироқ, Данилевский яратган унинг пойдевори ўзгармай қолди. Цивилизацион қарашларнинг кейинги тараққиёти немис файласуфи Освальд Шпенглер (1880-1936) номи билан боғлиқ. Унинг “Европанинг сўниши”асари (1922) жуда катта шов-шувларга сабаб бўлди. У бу асарининг муқаддимасида ўз қарашларини шундай баҳолайди: “...ҳали ҳеч кимнинг миясига тарихни тушунишдаги бундай инқилобий фикр келмаган” 27 . Дарҳақиқат, Шпенглер жамият тараққиётига, айниқса ўзи яшаётган Европа цивилизацияси тақдирига пессимистик нуқтаи назардан ёндашади. Унга кўра, ягона бўлган жаҳон маданияти йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. У қатьий равишда умумдунё тарихини инкор қилади. У шундай ёзади: “Инсоният мен учун зоологик бирликдир. Мен Ғарбий Европа файласуф- ларининг фикрларида инсоният равнақи, мақсади ва йўлларини кўрма- япман”. У т арихни анъанавий тарзда қадимги, ўрта ва янги даврга бўлишни жуда тор доирадаги провинциализмга киритади. Унинг учун ягона инсоният тарихи йўқ, фақат алоҳида ажралган маданиятлар мавжуддир. Улар тасодифан пайдо бўлади, ривожланади ва ҳалок бўлади, мисоли далада ўсган гул тақдирини бошидан кечиради. “Ҳар қандай маданият, - деб ёзади Шпенглер, - инсондек ҳаёт кечиради. Уларнинг ўз болалиги, ўсмирлиги, ўрта ёшлиги ва кексалиги бўлади” 28 . Ҳар бир маданият ҳаётини нима бошқаради? Шундай йўлни босиб ўтишга нима мажбур қилади?- деган саволга Шпенглер тақдир, деб жавоб беради. “Менинг фикримнинг марказини тақдир ғояси ташкил қилади. Ўтиб кетганларнинг тақдири ҳам шундай бўлган, ҳозирги Ғарбий Европа маданиятини ҳам ҳалокат кутмоқда” 29 , - деб қайғуради у. Агарда, Шпенглер фикрича, тақдир маданият ҳаётини бошқарса, унинг мазмунини руҳ белгилайди. Унинг таълимотича, “маданият инсониятнинг абадий-биологик ҳолати, илк бор руҳияти катта руҳиятга айланган дақиқада 27 О. Шпенглер. Закат Европы. М., 1992, с.2. 28 Юкоридаги манба, 114 - бет. 29 О. Шпенглер. Закат Европы. М., 1992, с.20.

вужудга келади, шаклсизликдан шаклга кирганда, чексизликдан чеклиликка, муқимликдан ўткинчиликка ўтилганда маданият дунёга келади. У қатъий чегараланган заминда ривожланади, худди ўсимлик ўз ўрнига муҳим ўрганиб қолганидек. Маданият ўз имкониятларини ҳалқи, тили, эътиқоди, санъати, давлати ва фани орқали тўлиқ амалга оширганидан сўнг ҳолокатга юз тутади ва дастлабки руҳий стихиясига қайтади. 30 Немис файласуфи сиккизта, яъни Миср, Ҳинд, Бобил, Ҳитой, Аполлон (Юнон-Рим), Византия-Араб, Фауст (Ғарб Европа) ҳамда Майя маданиятини санаб ўтади. Шу билан бирга Шпенглер, Рус-Сибир маданияти ҳам ривожланиш йўлида эканлигини таъкидлайди. Шпенглер концепциясига кўра, ҳар бир маданиятнинг умри унинг ички ҳаёт тарзига боғлиқ ва тахминан минг йилни қамрайди. Ўз ҳаёт циклини тугатиб, маданият сўнади ва цивилизация ҳолатига ўтади. Шпенглерга кўра, маданиятнинг цивилизациядан асосий фарқи шундаки, цивилизация жонсиз тафаккур ва ўлик давомийликнинг синоними бўлса, маданият, бу - ижтимоий фаолият ва тараққиёт синонимидир. Шпенглер концепциясининг бошқа конценциялардан асосий фарқи шуки, у жамият тараққиётини тақдир тасодифлари билан юзага келувчи алоҳида маданиятлар ва цивилизацияларнинг алмашинувидан иборат, деб билди ва ҳар бир маданиятнинг тараққиётини биологик тараққиёт қонунлари асосида тадқиқ қилди. Унинг айрим файласуф ва тарихчиларнинг Европа тарихи асосида жаҳон тарихини даврлаштиришлари билан боғлиқ евро- памарказчилик ғояларини танқид қилиши, айниқса диққатга сазовордир. У техника ҳақида ҳам алоҳида тўхталиб, унинг жамият тараққиётидаги ижобий ва салбий жиҳатларини ҳам алоҳида таҳлил қилди. Жамиятнинг тарихи-маданий ва цивилизацияли тараққиёти тўғриси- даги қарашлари, кейинчалик инглиз тарихшуноси Арнольд Тойнби (1889- 1975) ривожлантирди. 30 О. Шпенглер. Закат Европы. М., 1992, с.113.

А. Тойнби ҳам ўзининг “Тарихни билиш” асарида инсониятнинг ягона ва умумий тарихини инкор қилиб, бир–бири билан боғлиқ бўлмаган алоҳида ёпиқ цивилизацияларни тан олади. Аввалига у 21та цивилизацияни санаган эди, кейинчалик уларнинг сонини керакли даражада ривожланмаган иккинчи даражали цивилизациялар ҳисобига 13 тага қисқартирди. Унинг фикрича, ўтмишда ва ҳозирда мавжуд бўлган цивилизациялар ўзларининг миқдор ва сифат кўрсатгичлари бўйича бир-бирига тенг. Уларнинг ҳар бири бир ҳил ривожланиш қонуниятига, циклига бўйсунади, яъни туғилиш, ўсиш, бузилиш, парчаланиш ва унинг оқибатидаги таназзул. Хар бир цивилизация- да рўй бераётган ҳамда жамият тараққиётининг айрим эмпирик қонунларини қамраб олган ижтимоий жараёнлар асосида ҳар бир цивилизациянинг тараққиёт йўлини билиш ҳамда башорат қилиш мумкин 31 . Тойнби фикрича жамият тараққиётининг ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб, ижодий камчилик ёки “фикрловчи элита” ташкил қилади. Улар жамиятда керакли қарорлар қабул қилиб, ижодий фаолиятга лоқайд бўлган “қора аҳоли”ни шу қарорларни бажаришга мажбур қилади 32 . Агар элита ижтимоий-иқтисодий ва бошқа муаммоларни ижобий (оптимал) ҳал қилишга қодир бўлмаса, “ижодий камчилик” ҳолатидан “хукмрон камчилик” ҳолатига ўтиб, ўз қарорларининг ижросини ишонтириш ва даъват йўли билан эмас, балки куч ва зўравонлик йўли билан амалга оширишга ўтади. Бундай ҳолат цивилизация асосларининг кучсизланишига ва кейинчалик унинг таназзулига олиб келади 33 . Тойнби бўйича ХХ асрга келиб, бор йўғи бешта - Хитой, Ҳинд, Ислом, Рус ва Ғарб цивилизация- ларигина сақланиб қолган 34 . Биз юқорида жамият тараққтиётини, унинг тарихи ва қонуниятилари тўғрисидаги бир нечта субьектив қарашлари ва концепцияларни кўриб чиқдик. Ҳар бир концепция бир қатор фактлар ва далиллар орқали 31 А.Дж.Тойнби. Постижение истории.(текст):Пер.с.англ. – М.: Прогресс, 1991. ( http :// filosof . historic . ru / books / item / f 00/ z 0000989/ st 000. shtml ) 32 http://www.wikipedia.org/wiki/Тойнби. 33 И.Смирнов, В.Титов. Философия: учебник для студентов высших учебных заведений. Издания второе, исправленное и дополненное. –М.: 1998. ( http :// www . gumer . info / bogoslov _ Buks / Philos / smirn / intro . php ) . 34 http://www.wikipedia.org/wiki/Тойнби.

“фальсификация” қилиниши мумкин бўлса-да, лекин бизнинг объектив тарихий ҳақиқатни англаб етишишимизда маълум даражада ўз ўрнига эга. Бу файласуфлар ижтимоий тараққиётнинг умумий қонуниятларини, уларни ҳаракатлантирувчи кучларни таҳлил қилишга ҳаракат қилганлар. Уларнинг барчаси ҳам ижтимоий тараққиётни ўрганишда маълум омиллар таъсирига берилиб кетган эдилар. Тўғрироғи, улар жамият тараққиётига турли томондан туриб бахо берганлар. Объектив хакикатни аниклашимизда биргина файласуфнинг қарашлари ва таълимоти асосида ўрганишимиз, уларнинг айримлари таъсирига тушиб қолишимиз унчалик фойда бермайди. Биргина таълимот асосида ижтимоий жараёнларни тушуниш ва шу таъли- мотга асосланиб жамиятни реконструкция (қайта қуриш) қилиш қандай оқибатларга олиб келганини марксистик таълимотни догмага айлантириб, унинг субъектив қарашлари асосида қурилган собиқ Совет Иттифоқининг социалистик тузумини мисол сифатида келтиришимиз мумкин. Жамият тараққиётини, унинг қонунлари ва моҳятини тўлароқ англаб етишишимизда мавжуд концепциялар ва парадигмалардан ижодий фойдалан- ган ҳолда, уларнинг керакли жиҳатларини синтез қилиш натижасида чиқа- рилган ҳулосалар муҳим аҳамиятга эга. ХХ асрнинг оҳирига келиб жамият ва унинг қонуниятларини тушунтириб берувчи “тарихий материалистик” парадигмага муқобил сифатида “информацион-инструменталь”, “экзистенционал-фономенологик” парадигмалар шаклланди. Замонавий дискуссиялар даврида жамият тараққиёти тўғрисидаги муаммоларни ижтимоий ёндашувнинг “ёки-ёки” (ё униси, ё буниси) томойили бўйича ҳал қилиш тенденцияси кўринмокда. Аслида жамиятшуносликда ҳосил бўлган бу муаммо “ва-ва” (униси ҳам, буниси ҳам) тамойили асосида ҳал қилиниши лозим. Бу эса ўз навбатида, турли парадигмалар, қарашлар ва концепциялар ўртасидаги синтезни кучайтиришни ва жамиятшуносликнинг янги синтетик концепциясини ишлаб чиқишни тақозо этади.

ЖАМИЯТ ҚОНУНЛАРИ, УЛАРНИНГ ТУРЛИ ИЖТИМОИЙ ТАРИХИЙ ДАВРЛАРДА НАМОЁН БЎЛИШИ. Жамиятнинг прогрессив тараққиётини акс эттирувчи шундай қонуниятлар борки, ҳар бир жамият ўз тарихий тараққиётини бевосита шу қонунлар таъсирида босиб ўтади. Бу қонунлар объектив ҳусусиятга эга бўлиб, уни тўғри англаш, амалий фаолиятни шу қонунларга мувофиқлаштириш тараққиётнинг гарови ҳисобланади. Инсон ҳаёт кечирар экан ўз-ўзидан маълум бир объектив қонунларнинг кучли таъсири остида бўлади. Биз бунда инсонни ўраб олган табиат ва жамиятдаги турли ҳодисалар ва жараёнларнинг умумий йўналишини белгилаб берувчи табиат ва ижтимоий қонунларга дуч келамиз. Инсоннинг биологик мавжудлиги табиий қонунлар таъсирида бўлса, шахс сифатида такомиллашуви эса ижтимиоий қонунлар таъсирида бўлади. Табиий қонунлар ҳам, ижтимоий қонунлар ҳам амал қилиш муддати, ҳодиса ва жараёнларни қамраб олиш даражасига кўра бир неча турларга бўлинади. - Бутун инсоният тарихи даврида амал қилувчи қонунлар. Улар ҳеч қачон ўз кучи йўқотмаслик сифатига кўра табиат қонунларига яқин туради. Бу қонун мавжудлиги жамият мавжудлиги билан боғлиқ, жамият йўқолса бу қонунлар ҳам йўқолади. - Айрим ижтимоий – тарихий даврларда намоён бўлиб маъмум шарт – шароитлар йўқолгач ўз кучини йўқотувчи қонунлар. Бу қонунлар юқоридага қонунлар таъсирида бўлиб, унинг шартларига жавоб бера олмаган тақдирда ўз ўрнини бўшатиб беради. Бу қонунлар цивилизацион ёндашувга кўра цивилизациянинг турли босқичларида - ёввойилик, варварлик, аграр, индустриал, информацион - компыютер даврларида, формацион ёндашувга кўра - ибтидоий жамоа, қулдорлик, феодализим, капитализм, коммунизм формацияларида алоҳида шаклда намоён бўлади, тўғрироғи бир цивилизация даврида ёки биргина формацияда амал қилади.

- Алоҳида даврларда, нисбатан қисқа муддатларда амал қилиб объектив ва субъектив шарт-шароитлар йўқолиши ёки ўзгариши билан ўз таъсирини йўқотади ва бошқа объектив қонунларга ўз ўрнини бўшатиб беради. Бу қонунларнинг амал қилиш муддати маълум цивилизация босқичининг айрим даврларида ёки бир формациянинг маълум бир жараёнларини қамраб олади. Бу қонунлар асосан биргина ижтимоий-сиёсий тузум шароитида амалда бўлади. Мавжуд ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-иқтисодий тузум ва шарт- шароитлар йўқолиши ёки ўзгариши билан ўз фаолиятини йўқотади. Биз жамият қонунларининг бундай бўлиниш тамойиларини умумий, ҳусусий ва якка қонунлар номи билан атаймиз. Бу қонунлар иерархик бўйсуниш тамойилига амал қилади, яъни умумий қонунларнинг йўқолиши (жамиятнинг йўқолиши) ҳусусий ва якка қонунларнинг йўқолиши эса ўз навбатида ҳусусий қонунларнинг ўз кучини йўқотишига олиб келади. Ижтимоий қонунлар жараёнларни қамраб олиш даражасига кўра ёки ижтимоий ҳаёт соҳалари ва ижтимоий муносабатларни қамраб олиш даражасига қараб ҳам маълум турларга бўлинади. Булар: - Бутун ижтимоий ҳаётни қамраб олувчи қонунлар. Бу қонунлар жамиятнинг ҳам моддий, ҳам маънавий ҳаётини ва ижтимоий муносабатларнинг барча жараёнларини қамраб олади. Биз бунда кўпроқ диалектика қонунлари таъсирида бўламиз. - Жамият ҳаётининг маълум соҳасида амалда бўладиган қонунлар. Бу қонунлар ё моддий ҳаётни, ёки маънавий ҳаётни қамраб олади, яъни жамият ҳаётини бир соҳасида намоён бўлади. - Жамият ҳаётининг маълум ҳусусий соҳасини қамраб олувчи қонунлар. Бу қонунлар моддий ҳаётнинг биргина соҳасида: ижтимоий ёки иқтисодий соҳада намоён бўлади. Маънавий ҳаётнинг: сиёсий, аҳлоқий, мафкуравий, маънавий, диний соҳалари ва муносабатларининг фақат ббиргинасида намоён бўлади. Бу конунлар хам иерархик буйсуниш тамойилига амал килади. Бу конунлар ўртасидаги алоқадорлик хам маълум қонуниятга буйсинади. Биз

бунда “қонунлар қонуни”га яьни диалектика конунларига дуч келамиз. Юқорида амал килиш муддатига ва ижтимоий жараёнларни қамраб олиш даражасига кўра таснифланган қонунларнинг ўзаро алоқадорлигини аниқлаш мушкил масала. Бу жараённи ҳам диалектика қонунлари “назорат” қилади. Аммо масаланинг мураккаб томони шундаки қонунлар ичида “хукмдор” бўлган диалектика қонунларига кўра барча ижтимоий ҳодисалар каби уларнинг умумий, зарурий ва муҳим алоқаларини ва йуналишини акс эттирувчи ижтимоий қонунлар ҳам ўзгариб боради. Аммо биз бу қонуннинг натижисини ўзига нисбатан ҳам қўллашимиз мумкин. Бунда натижа қандай бўлади? Диалектика қонунлари ҳам ўзгарадими? Бу каби саволларга гносеологик нуқтаи назардан келиб чиқиб шундай жавоб беришимиз мумкин: Бу қонун объектив ҳусусиятга эга бўлиб, унинг ўзгариши субъектив талқин қилиш ва тушуниш билан боғлиқ. Масалан, Гегелъ диалектика қонунларини жамиятга нисбатан қўллар экан, бунда идеалистик нуқтаи назардан ёндашади. Ундан диалектикани “мерос” қилиб олган Маркс эса унинг акси сифатида материалистик позицияда турди. Ваҳоланки, диалектика қонунларини чегаралаб, маълум бир омиллари доирасидагина тушуниш ҳам бу қонун шартларига тўғри келмайди. Чунки, диалектика қонунлари универсал ҳарактерга эга. У жамиятда ҳам, табиатда ҳам доимо мавжуд. Умакон ва замонда чегара билмайди. Шунинг учун биз жамият қонунларининг намоён бўлиш шаклларини ўрганишимизда биринчи навбатда диалектика қонунлари билан ҳисоблашмоғимиз ва ундан усул сифатида фойдаланишимизга тўғри келади. Инсон жамият деб аталмиш ижтимоий маконда яшар экан, доимо маълум нормалар, қоидалар таъсирида бўлади. Жамият ҳам ўз навбатида қандайдир қонунуятлар асосида тараққий этади. Инсон фаолиятини, ҳатти- ҳаракатларини назорат қилувчи нормалар - аҳлоқий ва ҳуқуқий нормалардир. Аксарият ҳолатларда бу нормалар қонун деб ҳам аталади.

Аммо биз қонун шаклидаги нормалар билан объектив қонунларни фарқлашимиз лозим. Уларнинг фарқлари, биринчидан, жамият қонунлари объективдир. Уни инсон ҳоҳиш иродаси асосида, субъектив тарзда ўзгартириб бўлмайди. Ҳуқуқий қонунлар эса “ўз субъектларига эга” 35 . Улар ижтимоий - сиёсий тизимнинг юқори тузилмаларида ишлаб чиқилади; иккинчидан, хуқуқий қонунлар асосан инсон орқали жамиятга таъсир ўтказса, жамият қонунлари жамият орқали инсонга таъсир ўтказиш ҳусусиятига эга; учинчидан, хуқуқий қонунлар жамият қонунларига нисбатан қисқа муддат фаолият кўрсатади ва тез ўзгариб боради. тўртинчидан, хуқуқий қонунларнинг амал қилиши бирданига бошланиб, бирданига тугайди (Бу асосан мавжуд ҳуқуқий қонунларни объектив рараққиёт қонунларига тўғри келмай қолиши ва бунинг ўз вақтида жамият томонидан англаниши билан боғлиқ). Жамият қонунлари эса тадрижий ўзгариб боради. бешинчидан, хуқуқий қонунларга амал қилиш субъектив мажбурлов аппарати (масалан: ҳуқуқни ҳимоя қилувчи давлат органлари) ёрдамида назорат қилинади. Жамият қонунларига амал қилмаслик эса жамиятни объектив инқирозга олиб келади (II бобда баён қилинган). олтинчидан, хуқуқий қонунлар объектив жамият қонунларига мувофиқ келиши лозим. Акс ҳолда, ҳуқуқий қонунлар реал воқеликдан узоқлашиб романтик қонунларга айланиб қолади. Инсон ва жамият объектив равишда қуйидаги қонунлар таъсири бўла- ди: Диалектика қонунлари Жамияти қонунлари (умумий , ҳусусий, якка) 35 Г.В.Ф.Гегель. Философия права. М., 1990, с. 67.

Юридик қонунлар ва алоқий нормалар Бу ҳолат қонуннинг абстрактликдан конкретликка, умумийликдан яккаликка қараб бориш жараёнидир. Жамият қонунларининг объектив шарт-шароитга тўғри келмай ўз кучини йўқотиши, ўзгариб бориши ва ўз ўрнини янгисига бўшатиб бериши бирданига кечмайди. Бунда диалектиканинг инкорни - инкор қонуни намоён бўлади ва аста-секинлик билан миқдор ўзгаришларининг туб сифат ўзгаришларига ўтиш қонуни орқали амалга ошади. Эски ва янги қонун ўртасидаги алмашинувнинг энг охири “қизил чизиғ”и бўлган сакраш, яъни революция содир бўлади. Сакраш тадрижий тараққиёт натижасида, маълум бир объектив шарт-шароитлар етилгандагина рўй бериши мумкин Агар сакраш сунъий тарзда, объектив шарт-шароит етилмасдан туриб, айрим субъектив омиллар натижасида амалга оширилса , кескин ўзгаришларга олиб келади ва паранормал (ғайритабиий, объектив эмас) қонунлар асосига қурилган ижтимоий носоғлом жамиятни юзага келтиради. Марксизм илгари сурган жамият ҳам мана шу ҳолатларни акс эттирган эди (Бу ҳақда кейинги бобда аниқроқ тўхталамиз). Жамиятнинг объектив тараққиёти қонунлари турли ижтимоий даврларда турли хил ва турли кўринишларда намоён бўлган. Буни аниқлаш учун жамиятнинг тарихий тараққиёт босқичларини даврларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Бунда биз ҳозирда бир-бирига қарама-қарши қўйилаётган жамият тарихига илмий-фалсафий ёндашишнинг формацион ва цивилизацион концепцияларига дуч келамиз. Бу муаммони “ёки-ёки” тамойили билан эмас, балки ижодий ёндашган ҳолда “ва-ва” тамойили орқали ҳал қилиш лозим” 36 . Бу икки концепция ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги схема орқли аниқланади: 36 С. Э. Крапивенский. Цивилизационн ы й подход к концепции человека и проблема гуманизации общественных отношений. Волгоград: ВолГУ, 1998, с.28

ФОРМАЦИЯ ВА ЦИВИЛИЗАЦИЯ БОСҚИЧЛАРИНИНГ МУНОСАБАТИ Х 1-чизма . Юқоридаги ҳолатдан келиб чиқиб шуни аниқлаш мумкинки, постиндустриал цивилизация ва коммунизм формациясидан юқоридаги ижтимоий тариҳий даврлар ўзаро бир-бирини тўлдиради (постиндустриал цивилизация ва коммунизм формацияси муносабати бундан мустасно). Яъни,Ё ВВОЙИЛИК ВА ВАРВАРЛИК, ЯЪНИ ЦИВИЛИЗАЦИЯГАЧА Б Ў ЛГАН ДАВР ИБТИДОИЙ ЖАМОА ФОРМАЦИЯСИ АГРАР ЦИВИЛИЗАЦИЯ БОС Қ ИЧИҚ УЛДОРЛИК ФОРМАЦИЯСИ ИНДУСТРИАЛ ЦИВИЛИЗАЦИЯ БОС Қ ИЧИ ФЕОДАЛИЗМ ФОРМАЦИЯСИ КАПИТАЛИЗМ ФОРМАЦИЯСИ ПОСТИНДУСТРИАЛ ЦИВИЛИЗАЦИЯ БОС Қ ИЧИ КОММУНИЗМ ФОРМАЦИЯСИ

бир цивилизация босқичида бир неча формация бўлиши ёки бир нечта регионал цивилизация(жамият)лар бир формацияда фаолият юритиши мумкин. Гарчи формацион ёндашув маълум камчиликларга эга бўлса-да, моддий ишлаб чиқариш муносабатларини акс эттирувчи қонунларни ифодалаши билан бирмунча аҳамиятга эга. 1-чизмадан фойдаланган ҳолда жамият қонунларининг даврий классификациясини ишлаб чиқиш мумкин. Бунда қуйидаги ҳолатлар юзага келади: ЖАМИЯТНИНГ БУТУН ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТИДАГИ ИЖТИМОИЙ ҚОНУНЛАР ЭҲТИЁЖЛАРНИНГ ОРТИБ БОРИШИ ҚОНУНИ ИЖТИМОИЙ МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ҚОНУНИ ВАҚТНИ ТЕЖАШ ҚОНУНИ МОДДИЙЛИК ВА МАЪНАВИЙЛИК УЙҒУНЛИГИ ҚОНУНИ МЕҲНАТ ҚУРОЛЛАРИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ БОРИШИ ҚОНУНИ ИЖТИМОИЙ АССИМИЛЯЦИЯ ҚОНУНИ ИЖТИМОИЙ ДИССИМИЛЯЦИЯ ҚОНУНИ

2-ЧИЗМАЎЗИНИ-ЎЗИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ҚОНУНИ ЎЗИНИ-ЎЗИ БОШҚАРИШ ҚОНУНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИҚТИСОДИЙ УСУЛИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ БОРИШИ ҚОНУНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ТЕХНИК- ТЕХНОЛОГИК УСУЛИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИБ БОРИШИ ҚОНУНИ ИЖТИМОИЙ ГРАВИТАЦИЯ ҚОНУНИ ПРОГРЕСС ҚОНУНИ РЕГРЕСС ҚОНУНИ ИНТЕГРАЦИЯ ҚОНУНИ МАНФААТДОРЛИК ҚОНУНИ ИЖТИМОИЙ СТРАТИФИКАЦИЯ ҚОНУНИ ТАФАККУРНИНГ ТАРАҚҚИЙ ЭТИБ БОРИШИ ҚОНУНИ БИЛИМЛАРНИНГ ЎСИБ БОРИШИ ҚОНУНИ

ИШЛАБ ЧИКАРИШ ВОСИТАЛАРИНИНГ УМУМИЙЛИГИ Қ ОНУНИФОРМАЦИОН ВА ЦИВИЛИЗАЦИОН ЁНДАШУВГА К Ў РА ИЛК ФОРМАЦИЯ ВА ЦИВИЛИЗАЦИЯГАЧА Б Ў ЛГАН ДАВРДА ЖАМИЯТ Қ ОНУНЛАРИ ИБТИДОИЙ ЖАМОА ФОРМАЦИЯСИ. ЁВВОЙИЛИК ВА ВАРВАРЛИК ДАВРЛАРИ : ЖАМОАВИЙ МУЛКЧИЛИК Қ ОНУНИ НАТУРАЛ ИШЛАБ ЧИ Қ АРИШ Қ ОНУНИ ЖАМОАЛАРНИНГ Ў ЗИНИ Ў ЗИ ТАШКИЛ Қ ИЛИШ Қ ОНУНИ ЖАМОАЛАРНИНГ Ў ЗИНИ Ў ЗИ БОШ Қ АРИШ Қ ОНУНИ ДИНИЙ ЭЪТИ Қ ОДЛАРНИНГ Х ИЛМА ХИЛЛИГИ Қ ОНУНИ ЁШГА Қ АРАБ ИЖТИМОИЙ ТАФОВУТ Қ ОНУНИ

3-ЧИЗМА ИЖТИМОИЙ МЕХНАТ ТА Қ СИМОТИ АСОСИДАГИ ЖИНСИЙ ТАФОВУТ Қ ОНУНИ (МАТРИАРХАТ, ПАТРИАРХАТ) ҚУЛДОРЧИЛИК ФОРМАЦИЯСИ ВА АГРАР ЦИВИЛИЗАЦИЯ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВОСИТАЛАРИНИНГ АЛОҲИДА ИНСОНЛАР ҚЎЛИДА ТЎПЛАНИШИ Қ ОНУНИ ХУСУСИЙ МУЛКЧИЛИК ҚОНУНИ НАТУРАЛ-ТОВАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҚОНУНИ МУЛКИЙ ТЕНГСИЗЛИК ҚОНУНИ

ИЖТИМОИЙ ТАФОВУТ ҚОНУНИ ЖАМИЯТ ЎЗИНИ ЎЗИ БОШҚАРУВИНИНГ ДАВЛАТ СИЁСИЙ ТИЗИМИГА АСОСЛАНИШИ ҚОНУНИ ЖАМИЯТ ЎЗИНИ ЎЗИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ЖАРАЁНИНИНГ КУЧ ИШЛАТИШ (ПРОЦЕДУРА) УСУЛИГА АСОСЛАНГАНЛИГИ ҚОНУНИ ДИНИЙ МАФКУРАНИНГ ЖАМИЯТ АЪЗОЛАРИНИ ЎЗАРО УЮШТИРИШИ (ГРАВИТАЦИЯ) ҚОНУНИ ҚУЛЛАР МЕҲНАТИГА АСОСЛАНГАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҚОНУНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВОСИТАЛАРИНИНГ ҚЎЛ МЕҲНАТИГА АСОСЛАНИШИ ҚОНУНИ

4-ЧИЗМА ФЕОДАЛИЗМ ФОРМАЦИЯСИ ВА АГРАР ЦИВИЛИЗАЦИЯ ДАВРИ ҚОНУНЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ТЕХНИК-ТЕХНОЛОГИК УСУЛИНИНГ АГРАР ТАРМОҚҚА ИХТИСОСЛАШУВИ ҚОНУНИ ЕР – МУЛККА ЭГАЛИК ҚИЛИШНИНГ ФЕОДАЛ ШАКЛИ ҚОНУНИ НАТУРАЛ-ТОВАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҚОНУНИ ДИНИЙ ЭЪТИҚОДЛАРНИНГ ЯККАХУДОЛИККА АСОСЛАНИШИ ҚОНУНИ

5-ЧИЗМАИЖТИМОИЙ ЎЗИНИ ЎЗИ БОШҚАРИШНИНГ МАРКАЗЛАШУВИ ҚОНУНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВОСИТАЛАРИНИНГ ҚЎЛ МЕҲНАТИГА АСОСЛАНИШИ ҚОНУНИ КАПИТАЛИЗМ ФОРМАЦИЯСИ ВА ИНДУСТРИАЛ ЦИВИЛИЗАЦИЯ ДАВРИ ҚОНУНЛАРИ

ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ТЕХНИК-ТЕХНОЛОГИК УСУЛИНИНГ САНОАТ ИШЛАБ ЧИҚАРУВИГА ИҲТИСОСЛАШУВИ ҚОНУНИ КАПИТАЛ МУНОСАБАТЛАР ҚОНУНИ ТОВАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҚОНУНИ ТАЛАБ ҚОНУНИ ТАКЛИФ ҚОНУНИ ҚИЙМАТ ҚОНУНИ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҚОНУНИ

6-ЧИЗМАИЖТИМОИЙ ЎЗИНИ ЎЗИ БОШҚАРИШНИНГ ДЕМОКРАТИК ТАМОЙИЛЛАРГА АСОСЛАНИШИ ҚОНУНИ ОНГЛИ ИЖТИМОИЙ ЎЗИНИ ЎЗИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ҚОНУНИ ФОРМАЦИОН ЁНДАШУВГА КЎРА КОММУНИЗМ ФОРМАЦИЯСИНИНГ ЎЗИГА ҲОС ИЖТИМОИЙ ҚОНУНЛАРИ (МАРКСИЗМ АСОСИДА) ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВОСИТАЛАРИНИНГ УМУМИЙЛИГИ ҚОНУНИ

7-ЧИЗМАУМУМИЙ МУЛКЧИЛИК ҚОНУНИ НОАНТАГОНИСТИК МУНОСАБАТЛАР ҚОНУНИ ДАВЛАТ МАЖБУРЛОВ АППАРАТИСИЗ ИЖТИМОИЙ ЎЗИНИ ЎЗИ БОШҚАРИШ ҚОНУНИ ҚАТЪИЙ РЕЖАЛАШТИРИЛГАН (МАРКАЗЛАШТИРИЛГАН) ИҚТИСОД ҚОНУНИ ДИНИЙ ЭЪТИҚОДЛАРГА АСОСЛАНМАГАН МАЪНАВИЙ (АҲЛОҚИЙ) МУНОСАБАТЛАР ҚОНУНИ

Похожие

Жамият, давлат ва ҳуқуқ

Жамият ва шахснинг ўзаро муносабати

Жамият ва шахс муносабатларининг конституциявий асослари

Узбекистон Республикасида конун чикариш хокимиятининг амалга оширилиши ва унинг конституциявий асослари

«Диний экстремизм ва терроризм ва унинг жамият барқарорлигига таҳдиди»