Жамият, давлат ва ҳуқуқ - Юриспруденция - Рефераты

Жамият, давлат ва ҳуқуқ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB

www.arxiv.uz Жамият, давлат ва ҳуқуқ Режа: 1. Жамият ҳақидаги ғоялар ва тушунчалар 2. Диний, сиёсий ва ҳуқуқий қарашларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши 3. Давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ҳақидаги дунёвий таълимот 4. Давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ҳақидаги марксча- ленинча таълимот

www.arxiv.uz Жамият ҳақидаги ғоялар ва тушунчалар Жамият, жамият ва инсон, жамият ва давлат масалалари қадим замонлардан илм аҳли томонидан ўрганиб келинаётган масалалардир. Арасту (Аристотель), Форобий каби мутафаккирлар асарларида инсон, давлат ва жамиятнинг бир-бирига бўлган муносабати баён қилинган. Уларнинг ҳаммаси тўғрисида тўхталиб ўтишнинг зарурияти йўқ. деб ўйлаймиз. Биз ҳам, таъбир жоиз бўлса, ўзимизнинг ана шу ўта мураккаб масалалар хусусида хулосаларимизни, тушунчаларимизни келтирамиз. Биринчидан, жамият - одамлар ўртасида содир бўладиган ижтимоий муносабатлар маҳсулидир. Иккинчидан, одамларни жамоага бирлаштирган бир бутун организм бўлиб, унинг моҳияти иқтисодий, сиёсий, маънавий каби ижтимоий алоқалар муносабатларда намоён бўлади. Учинчидан, инсонларни бирлашитирган жамият мураккаб, тобора такомиллашиб борадиган оилавий, миллий, синфий, айрим гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар, манфаатлар асосида қурилади. Жамият табиий қонунлар ва инсон томонидан қабул қилинган қонунлар асосида ташкил топади ва идора қилинади. Жамият илмий адабиётларда кўп жиҳатдан ижтимоий муносабатлар тизими нуқтаи назаридан ўрганилади, унинг негзини иқтисодий муносабатлар ташкил этиши ва унинг асосида турли устқурмалар, масалан, сиёсат, давлат, ҳуқуқ, санъат, адабиёт ва бошқалар қурилиши эътироф этилади. Жамият тарихий нуқтаи назардан ўрганилганда ижтимоий-иқтисодий формацияларга: қулдорчилик, феодал, капиталистик ва коммунистик босқичларга бўлиб ўрганилади. Бизнинг фикримизча, тарихий жиҳатдан жамиятни

www.arxiv.uz ўрганишда қадимий дунё, ўрта асрлар, янги тарих каби даврларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлади. Жамият инсонсиз бўлиши мумкин эмас. Инсон жамиятнинг тузилишида ва унинг ривожланишида асосий ролни ўйнайди. Жамият инсонларнинг бир-бирлари билан жамоа бўлиб яшашга табиий эҳтиёжлари асосида пайдо бўлган. Жамият пайдо бўлганидан бошлаб бугунги кунга қадар ривожланишда мураккаб, турли шакллар ва тарихий босқичлардан ўтди. Масалан, илк бор жамиятнинг пайдо бўлишини оладиган бўлсак, уни адабиётларда ибтидоий жамоа тузуми деб юритадилар. Ибтидоий жамоа тузуми узоқ йиллар давомида мураккаб бўлмаган, яъни табақа, синфларга бўлинмаган оддий шаклда амал қилди. Бугунги кундаги жамият ўта мураккаб кўринишда бўлиб, уларнинг кўпчилига бир миллат асосида бошқа миллатлар вакилларини бирлаштирган, масалан, Хитой, Япония, Ҳиндистон, Франция, Олмония, Ўзбекистон каби мамлакатларда. АҚШни оладиган бўлсак, бундай жамиятлар турли-туман миллатлар иттифоқидан ташкил топганини кўрамиз. Ижтимоий-сиёсий институтлар. Жамият турли ижтимоий- сиёсий институтларга бўлинади. Бошқача қилиб айтганда, жамиятда турли ижтимоий ёки сиёсий вазифани бажарувчи ташкилотлар, органлар, муассасалар, бирлашмалар мавжуд бўлади. Арасту, Форобийлар айттанларидек, инсонлар ижтимоий мавжудот бўлганлиги сабабли кундалик турмушида, яъни меҳнат қилиш, ўқиш, яшашда ўзига ўхшаган бошқа инсонлар билан ижтимоий муносабатларга киришиб, турли иттифоқ ва ташкилотларни объектив равишда ташкил қиладилар.

www.arxiv.uz Жамиятнинг биринчи табиий бўгинини ташкил этган институт - оиладир. Оила табиий қонунга кўра ташкил топади, қон- қариндошчилик муносабатлари асосида амал қилади. Уруғ бир нечта оиланинг қон-қариндошчилик асосида бирлашиши ва мулкни идора қилиши, умумий, қариндошчилик қовдалари асосида ташкил топиши билан характерланади. Жамият тараққиётида бир неча уруғларнинг қўшилиши билан қабила, кейинчалик умумий тил, урф-одат каби бирлик асосида миллат келиб чиқди. Сиёсий институтларнинг энг дастлабкиси - давлат бўлди. Шарқда, масалан, Навоий асарларида мулк («мулки Ажам») тушунчаси асосида давлат институти тушунилган. Давлат билан бир вақтда ҳуқуқ институти пайдо бўлди. Жамият тараққиёти натижасида давлат билан бирга бугун кўплаб нодавлат ташкилотлар: касаба уюшмалари, сиёсий партиялар, турли-туман ижтимоий ташкилотлар юзага келди. Жамият ва ҳокимият. Инсон табиатан шундай хислатларга эгаки, булар ундаги хулқ-атвор ва хатти-ҳаракатларга сабаб бўлади. Форобий айтганидек, соҳиби қонун бу хислатларни назарда тутиши, уларни тузатиши керак. Бошқача қилиб айтганда, жамиятга бирлашган фуқароларни бошқариши керак. Жамиятни бошқариш ўз-ўзидан амалга ошмайди. Уни ҳокимият бошқаради. Ҳокимият жамиятни тартибга солади. Унга қалб бахш этади. Ҳокимият изидан чиқан жамиятларда бақарорлик ва тартиб йўқолади. Шу нуқтаи назардан ҳокимият масаласи жамиятнинг яшашида муҳим ўринни эгалшиди. Ҳокимият туфайли жамият ҳаётида содир бўладиган ижтимоий муносабатлар тартибга солинади ва улар маълум мақсад ва вазифаларнинг бажарилишига йўналтирилган бўлади. Ҳокимият турли шакл ва характерда бўлиши мумкин, масалан, нодавлат ва давлат

www.arxiv.uz ҳокимиятлари мавжуддир. Уларнинг ҳар иккиси ҳам жамиятни бошқариш учун ташкил этилади. Социал ҳокимият ёки ижтимоий ҳокимият ва сиёсий қокимият тушунчаларига келганда шуни айтиш керакки, ижтимоий ҳокимият уруғ, қабила, гуруҳ, синф, халқ томомидан ташкил этилган куч бўлиб, одамларни ўзига бўйсундирган ҳолда ишонтириш ва мажбурлаш усуллари орқали умумий манфаатни таъминлаш учун хизмат қилади. Ҳокимиятни ташкил этиш ва унинг аниқ амал қилиши кўп омилларга боғлиқ бўлади. Биринчидан, аниқ тарихий шароитдан келиб чиқиш керак, иккинчидан, иқтисодиётнииг даражасига, учинчидан, инсонларнинг, айниқса, ҳукмрон доираларнинг эркига боғлиқ бўлади. Ҳокимият тўғрисидаги таълимотларда «ҳукмронлик қилаётган субъект» деган тушунчага катта эътибор берилади. Бунинг маънбси шуки, ҳокимият эгасиз бўлмайди. Энг муҳими, ҳокимият кимга тегишли: халқ ҳокимиятими ёки айрим синф, гуруҳларники эканлигини аниқлаш муҳимдир. Эрк ана шу ҳокимият ва унинг эгасини ҳокимият субъекти билан боғлайди, мустаҳкамлайди. Раҳбарлар ва уларга бўйсунувчи, итоат этувчилар, ҳукмронлик қилувчилар ва тобелар каби тушунчалар мавжуддир. Ҳокимият эгаси - субъекти раҳбарлар бўлса, унинг объекти эса унга тобе шахслардир. Ҳокимият масаласини кўраётганда унинг муҳим унсурларидан бўлмиш эркдан ташқари бошқа унсурлари ҳам муҳимдир. Масалан, ҳокимият кучли бўлса, тартиб бўлади, ва аксинча, у кучсиз бўлса, ҳокимиятни одамлар менсимай қўйишади. Натижада қонунлар бузилади, ижтимоий тартиблар изидан чиқади. Ҳокимият халққа таянса, унинг ишончига сазовор бўлса кучли бўлади. Бунинг учун ҳокимият вакиллари мафкура орқали ҳамда турли-туман одамларга ваъдалар бериш йўллари ва усуллари билан уларнинг ишончини қозонишга ҳаракат қилади. Н.Макиавеллининг сўзлари билан айтганда, ҳокимиятни мустаҳкамлаш ва марказлаштириш учун

www.arxiv.uz турли усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ҳокимият ҳамма вақт жамият тарақиётига ўз таъсирини ўтказишга ҳаракат қилади. Турли сиёсий партиялар, жамоат ташкилотлари, синфлар, табақалар, миллатлар вакиллари ҳокимиятга эгалик қилиш учун курашадилар. Шу сабабдан ҳам ҳокимият учун кураш баъзан қонли тўқнашувлар, фуқаролик урушларини келтириб чиқаришини биз тарихдан яхши биламиз. Хулоса қилиб айтганда, ҳокимият бевосита жамият билан боғлиқ бўлиб, у жамиятнинг пайдо бўлиши билан ташкил топади. Ҳокимият турли кўринишлар ва шаклларда ривожланган мураккаб ижтимоий воқеликдир. Одатда, илмий китобларда унинг икки хил кўринишда мавжуд бўлиши эътироф этилади: сиёсий бўлмаган ва сиёсий ҳокимият. Уларнинг ҳар иккаласи умумий социал ҳокимият тушунчаси билан таърифланади. Социал ҳокимият жамиятга тартиб, шакл беради, раҳбарлик қилади. Одамларнинг қонун ва қонунларга биноан яшашларини таъминлайди. Шу сабабдан ҳам ҳокимиятнинг тўғри ташкил этилиши, унинг омма билан алоқадорлиги, кучлилиги каби сифатлари жамиятнинг умумий манфаатларини, фаровон ҳаётини, тинчлигани таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Китобларда кўп жиҳатдан ҳокимият иқтисод асосида ташкил топган устқурма сифатида таърифланади. Унинг ривожланиши, кўриниши, шакли ва мазмуни иқтисодий муносабатлар билан белгиланади. Аммо шуни ёдда сакдаш керакки, ҳокимият жамиятда раҳбарлик қилаётган кучлар, синфлар, партиялар ва табақалар, айниқса айрим шахсларнинг эркларига, уларнинг ғоялари ва мақсадларига боғлиқ бўлиб, жамиятнинг ривожланишида ижобий ёки салбий роль ўйнайди. Агар ғоялар, мақсадлар илғор, инсоний ва кўпчилик манфаатига қаратилган бўлса, сўзсиз, ижобийдир, ва аксинча, фақат алоҳида гуруҳ, партия, табақанинг манфаатига

www.arxiv.uz қарагилган бўлса, бундай ҳокимият тоталитар, авторитар, диктагорлик режимларига олиб келади. Ҳокимиятнинг тўғри, демократия тамойиллари асосида ташкил этилиши - улуғ ишдир. Масалан, Япония, Олмония каби мамлакатлар халқлари бахт-саодатлари, уларнинг тинчликлари боиси тартиб ва қонунчиликнинг чинакам ўрнатилганлигидадир. Россия, Афғонистон каби мамлакатларда, афсуски, тўқнашувлар, урушлар бу ҳокимиятнинг, тартиб, қоидаларнинг яхши шаклланмаганидан, кучсизлигидан, адашаётганидан далолат беради. Ўзбекистонда эса, бугун шундай ҳокимият ташкил топдики, у ўтиш даврининг қийинчиликлари ва инжиқликларига қарамасдан, мамлакатда тинчликни таъминлади. Жиноятчилик, айниқса, ўта хавфли уюшган жиноятчиликка қарши ўз кучини қарши қўйишга мунаффақ бўлди. Мамлакатда кучли давлатчиликдан кучли жамият сари ривожланишни таъминлади. Ҳокимият масаласи, энг аввало, қонун-қоидалар билан боғлиқ бўлади. Ҳокимият ўз-ўзича ишлай олмайди. Унинг ўзи, ички тузилишлари ҳам қонунлар ва қоидаларга асосланган бўлиши керак. Жамият аъзоларининг юриш-туришлари ҳам қонунлар ва қоидалар билан белгаланган бўлиши шарт. Адабиётларда қонунлар ва қоидалар (нормалар) бир сўз билан социал нормалар деб юритилади. Улар икки асосий турган: мажбурий характерда бўлмаган (одоб-ахлоқ нормалари) на ҳамма учун мажбурий (қонунлар)га бўлинади. Жамиятда социал нормалар яхши ишланган ва ҳаётий бўлса, уларнинг амалиётда қўлланилиши яхши йўлга қўйилган бўлса, бундай жамиятда адолат, тинчлик, фаровонлик мавжуд бўлади. Жамиятда социал нормалар амал қилмаса, улар бузилса, айниқса соҳиби

www.arxiv.uz қонунлар томонидан эътиборсизлик билан қаралса, бундай жамиятларда парокандалик, тартибсизликлар бўлиши муқаррардир. Жамият аъзоларининг кундалик турмуишарида, уларнинг ўзаро муносабатларида ҳукмронлик қиладиган ва уларнинг дунёқарашларида кўникмаларга айланиб қолган қоидалар - уларнинг ота-боболари томонидан ўрнатилган, жорий этилган қонунлар муқаддаслигидир. Жамиятда умумий тинчлик, барқарорлик сақлашда ҳокимият ана шу қонуниятларга қатьий риоя қилиши керак. Ижтимоий тартибни ўрнатишда, муайян тизимга солишда, бошқаришда, биринчи навбатда, одамларнинг хатти-ҳаракатларини, юриш-туришлари, уларнинг жамоалари, ташкилотлари, органларининг фаолиятлари қоида ва қонунлар асосида қурилади. Жамиятдаги ижтимоий тартиб қуйидаги қонуниятлар асосида амалга оширилади. Биринчидан, муайян тарихий шарт-шароитни эътиборга олиш керак. Жамиятдаги иқтисодий, сиёсий, маънавий дунёқарашнинг ривожланиш даражаси, очиқроқ қилиб айтгавда, иқтисодий муносабатлар ва иқтисодий кучларнинг бир-бирлари билан муносабат даражаси, синфий зиддиятлар, ҳур фикрлилик кабиларни эътиборга олган ҳолда ривожланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Иккинчидан, одамларнинг дунёқарашлари, руҳияти каби омиллар жамият тараққиётини тартибга солишда катта роль ўйнайди. Масалан, жамият ҳаётида рўй бераётган, амалга оширилаётган иқтисодий, сиёсий ислоҳотлар аҳоли томонидан қандай тушунилаяпти ва қай даражада қабул қилинаяпти каби масалалар муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни ривожлантириш аҳамиятлидир. Жамиятда одамлар орасида, синф ва табақалар, миллатлар ўртасида келиштирув, тинчлик ва ўзаро ёрдам бериш ғояларини тарғиб этиш аҳамиятлидир.

www.arxiv.uz Учинчидан, ижтимоий тартиб ўрнатиш, одамлар, ташкилотлар, муассасалар ўртасидаги муносабатларни тартибга солиш учун қонунларни жорий этиш лозим. Одатда уларни адабиётларда икки турга бўладилар. Оддий бир шахсга тааллуқли ёки бир маротаба амал қиладиган нормалар ва мураккаб, яъни ҳамма учун баробар бўлган, доимий амал қиладиган нормалар. Нормалар билан жамият ҳаётини тартибга солиш инсоният ҳаётида энг муҳим ютуқлардан бири ҳисобланади. Ҳамма учун қатъий қилиб ўрнатилганлиги ва унга амал қилиш давлат томонидан таъминланиши жамиятни тартибга келтиради. Қонун-қоидалар қанчалик ҳаётий, адолатли бўлса ва уларни соҳиби қонунлар амалга оширишни таъминласалар, бундай жамиятда ижтимоий тартиб юксак бўлади. Аксинча, қоидаларга риоя этилмаса, қонунлар бузилса, жамият ҳаётида тартибсизлик юз беради. Тартибсизлик жамиятни охир-оқибатда ҳалокатга олиб келиши мумкин. Жамиятда тартибсизликни келтириб чиқарадиган кучлар мавжуд бўлади. Жиноятчи гуруҳлар, турли-туман сиёсий, диний ақидапарастларни мисол қилиб келтириш мумкин. Соҳиби қонун ҳамма вақт ана шу хавф ва хатарлардан огоҳ бўлган ҳолда уларни бостириш учун ижтимоий тартибни мустаҳкамлаши керак. Масалан, бугунги Ўзбекистон, Япония каби давлатларда ижтимоий тартиб жамиятнинг ривожланишига олиб келганлигини кўрамиз. Афғонистон, Россия ва яна бошқа бир қатор мамлакатларда, аксинча, ижтимоий тартибсизликка олиб келувчи кучларнинг устунлигини кузатамиз. Жамиятнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши масаласини ўрганадиган бўлсак, биринчидан, узоқ йиллар давомида адабиётларда ушбу масала бирламчи манба сифатида марксиш-ленинизм таълимоти асосчиларидан бири Ф.Энгельснинг «Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши» асари асосида ўрганилди.

www.arxiv.uz Ф.Энгельснинг асари эса ўз навбатида машҳур америкалик тарихчи олим Л.Морганнинг «Қадимги жамият» (1877 йил) деган асари асосида ёзилган эди. Иккинчидан, жамиятнинг пайдо бўлиши, ривожланиши масаласи асосан евроцентрик таълимотлар, ғояларга таянди. Учинчидан, энг ачинарлиси шундаки, инсон «ҳайвонот дунёсидан» ажралиб чиққандан кейин жамиятнинг дастлабки босқичига асос солди ёки инсон маймунлар оиласидан ажралиб чиқиб, ўз жамиятига асос солди, деган қарашлар ва таълимотлар ҳозирча адабиётларда ҳукмронлик қилиб келмокда. Бизнинг фикримизча, бундай қарашлар илмий далилларга асосланмаган таълимотлардир. Инсон табиатан инсон бўлиб яратилгани бошқа гап. Унинг ҳаёти, маданияти, тафаккури турли тарихий даврларда турли босқичларни босиб ўтиб, цивилизациянинг юқори ривожланиш босқичига эришган. Бугун биз жамиятни тарихий жиҳатдан ўрганишда юқорида самаб ўтилган қарашлар, таълимотларга эргашмасдан, уларга асосланмасдан илмий нуқтаи назардан ёндашиш имкониятига эгамиз. Бизнинг фикримизча, илк бор жамиятнинг ташкил топишида оилага эътиборни қаратишимиз зарур. Чунки одам табиат қонунларига кўра ўзи якка яшамасдан, ўз наслини давом эттириш учун барча бошқа мавжудотлар каби оила қуради. Оилада она, ота ва болалар ўртасида ижтимоий муносабатлар вужудга келади. Табиийки, оилани ҳам жамоа сифатида бошқариш зарур бўлади. Шу боисдан ҳам оиланинг пайдо бўлиши ижтимоий тартиб ва қоидаларнинг ўрнатилишига олиб келади. Китобларда аввал Она бошқаруви, яъни матриархат ўрнатилган ва кейинчалик Ота ҳокимияти - патриархатнинг ўрнатилишига олиб келган, деган мулоҳазалар мавжуддир. Энг муҳими, бизнинг фикримизча, оилаларнинг шакллари турли замонларда турлича

www.arxiv.uz бўлиши ва турли халқдар ва элатларда ҳам оиланинг турлича шарҳланишига қарамасдан, бугунги кунга қадар оиланинг сақланиши ва ривожланишини эътиборга олиш керак. Уни жамият ва давлатнинг илк бор пайдо бўлган бўгани сифатида ўрганиш давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг вазифасига киради. Арасту ва Форобийлар таъкидлаганларидек, оилалардан уруғлар, қабилалар, бутун бир маҳалла ва шаҳар (полис) давлатларининг ташкил топганини эътироф этмоқчимиз. Она (матриархат) ёки ота (патриархат) бошқаруви масаласига келганда, албатта, шундай тарихий даврлар бўлганки, қон- қариндошчилик она томонидан белгиланган, айниқса, кўп никохлилик ёки кўп хотинлилик ва аксинча кўп эрлилик ҳолларида Она ёки Отанинг оилани, уруғаи бошқаришдага роли ўзгариб турган десак хато бўлмайди. Уруғларнинг иттифоқи натижасида бутун бир маҳаллалар ва маҳаллаларнинг ягона шаҳарга бирлашиши оқибатида ижтимоий ҳокимият, оила, уруғ раҳбарларининг ўзаро тўпланиб, масалаҳат, кенгаш орқали шаҳарларни бошқариши амалга оширилади. Илмий адабиётларда кўп жиҳатдан давлат ва ҳуқуқ пайдо бўлишига қадар даврда ибтидоий жамоа тузумининг ташкил топганлиги ҳақида ёзилган. Ибтидоий жамоада ҳокимият уруғ, қабила бошликларининг обрў- эътиборларига таянган. Олий органи барча уруғ аъзоларининг йиғини, мажлиси бўлган. Бу даврларда ҳокимият ҳам жамиятда шаклланиб, ундан ажралмаган ҳолда амал қилган. Ҳокимият тўғридан-тўғри барча аъзоларнинг бирга яшаш, ишлаш ва ҳаракат қилишлари асосида олиб борилган. Ҳокимият учун махсус тайёрланган мутахассислар ёки қуролланган кучлар бўлмаган. Ҳамма меҳнат қилади ва зарур бўлганда ҳамма бир бўлиб уруғни ташқи душманлардан ҳимоя қилади.

www.arxiv.uz Уруғ раҳбари - оқсоқолнинг уруғга раҳбарлик қилиши имкониятлари чексиз бўлган. У зарур бўлганда уруғ аъзоларининг умумий йиғилишларида муҳим масалаларни ҳал қилган. Айрим қоида ва одат нормаларини бузганларга нисбатан чора кўрган. Бу ерда шуни айтиш керакки, жиноятчига нисбатан кўрилган чора-тадбирлар қатъий бўлиб, улар ўз иақтида ошкора амалга оширилган. Зарур бўлганда энг олий жазо - ҳаётдан маҳрум этиш ёки уруғдан бадарга қилиш чоралари ҳам қўлланилган. Уруғ аъзолари тенг бўлганлар. Улар орасида ҳеч бир шахс имтиёзларга эга бўлмаган, шу боисдан ҳам қоида бузувчилар жавобгарликдан четда қолиши мумкин бўлмаган. Дашатли жамиятларга хос бўлган иллатлар, масалан таниш- билишчилик, қариндошчилик, порахўрлик, ўғирлик, сансалорлик, фирибгарлик каби нуқсонларга ўрин бўлмаган. Ибтидоий жамоа аъзоларининг хатти-ҳаракатлари, турмуш ғарзлари тажриба асосида вужудга келган одат, ахлоқ қоидалари (нормалари) асосида амалга оширилган. Кейинчалик кўп йиллар давомида такрорланган ва ҳамма учун маъкул ва зарур бўлган одат қоидалари ибтидоий мактабларда ўргатилган. Масалан, бизнинг Ўзбекистон ҳудудида ана шундай инсоният тарихига мансуб бўлган қадимий ибтидоий мактабга мисол тариқасида ҳозирги Сурхондарё вилоятида сақланган Зараутсой суратларини келтириш мумкин. Зараутсой Кўҳитанг тоғи этакларида жойлашган Хўжа Анқо ва Қизилолма кишлоклари орасидадир. Зараутсойда 270 тага яқин ранг-бўёқ билан тошга ўйиб ишланган расмлар сакланган. Ибтидоий жамоа тузуми давлат ва ҳуқуқ пайдо бўлгунга қадар инсоният тарихида узоқ асрлар давомида мавжуд бўлган ўзига хос хусусиятлар ва сифатларга эга тузум эди. У давлат ва ҳуқуқ пайдо бўлгунга қадар инсонларни бирлаштирган, уларнинг турмуш тарзларини белгилаб берган, кўп жиҳатдан табиий қонунларга мос

www.arxiv.uz ҳолда барчанинг ижтимоий тенглигини таъминлаган жамият эди. Шу сабабдан ҳам қадимги шоирлар, мутафаккирлар бу даврни «олтин» давр деб ҳам таърифлаган. Уруғларнинг кўпайиши, ҳаётнинг ривожланиши инсоният томонидан кашф этилган жамиятнинг янги тарихий босқичга ўсиб ўтишига олиб келди. Янги босқич, давр сифат ва мазмун жиҳатидан аввалги ибтидоий тузумдан фарқ қилди. Янги ижтимоий тузумнинг ўзига хос хусусияти давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлишидир. Бу жараён бир кунда рўй бермасдан, балки, узоқ асрлар давомида амалга ошган. Давлат жамиятда илк бор пайдо бўлган сиёсий институтдир. Давлат, Ф.Энгельс айтганидек, махсус, фақат идора ишлари билан шугулланувчи ижтимоий ҳокимиятнинг жамиятнинг ичидан ажралиб чиқиши ва шу жамиятни бошқариш жиловини ўз қўлида саклаши билан характерланади. Дав-латли жамиятда уруғлар, халқлар, миллатлар, синфлар ўртасида ижтимоий тенгсизлик мавжуд бўлади. Давлат ана шу кучларни муросага келтириш, жамиятни ягона тузум сифатида саклаб, идора қилиш учун хизмат қилади. Давлат жами-ятни идора қилишда ўзининг аппаратига ва асосан ўзи томонидан ишланган қонунларга асосланади. 2. Диний, сиёсий ва ҳуқуқий қарашларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши Инсоният тарихида илк бор жамият, давлат, қонунлар тўғрисидаги қарашлар Турон, Миср, Бобил, Ҳиндистон ва Хитой каби мамлакатларда мифологая шаклидаги илоҳият билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлган ва ривожланган. Масалан, қадимги Турон ва Эрон, яъни

www.arxiv.uz Ажам давлатида «Авесто» - зардуштийларнинг диний кутобида ердаги ҳокимият ва тартиб, қонун-қоидалар коинот қонун-қоидаларининг давоми, ажралмас қисми сифатида ўрганилади. Куч, қудрат, адолат, ҳақиқатнинг барчаси Худонинг сифати, шу жумладан давлат ва қонунлар ҳам унинг иродаси билан пайдо бўлган деб уқтирилади ва ҳоказо. Худди шу тарзда барча китобий динларда давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ва моҳияти ўрганилади. Бу ерда шуни айтиш керакки, ҳар бир мамлакатдаги сиёсий-ҳуқуқий қарашларнинг ўзига хос томонлари ҳам мавжуд бўлган. Масалан, қадимги Хитой манбаларида ёзилишича: император ерда осмон томонидан тайинланган ва у худо билан муносабатда. Унинг ҳокимияти мутлақ. Давлат хизматидаги бошқа мансабдор шахслар ва барча фуқаролар фақат унинг иродасини, фармонларини амалга оширувчилардир. Миср, Бобил, ҳинд халқлари ҳаётида эса Оллоҳ бир вақтнинг ўзида бутун коинотни ва ердаги жамиятни, давлатни бошқарувчи куч сифатида ўрганилган. Қадимги яҳудийлар диний китоби - Мусо қонунлари тўғридан тўғри Оллохдан олинган, аниқроғи Мусога нозил бўлган. Шу сабабдан ҳам Оллоҳ бутун яҳудий халқи билан алоҳида шартнома асосида, зарур бўлганда унинг ўзи жамиятни тўғридан-тўғри идора қилади. У Олий соҳиби қонун, бошқарувчи ва қозидир. Исломда ҳам муқаддас Қуръон оятлари пайғамбар Муҳаммад алайҳу вас-сал-ламга нозил бўлган. Демак, Олий соҳиби қонун Оллоҳнинг ўзи. Унинг талаблари, қоидалари пайғамбар орқали одамларга етказилади. Пайғамбар ва муқаддас қонунлар орқали давлат бошқарилади. Хаммурапи қонунлари (эр.ав. XVIII аср, Бобил), Ману қонунлари (Ҳиндистон, тахминан эр.ав. II аср) ва кўплаб бошқа қонунлар мажмуаси ана шу қадимги динлар асосида вужудга келган эди.

www.arxiv.uz Эрамизнинг бошида пайдо бўлган христианлик дини, унинг манбалари - Инжил китоби ҳамда йирик диний арбоблар китобларида ҳам давлат ва ҳуқуқ масалалари ўзига хос тарзда илоҳийлаштирилган. Масалан, Аврелий Августиннинг (354-430, Шимолий африкалик) «Яратувчи таянчимиздир» деган китобида унинг қарашлари баён этилган. Унинг фикрича, икки дунё, икки давлат ва икки қонун мавжуд. Биринчиси Оллоҳнинг номи билан боғлиқ, иккинчиси эса инсонга боғлиқдир. Инсон ўзининг азим хатоси, жинояти туфайли Оллоҳ томонидан жаннатдан чиқарилиб, у гуноҳкор ва кунини яшаб бўлганлиги учун умрининг сўнгада ўлимга ҳукм қилингандир. Инсон Оллоҳ йўлида, унга итоат қилиб яшаса, у яхшидир, ва аксинча, у инсон сифатида ўз таъбирича яшаса, у ёмон, гуноҳкордир. У одамларни икки тоифага бўлади: биринчи тоифадагалар Оллоҳнинг марҳамати билан фақат унинг қонун-қоидаларига мувофиқ яшовчилар ҳамда иккинчилари инсон сифатида ўз қонун-қоидаларига биноан яшовчилар. Биринчилар абадий Оллоҳ билан бирга бўлсалар, иккинчилари абадий адашишда, азобдадирлар. Шу йўналишда у қонунларни ҳам икки тоифага бўлади: «илоҳий» ва «инсоний» қонунлар. Биринчиси иккинчиси учун асос ҳисобланади, яъни давлат томонидан қабул қилинаётган қонунлар аввало илоҳий қонунларга биноан қабул қилиниши керак деган таълимотни илгари сурди. Бундай қарашлар кейинчалик Фома Аквинский (1225-1274 йй.) асарларида ривожлантирилди. Унинг «Ҳукмдорларнинг ҳукмролиги тўғрисида» (1265-1266 йй.), «Илоҳиёт мажмуи» (1266-1274 йй.) асарларида сиёсат, давлат, қонунлар масаласи тўғрисида фикр ва мулоҳазалар билдирилган. У илоҳий таълимотлар нуқтаи назаридан давлатнинг вазифаси умумий фаровонликка эришишдир, деб ҳисоблайди.

www.arxiv.uz Давлат ҳокимиятининг уч унсури: 1) моҳияти, 2) пайдо бўлиш шакли, 3) амалга оширилишини фаркдайди ва уларни шархлаб беради. Масалан, давлатнинг моҳияти Оллоҳ томонидан бошқарувчилар ва уларга итоат этувчилар ўртасидаги муносабатдан иборат. Юқори табақадагиларнинг эрклари қуйи табақадагиларни бошқаради. Бу қоида абадий, қатъий, Оллоҳ томонидан ўрнатилгандир. Унинг шакли турлича, баъзан ёмон бўлиши мумкин. Давлат ҳокимиятининг амалга оширшшшида ҳам мансабни суиистеъмол қилишлар учраши мумкин. Бундай ҳолларда, одамлар христиан дини таълимотларига, унинг Черковига эргашишлари керак, каби мулоҳазаларни илгари сурган. Бизнинг мамлакатимизда диний таълимотлардан ислом, исломга қадар зардуштийлик (Авесто) кўп асрлар давомида одамларнинг ижтимоий-сиёсий дунёқарашларини шакллантирган динлардир. Қадимги Турон ва Эрон заминида (араблар уларнинг ҳар иккаласини Ажам давлати деб ҳисоблаганлар, яъни арабдан ташқари деган маънода) энг қадимги йирик дин зардуштийлик дини бўлди. Унинг таълимотлари «Авесто» китобида баён этилган. Унинг асосчиси Зардушт тахминан милоддан аввалги 630-553 йилларда яшаган. У туркий тилда гапирувчи халқлар вакили бўлган, масалан, Беруний уни озарбайжонлик деб ҳисоблаган. Зардуштийлик қонунларида ҳақиқат, адолатлилик уч ахлоқий-ҳуқуқий таянчга асосланади: эзгу фикр (ғоя), эзгу калом (сўз), эзгу амал (иш). «Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шон-шавкат бахш этаман. Мен яхшиликдан иборат Аҳура Мазда қонунига шон-шавкат бахш этаман» («Ясна», 14). «Инсон қалби чироғини ёқишда икки қарама-қарши куч: Воху Мана («Эзгу фикр») ва Ако Мана («Ёвуз фикр») таъсир кўрсатади. Барча фикр, ғоя, ва сўзлар заминида эзгулик ва ёвузлик ётади» («Ясна», 30). Эзгуликка асосланган сўз, ғоя, ҳаракат - тинчлик, ғамхўрлик кабилардир. Ва,

www.arxiv.uz аксинча ҳасадгўйлик, ёмонлик, уруш ва жанжаллар ёвузликдан дарак беради. «Авесто»да тинчлик, дўстлик, яхшилик, адолат ғоялари билан бирга жиноят ва жазо, табиатни муҳофаза қилишга тегииши кўпдан- кўп, бугун ҳам ибратли қоида (норма)лар мавжуддир. Ислом масаласига келганда шуни айтиш керакки, бу дин ўзидан аввалги энг йирик динлар орасида ёш дин бўлганлиги сабабли унинг қонун ва қоидалари (Қуръон, Ҳадис) фалсафий, ҳуқуқий фикрлар илоҳий таълимотлар асосвда инсон ҳаётининг турли соҳалари ва қирраларини тартибга солади. Инсоннинг пайдо бўлиши ва унинг яшаш, турмуш қоидалари; инсон ва Оллоҳ, инсон ва пайғамбар, инсон ва табиат ўрта-сидаги муносабатлар; инсон билан инсон ўртасидаги муносабат ибратли тарзда изоҳданади. Жамият ҳаётида давлат тартибининг ўрнатилиши, айниқса қонунчиликка риоя қилиш тўғрисидаги жуда кўп фикр ва мулоҳазалар битилган. Уларни билиш бугун ҳам аҳамиятлидир. 3. Давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ҳақидаги дунёвий таълимот Давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши тўғрисида дунёда жуда кўп қарашлар, ғоялар ва таълимотлар борки, уларнинг ҳаммаси тўғрисида сўз юритиш имконияти йўқ. Шу сабабдан биз уларни асосан уч гуруҳга бўлдик. Биринчиси, дунёвий билимлар, иккинчиси эса диний ва учинчиси, яқин ўтмишда собиқ СССРда асосий, ягона таълимот ҳисобланган марксизм-ленинизм таълимотидир.

www.arxiv.uz Дунёвий билимлар ҳақида сўз юритадиган бўлсак энг аввало шуни эсда саклаш керакки, бу йўналишдаги ғоялар, кдрашлар илмий асосга эга ва ҳаётийдир. Дунёвий ҳуқуқий билимларнинг ўзи ҳам турли-туман мактаблар, йўналишларга бўлинади. Масалан, патриархал назария (Арасту, Форобий), шартнома назарияси (Жан Жак Руссо, Гуго Гроций, Спиноза, Локк ва Гоббс), табиий ҳуқуқ назарияси (Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гроций, Б.Спиноза) ва бошқалар. Собиқ иттифоқ даврида ёзилган ўкув қўлланмаларида марксизм-ленинизм таълимотидан ташқари давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги мактаблар, қарашлар «буржуача», «феодалларча» дунёқарашга асосланган ва улар тўғри эмас дея танқид қилинган. Бугун Мустақиллик шарофати билан фақат миллат, республика озод бўлиб қолмасдан, балки давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги фан ҳам марксизм-ленинизм догмасидан озод бўлди. Эндиликда уни барча бошқа илгор мамлакатлар университетларида ўрганилаётганидек, биз ҳам чекламасдан, турли томонларини турли нуқтаи назардан ўрганиш имкониятига эга бўлдик. Кишилик жамияти тараққиёти турли даврлар ва босқичларни босиб ўтган. Форобий эса инсоният жамоаларини кичик, ўрта ва буюк жамоаларга бўлади. Ва давлат, қонун масалаларини ана шу бўлинишда ўрганади. Форобий кичик, яъни бир шаҳар марказини ташкил этган одамлар бахтли ҳаёт кечирадиган жамоа, давлатнинг идеал маърифатли жамоа ва давлат эканлиги тўғрисида ёзади. Давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши тўғрисидаги назария-лар орасида етакчи ўринни эгаллайдиган назария табиий ҳуқуқ, назариясидир. Унинг тарафдорлари ғарбий Оврупо олимлари Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гроций, Б.Спиноза ва бошқалардир. Бизнинг фикримизча, табиий ҳуқуқ назарияси тарафдорлари қаторига патриархал назария

www.arxiv.uz асосчилари - Арасту, Форобийлар; шартнома назарияси асосчилари - Ж.Ж. Руссо ва бошқалар ҳам кирадилар. Чунки шартнома асосида ёки оилаларнинг ривожланиши ва иттифоқи асосида давлатнинг, ҳуқуқнинг келиб чиқишининг эътироф этилиши табиий қонунларнинг бирламчилигани тан олишдан бошқа нарса эмасдир. Табиий ҳуқуқ назарияси тарафдорлари икки ҳуқуқнинг мавжудлигани: табиий ҳукук ва инсоний ёки китобларда позитив ҳуқуқ деб юритиладиган ҳуқуқнинг мавжудлигини эътироф этадилар. Табиий ҳуқуқ асос, бошқача қилиб айтганда, бирламчи ҳисобланади. У инсон тафаккуридан ташқарида абадий мавжуд бўлади. Инсон ҳуқуқлари, яъни давлатларда ўрнатилган ҳуқуқлар ана шу табиий ҳуқуқдардан келиб чиққан бўлиши керак деб ҳисобланади. Табиий ҳуқуқнинг ўзи қандай ҳуқуқ? Биринчидан, абадий; иккинчидан, инсон ҳуқуқидан устун туради ва учинчидан, инсон ҳаётида, барча мавжудотлар ҳаётида ҳал қилувчи кучга эгадир. Бизнинг фикримизча, теологик, яъни диний таълимотларда барча оламнинг эгаси Оллоҳ дейилганидек, табиий ҳуқуқ ҳам табиат ва жамият тараққиётини белгилаб беришда танҳодир. Шу маънода улар бир-бирига яқин тушунчалардир. Табиий ҳуқуқларга, масалан, инсоннинг дунёга келиши на унинг яшаш ҳуқуқи, оила қуриш ҳуқуқи, ота ва оналик ҳуқуқи, болаларнинг ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи ва ҳоказолар киради. Бу ҳуқуқлар табиатдан инсонга ато этилган бўлиб, уни бирор ҳукмдор ёки қонун бекор қилиш ҳуқуқига эга эмас. Г.Гроций, Б.Спиноза, Ж.Локк, Ш.Монтескье, Т.Жефферсон ва кўплаб бошқа олимлар, сиёсий арбоблар ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлиш ва мулкдор бўлиш ҳуқуқига эгадир, деб ҳисоблайдилар. Улар ўзларининг асарларида янги давлатларнинг тузилишини белгилаб,

www.arxiv.uz унда инсон ва унинг хуқуқпарини аниқ кўрсатиб беришга муваффақ бўлдилар. Фуқароларнинг давлат билан бўладиган муносабатлари йиғиндиси сифатида «Фуқаролик ҳуқуқи» фани вужудга келди. «Фуқаролар ҳуқуқи», «фуқаровий ҳуқуқлар», «инсон ҳуқуқи» каби тушунчалар пайдо бўлди. Табиий ҳуқуқ назарияси таълимотлари асосида Эркинликнинг буюк хартияси (1215 й.), Ҳуқуқ тўғрисидаги петиция (1628 й.), Ҳуқуқ тўғрисидаги билл (1689 й.), Америка Қўшма Штатларининг Мустақиллик декларацияси (1789 й.), Ўзбекистон Республикаси Мустақиллик декларацияси (1990 йил 20 июнь) яратилган. Ана шу декларациялар асосида эса бугун амалдаги АҚШ Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва яна кўплаб жаҳондаги илғор дунёвий давлатлар конституциялари қабул қилинган. Франция декларацияси инсон ҳуқуқлари қаторига эркинлик, мулк, хавфсизлик ҳақида, чулм ва зўравонликнинг ҳар қандай кўринишига қарши кураш ҳуқуқларини киритган бўлса, Ўзбекистон Мустақиллик декларацияси эса мустақиллик, ўз тақдирини ўзи белгилаш, ҳар бир кишининг фаровон ҳаёт кечириш ва хавфсизлик ҳуқуқларини белгилади. Табиий ҳуқуқ назарияси бугун дунёвий демократик ҳуқуқий давлатларнинг Конституцияси ва қонунларига асос қилиниб олинган. У ўзининг ҳаётийлиги, тўғрилиги билан барча бошқа назариялардан фарқ қилади. Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва давлат қурилиши ана шу табиий ҳуқуқ таълимотлари асосида ривожлантирилиши жамият ва давлатнинг истиқболини белгилаб бермокда. Демак, табиий ҳуқуқ назарияси, биринчидан, инсон ҳуқуқидан устун ва мустақил бўлган абадий амал қилувчи ҳуқуқ; иккинчидан, инсон ҳуқуқи, яъни ҳар бир давлатда мавжуд, амал қилаётган ҳуқуқ;

www.arxiv.uz учинчидан, дунёвий давлатларда инсон томонидан қабул қилинган ҳуқуқлар ёки позитив, яъни давлатда табиий ҳуқуққа асосан ва унга мос равишда қабул қилинган қонунларни ўз ичига олади. 4. Давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ҳақидаги марксча-ленинча таълимот XIX асрнинг иккинчи ярмида ғарбий Оврупода хаёлий социализм таълимотининг якуни сифатида янги сиёсий-ҳуқуқий дунёқараш, яъни марксча-ленинча таълимот вужудга келди. Унинг асосчилари К.Маркс ва Ф.Энгельслар эди. Кейинчалик бу таълимотнинг тарғиб этилиши Россия ва барча бошқа иттифоқдош республикаларда асосан мафкура тариқасида амалга оширилди. Ўзбекистонда ҳам бу дунёқараш 1990 йилларга қадар асосий дунёқараш бўлиб хизмат қилди. Шу боисдан ҳам биз ушбу масалага қисқача тўхталишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Уни танқидий ўрганиб, тўғри, илмий хулосалар чиқариш бугунги кунда учрайдиган ўтмишдан сақланиб қолган иллатлар, камчиликларни бартараф қилишда кўмаклашади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси К.Маркс, Ф.Энгельс ва В.И. Ленин асарларида бош масала ҳисобланади. «Коммунистик партия манифести», «Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши», «Францияда синфий кураш», «Францияда гражданлар уруши», «Давлат ва революция», «Давлат тўғрисида», «Совет ҳокимиятининг навбатдаги вазифалари» каби асарларда ана шу таълимот баён қилинган. Ана шу асарлар асосида жуда кўплаб ҳуқуқшунос олимларнинг китоблари ёзилдики, уларнинг ҳаммаси тўғрисида фикр юритиш мушкулдир. Хулоса шундан иборатки, марксча-ленинча

www.arxiv.uz таълимот давлат пайдо бўлиши ва ривожланишини хусусий мулкнинг пайдо бўлиши, жамиятни қарама-қарши курашувчи синфларга бўлиниши маҳсули сифатида ўрганади. Давлат жамиятдаги синфлар, табақалар ўртасида тинчликни таъминловчи, уларни муросага келтирувчи куч сифа-тида эмас, балки жамиятдаги энг бой ҳукмронлик қилувчи синфнинг қўлидаги қурол деб ўргатилади. Хусусий мулк хукмронлик қилган мамлакатларда давлат эзувчи синф ман-фаатларини ҳимоя қилса, социалистик тузумдаги жамиятларда бу пролетариат диктатурасидир, деган ғоялар илгари сурилди. Ҳуқуқ масаласига ҳам синфий нуқтаи назардан қараб, масалан, «Коммунистик партия манифести»да унга буржуа синфининг қонун даражасига кўтарилган эрки, бу эркнинг асосини шу синфнинг моддий шарт-шароити ташкил қилади, деган маънода таъриф берилган. Давлат ва ҳуқуқ бир замонларда пайдо бўлган бўлса, келажакда, яъни коммунистик жамиятда улар барҳам топади. Пролетар диктатураси давлатининг ўзи синфларни тугатади, хусусий мулкни барҳам топтиради, ҳаммани ижтимоий ҳаётда тенг ва бахтли қилиб, натижада ўзи ҳам барҳам топади, деган кўпдан-кўп фикрлар асосида марксча- ленинча таълимот ривожланди. Оқибат натижада социалистик мамлакатларда тоталитар тизим юзага келиб, давлат аппаратида кўп жиҳатдан, жазоловчи, зўрликка таянган механизмлар ривожланди. Бу ҳол эса кўплаб бегуноҳ одамларнинг ҳуқуқлари поймол қилинишига, мамлакат сиёсий ҳаетида бутун бир миллатларга нисбатан репрессиялар ўтказилишига сабаб бўлди.

www.arxiv.uz Ушбу таълимотнинг энг катта камчилиги унинг хаёлий, афсонавий тенглар жамиятига чиқиш тўғрисидаги қарашлари табиат қонунларига қарама-қаршилигида эди. Назарияда ҳамманинг тенглиги эътироф этилсада, амалда ягона коммунистик партиянинг ҳукмронлиги, миллатлар устидан эса бир миллат вакилларининг устунлиги ўрнатилди. Давлат ва ҳуқуқ инсон ҳуқуқини ҳимояловчи, таъминловчи; синфлар ва миллатларни тинчликка, муросага келтирувчи куч бўлиш ўрнига, аксинча, улар ўртасида қарама-қаршиликни кескинлаштирувчи кучга айланган эди. Шу сабабдан ҳам марксча-ленинча давлат ва ҳуқуқ назарияси ва унинг асосида ташкил этилган социалистик давлат ва ҳуқуқнинг умри узоқ бўлмади. 1990 йилларга келиб парча-ланиб, тарқаб кетди.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999, 29-30-бетлар. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., «Узбекистон», 1999, 29-бет 3. 2 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 11-бет. 4. 2 7 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби, 5- том. Т., «Ўзбекистон», 1997, 129-130-бет. 5. 2 8 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 281-бет. 6. www.akadmvd.uz 2 2 2

Похожие

Каримов И.А асарида давлат ва ҳуқуқ

Марксизмнинг давлат ва ҳуқуқ таълимоти ва унинг инқирози

Узбекистон Республикаси Конституциясининг давлат ва жамият хаётида тутган урни ва аҳамияти

Жамият ривожининг ҳозирги босқичида суд ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш масалалари

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси