Марксизмнинг давлат ва ҳуқуқ таълимоти ва унинг инқирози - Юриспруденция - Рефераты

Марксизмнинг давлат ва ҳуқуқ таълимоти ва унинг инқирози

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

Марксизмнинг давлат ва ҳуқуқ таълимоти ва унинг инқирози Режа: 1. Марксизмнинг шаклланиш хусусиятлари 2. К.Маркс ва Ф.Энгельснинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари 3. В.И. Лениннинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари 4. Марксизмнинг амалиётда қўлланиши ва унинг инқирози

Марксизмнинг пайдо бўлиши ижтимоий-сиёсий фикр тарихида муайян бир босқични ташкил қилади. У Европада XIX асрнинг 40 йилларида ишчилар синфининг мустақил сиёсий куч сифатида майдонга чиқиши шароитида вужудга келди. Бу жараён билан боғлиқ ижтимоий ва синфий зиддиятларнинг кескинлашуви мафкура соҳасида ҳам ўз аксини топди. Бу ҳол марксизмнинг ижтимоий-сиёсий фикрнинг бошқа оқимларига нисбатан кескин ва чидамсизлик билан муносабатда бўлишини белгилади. Марксизм таълимотига хос бу хусусият уни ижтимоий-сиёсий фикрнинг бошқа оқимларига қарама-қарши қилиб қўйди ва ривожланишига салбий таъсир қилди. Марксизм таълимотининг салбий хусусиятларидан яна бири шундаки, у пайдо бўлиши билан ўзини бехато, энг тўғри таълимот деб кўрсатишга уринди, бу хулосаларини ақидалаштира бошлади. Бу ақидалаштириш ишига марксизмнинг кўзга кўринган тарғиботчилари К.Каутский, Г.В.Плеханов, Ф.Меринг, А.Лабриола ва бошқалар ўз хиссаларини қўшдилар. Булар марксизмгача бўлган ижтимоий-сиёсий фикр ҳақиқатни излаш ва уни топишга қаратилган тайёргарлик, муқаддима эди холос, деган хулосани асослашга харакат қилдилар. Бу марксизм ақидалаштирилишининг биринчи босқичи эди. К.Маркс таълимотини илоҳийлаштириш ва ақидалаштиришнинг иккинчи босқичи марксизм бу мутлоқ ҳақиқатдир, ундан кейин ижтимоий назарияда кашф қиладиган ҳеч нарса қолмади, ижтимоий фикрнинг вазифаси марксизмга изоҳ бериш, айрим хусусий масалаларга қўшимчалар киритишдан иборатдир, деган фикрни сингдиришдан иборат бўлди. Марксизмнинг ақидалаштириш доирасида қандайдир махсус фалсафага даъвогарлик пайдо бўлди. Бу фалсафа ижтимоий фикр ривожининг чўққиси деб изоҳланган диалектик ва тарихий материализм эди. Марксизм ақидалаштириш, фалсафий ва ижтимоий-сиёсий фикрнинг бошқа оқимларига менсимаслик билан қараш натижасида бу таълимотнинг

ўз ақидалари доирасида, биқиқликда қолиб кетишига олиб келди. Марксизм коммунизм қуришга қаратилган фаолиятнинг назарий асоси деб таърифланди. Бу унинг бирёқлама, ўта сиёсийлаштирилган таълимот сифатида шаклланганлигининг кўриниши эди. 2. К.Маркс ва Ф.Энгельснинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари Маркс ва Энгельс жамиятни бир босқичдан иккинчи босқичга ўтувчи тарихий жараён сифатида ўргатдилар. Улар ижтимоий-иқтисодий формация ҳақидаги таълимотларида жамиятни беш босқичга бўлдилар. Ибтидоий тузумдан қулчиликка, ундан феодализмга, сўнг капитализмга ва ундан коммунизмга ўтиш ижтимоий-зарурий жараён деб тушунтирдилар. Бу формацион қарашнинг асосий сиёсий мақсади коммунизмни асослашдан иборат эди. Марксизмга хос хусусиятлардан яна бири сиёсатга ва мафкурага синфий ёндашишдан иборатдир. Жамият ривожининг харакатлантирувчи кучи синфий курашдир, жамият тарихи эса синфлар кураши тарихидан иборатдир, деган ақидага асосланган ҳолда пролетариат диктатурасини ўрнатиш орқали синфсиз коммунистик жамият барпо қилиш мумкин деган хулоса чиқарилди. Марксизм таълимотига кўра давлат ижтимоий тараққиётнинг муайян босқичида, ҳукмрон синфнинг қуроли сифатида пайдо бўлган. Жамият тараққиёт муайян босқичга кўтарилгандан кейин давлат “ўлади”, чунки синфсиз коммунистик жамиятда давлатга эхтиёж қолмайди. “Илмий коммунизм” ижодкорлари ҳуқуқий давлат, ҳокимиятлар бўлиниши принципларини рад қилдилар. Улар ҳуқуқни ҳукмрон синфнинг қонун даражасига кўтарилган иродасидир, деб таърифладилар. Шу таърифга асосланиб ҳуқуққа хукмрон синфнинг қўлидаги бостириш қуроли сифатида қаралди. Амалиётда бу қонунчиликни бузилишига, репрессияларга олиб келди.

Марксизмнинг асосий моҳияти пролетариат диктатурасини асослашга қаратилган эди. Бу ғоя тарих сабоқларида ўз тасдиғини топмади. 3. В.И. Лениннинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари Ленин пролеториат диктатураси ғоясига урғу берди ва инқилобий зўрлик ёрдамида социализм қуришга интилди. Пролетар диктатураси, инқилобий зўрлик тушунчалари абсолютлаштирилди, амалиётда узоқ вақт қўлланилди. Бу ўз навбатида, мамлакатда авторитар, буйруқбозлик асосида қурилган давлатнинг шаклланишига олиб келди. Ленин ғоялари танқидсиз амалиётга татбиқ қилинди. Бу ижтимоий ходисаларга синфий ёндашишда, фалсафа, санъат ва адабиётга синфий-партиявий принципни қўлланишида, динга, бошқа фикр ва қарашларга қарши кескин курашда ёрқин намоён бўлди. Ленин меросини илоҳилаштириш бошланди. Марксизмнинг хусусий мулкчиликни тугатиш ва унинг ўрнига ижтимоий мулкчиликни ўрнатиш ҳақидаги ғоясининг реал социализм тажрибасида жорий қилиниши жамиятнинг ижтимоий, сиёсий ва маънавий соҳаларида зўравонликка асосланган тадбирларнинг амалга оширилишида намоён бўлди. Мулкнинг ялпи давлат ихтиёрида бўлиши, хусусий мулкка ва фуқароларнинг хусусий тадбиркорлик фаолиятига йўл қўймаслик, ҳар бир одамнинг ҳаёти ва меҳнати тўлалигича давлатга қарам эканлиги, моҳиятан демократиянинг йўқлиги, ягона коммунистик мафкурага асосланган сиёсий тоталитаризмнинг хукумронлиги, бозор рақобатлари ва механизмининг йўқлиги оқибатида туғилган товар тақчиллиги социалистик тузимнинг ажралмас белгиларидандир. Хамманики, лекин хеч кимники бўлмаган социалистик мулкчиликни ўрнатиш , давлатнинг зўрлик ишлатишига асосланган эди. Зўрликка таянган бундай муносабатлар асрлар давомида такомиллашиб келган иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатлар ва кўникмаларни барбод қилди. Тарихий тажриба

бундай муносабатларнинг муқаррар равишда инқирозга учрашини тўла тасдиқлади. 4. Марксизмнинг амалиётда қўлланиши ва унинг инқирози Реал социализм тажрибаси шуни кўрсатадики, меҳнатни социалистик мулкчилик асосида ташкил қилиш, унинг натижаларини ноиқтисодий ва ноҳуқуқий усуллар билан ўзлаштириш табақавий эксплуатация ўрнига ундан баҳайбатроқ давлат эксплуатациясини вужудга келтирди. Бу хол жамиятда сифатли меҳнат қилишнинг хохламаслик, сиёсий пассивлик ва бефарқлик, маънавий тушкунлик, боқимандалик, сўз билан иш ўртасида узилиш, барча ерда ўртамиёналик ҳукм суриши каби салбий оқибатларга олиб келди. Социализм шароитида ўрнатилган тоталитар тизим коммунистик партия сиёсий ҳокимиятидан иборат эди. Бу ҳокимиятнинг тузилиши ва амалий фаолияти давлат ва ҳуқуқ шакллари ва принципларини инкор қиларди, уларнинг пайдо бўлишига тўсқинлик қиларди. Давлат –ҳокимиятнинг ташкил қилиш ва амалга оширишнинг олий ва ҳуқуқий шакли ҳисобланар эди. Тоталитаризм давлатнинг суверенлиги, унинг шакллари, у билан ички боғлиқ бўлган умумий ҳуқуқий нормалар, тартиб ва кўникмалар ўрнига зўрликка асосланган сиёсий ҳокимлик тизими, институтлари ва нормаларни ўрнатади. Тоталитаризм ўзининг заифлигини давлат, ҳуқуқий тартиб бордек кўринадиган шакллар билан яширишга уринади. Бу ташқий безак тоталитаризмнинг моҳиятини, ғайри ҳуқуқийлигини яшираолмайди. Тоталитаризм ҳуқуқ ва давлатни, инсон эркинлиги ва ҳуқуқларини, фуқаровий жамият мустақиллигини инкор қилади. Совет тузуми даврида ҳуқуққа берилган таърифлардан юзаки, демогогик сўз ўйинлари олиб ташланса, ҳуқуқ бу диктаторлик ҳокимиятининг буйруқларидир, деган мазмун қолади халос.

Ҳуқуқнинг зўрлик ишлатиш қуроли сифатида таърифланиши зўравонлик ва қўрқув хукм сурган шароитда Совет юридик фанининг барча тармоқларига сингдирилди ва тоталитар диктатурасининг репрессив сиёсати эҳтиёжларига бўйсундирилди. Ҳуқуқнинг бундай талқини узоқ вақт яшади. Бунинг сабабларини мавжуд ижтимоий-сиёсий муҳитга мослиги, социализм шароитида том маънода ҳуқуқнинг йўқлиги, тоталитаризмнинг ҳар томонларига жорий қилиниши, ҳокимият тепасида ягона партиянинг хукумронлиги билан изоҳлаш мумкин. Ҳуқуқнинг шундай талқин қилиш орқали коммунистик партиянинг буйруқлари, мафкуравий кўргазмаларини ҳуқуқ деб кўрсатиш учун қулайлик яратар эди. "Тўлиқ коммунизмда" давлат ва ҳуқуқни "ўлиши" ҳақидаги марксизм мафкурасидаги башорат ҳақиқатда давлатчилик ва ҳуқуқий меъёрлар ва институтларнинг (шу жумлада давлат ҳокимиятининг бўлиниши) инкор қилишдан иборат бўлди. Чунки социализм давридаёқ ҳуқуқий меъёрлар пролетар диктатурасининг буйруқ актлари ва жазолаш муассасалари билан амалга ошира бошлади. Реал ҳокимият коммунистик партия қўлига ўтди. Турли ваколатли, ижроия ва суд тузилмалари тўлиқ партия қарорларига боғлиқ эди, улар безак вазифасини бажарар эди холос. Коммунистик партиянинг пролетариат диктатураси тизимида тутган раҳбарлик роли ҳокимиятнинг бўлиниш принципини инкор қилади. Бу ерда социалистик амалиёт барча бошқа муносабатлардаги каби тўлиқ коммунистик таълимотга таянар эди. Бу таълимот партиявий-синфий диктатурадан бошқа давлатчиликни тан олмас эди. Ўзини обрўсизлантирган (айниқса шахсга сиғиниш, катағонлар даврида) "пролетариат диктатураси" тушунчаси 60 чи йиллар бошида пролетариат диктатурасидан умумхалқ давлатига ўтиш қоидаси билан алмаштирилди. Бироқ бу қоиданинг ўзи ҳам, унинг 1977 йил Конституциясида ифодаланиши ҳам расмий ҳарактерга эга эди, чунки КПСС раҳбарлиги остидаги пролетар диктатурасининг илгариги базис ва усткурма

тузилмалари ҳаммаси ўз жойида, ўзгармаган ҳолда қолди. Улар қайта қуриш даврида ҳам ўзгаргани йўқ. 1988 йилда социалистик ҳуқуқий давлатнинг шакллантириш принциплари аҳамиятга эга иш деган қоида эълон қилинди. Бироқ бу ҳам сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий ва миллий давлатчилик ўзгаришлари ҳақидаги қоидалар каби декларация бўлиб қолди холос. Реал социализм (жумладан қайта қуриш тажрибаси ҳам) социализм билан ҳуқуқий давлат бир бирига мутлоқ мос эмаслигини, бир бирини инкор қилишини, социализмга мос тузум тоталитаризм эканлиги тажрибада исботланди. Марксизм-ленинизм модели асосида қурилган социализмга хос белгилар - социалистик мулкчилик, диктатура хукмронлиги, партия хокимиятининг монополияси, буйруққа тенг план, расмий мустақил ҳисобланган республикалар устидан марказнинг хукмронлиги, хўжаликни бошқариш ва идора қилишнинг зўравонлик усулларини қўлланишлари ва хоказолар. Социализм бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Ҳуқуқ, шахс эркинлиги, одамларнинг ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилиши, бозор муносабатлари, фуқаровий жамият ва ҳуқуқий давлат томон интилишлари, харакатлари социализм доирасида амалга ошириш мумкин эмаслиги яққол кўринди. КПСС раҳбарлиги остида амалга оширилмоқчи бўлган айрим ислоҳатларни мувоффиқиятсиз бўлишининг сабаби ҳам шундадир. Хукмрон партия ва хукумат доираларининг бундай ўзгаришларга қаршилик кўрсатиши уларни эски тартиб ва тузумни сақлаб қолиш тарафдорлари эканлигида эди. 1991 йил август ойидаги харбий- коммунистик путчда бу яққол намоён бўлди. Умуман қайта қуриш йилларида бошланган ўзгартириш жараёни социализмнинг замонавийлаштиришга, уни одам башара шаклга солишга қаратилган эди. Бироқ қайта қуриш йиллари ва ундан кейинги ўзгаришлар тоталитар тузимини инкор қилишга, социализмдан воз кечишга олиб келди. Қайта

қуриш ташаббускорлари бундай оқибатларни ҳаёлига ҳам келтирмаган эдилар. Қайта қуриш йилларида коммунистик идеологиядан аста-секин чекиниш, жамоатчилик фикрининг эрканлашуви ва ошкоралик кўртакларини ривожлана бориши, мафкуравий ва сиёсий плюрализмнинг, кўп партиявийлик ва жамоат бирлашмалари эркинликларини расмий тан олиниши, Иттифоқ маркази роли ва ваколатларининг заифлашуви ва республикалар мустақиллигининг кучайиши, мулкчиликнинг турли шаклларини тан олиниши каби ўзгаришлар аста-секин социализмга қарши сифатга айланиб кетди. Иттифоқ марказининг хукмронлигини енгиб ўтиш жараёнида миллий давлат суверенитети томон бўлган харакатнинг кучайиши ҳал қилувчи рол ўйнади. Бу жараёнда Ўзбекистон биринчилар қаторида ўзини мустақил давлат деб эълон қилди. Ўзбекистон мустақиллигининг эълон қилиниши ва бу тарихий ҳодиса муносабати билан қабул қилинган норматив ҳужжатлар мамлакатимизнинг социализм доирасидан чиққанлигини, янги иқтисодий ва ҳуқуқий тузумга ўтганлигини намойиш қилди.

Похожие

Жамият, давлат ва ҳуқуқ

Каримов И.А асарида давлат ва ҳуқуқ

Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти

Давлат бошқаруви тушунчаси ва унинг асосий тамойиллари

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси