Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти - Юриспруденция - Рефераты

Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти Режа : 1. Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг тизими 2. Халқаро ҳуқуқнинг даврий турлари 3. Халқаро оммавий ва халқаро хусусий ҳуқуқ 4. Халқаро ҳуқуқнинг тарихий ривожланиши

1. Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг тизими Халқаро ҳуқуқ ғоят кенг ва турли тармоқларни ўз ичига олувчи алоҳида ҳуқуқлар тизимидир. Шу билан бирга фақат нормалар йиғиндиси бўлибгина қолмай, уларнинг тизими ҳамдир. Зеро, бу нормалар бир-бири билан ўзаро узвий алоқададир. Халқаро ҳуқуқнинг ҳар бир нормаси, мазмуни унинг бутун тизими сифатида қа раб чиқилмоғи керак. Барча миллий ҳуқуқий тизимларга хос бўлган ҳуқуқнинг асосий хусусиятлари халқаро ҳуқуққа ҳам хосдир. У давлат идора характер и га эга бўлиб, муайян ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи юридик нормалар тизимидан иборат. Бу нормаларга риоя қилиш зарур ҳ олатларда давлат мажбурияти орқали таъминланади. Шу билан бирга халқаро ҳуқуқ миллий ҳуқуққа нисбатан ўзига хос хусусиятларга ҳам эга. Улар халқаро ҳуқуқ ҳаракатида бўлган халқаро системанинг ўзига хос чегаралари билан белгиланади. Бу чегаралар айни пайтда турли ижтимоий системаларга мансуб суверен давлатларнинг мавжудлиги, ўз субъекти учун мажбур бўлган ҳуқуқ нормаларини қабул қилишга қадар қонун чиқарувчи органларнинг йўқлиги, давлатларда мавжуд ижро ва судлов органларининг мавжуд эмаслиги билан, белгиланади. Демак, халқаро ҳуқуқ ички давлат ҳуқуқларидан субъектига, бошқариш предметига, нормаларни шакллантириш ва бу нормаларга риоя қилинишни таъминловчи давлат мажбурий органларининг фаолиятини зарур шароитларда амалга ошириш воситаларига кўра фарқ қилади. Ички давлат ҳуқуқ и субъектлари жисмоний, юридик шахслар ва давлат органларидан иборат. Халқаро ҳуқуқ субъектлари эса асосан устидан ҳеч қандай ҳукмронлик бўлмаган суверен давлатдан, ўз мустақиллиги учун курашаётган халқлар ва миллатлар ҳамда халқаро , давлатлараро ташкилотлар, айрим давлат сифат уюшмалар (эркин шаҳар лар, ватика н ва бошқалар) дан иборат. Халқаро ҳуқуқ ички давлат ҳуқуқининг бошқариш предметидан фарқли ўлароқ, ўз ҳаракат предметига эга. Бу кенг маънодаги давлатлараро

муносабатлар, яъни халқаро ҳуқуқ тизимининг барча субъектлари ўртасидаги муносабатлардир. Халқаро ҳуқуқ аксарият ҳолатларда давлат ичида юзага келувчи муносабатларга бу давлатнинг миллий ҳуқуқлари орқали муайян таъсир кўрсатса-да, бу муно сабатларни бошқармайди. Ҳозирги пайтда ички давлат ҳуқуқининг ҳар бир тармоғида шу давлатнинг халқаро шартномалари нормаларини ифодаловчи меъёрлар мав жуд . Бироқ давлатда ички муносабатлар унинг ички ҳуқуқлари билан бошқарилади. Агар халқаро ҳуқуқ норма лари давлатнинг ички дахлига таъсир ўтказадиган бўлса , бу шу давлатнинг ҳуқуқи мана шундай таъсирини кўзда тутишдан келиб чиқади. Миллий ҳуқуқ нормалари давлатларнинг органлари томонидан яратилади. Халқаро тизим да ҳ окимиятнинг йўқлиги, суверен давлатлар у с тидан турувчи ҳокимиятнинг йўқ лиги туфайли халқаро ҳуқуқ нормалари унинг ў з субъектлари, энг аввало, барча давлатлар ёки халқаро ҳуқуқ нинг бошқа субъектлари билан биргаликдаги иродасининг ҳосиласи б ў лган битимл а р ор қ али яратилади. Ички давлат ҳуқуқи сингари халқаро ҳуқуқ ҳ ам халқаро ҳуқуқ ий нормаларга риоя қ илишни таъминла ш учун давлат томонидан мажбур қ илиш усулининг қў лланишини кўзда тутади. Бироқ бундай м ажбурлов ҳуқуқи субъ е ктларининг ў злари давлатлар томонидан якка тартибда ёки биргаликда, давлатлар ўртасидаги битимлар асосида ҳаракат қ илувчи халқаро ташкилотлар, шунингде к ў з мустақиллиги учун курашаётган халқлар томонидан амалга оширилади. Умумий халқаро ҳуқуқ нормалари, яъни барча давлатлар учун ҳ амиша ўзига хос характердаги нормалар эса кўпгина ҳ олатларда турли давлатларнинг миллий ҳуқуқ нормаларининг синфий характеридан фарқ қилади. 2. Халқаро ҳуқуқнинг даврий турлари Ҳар бир ижтимоий-иқтисодий формацияда халқаро ҳуқуқнинг ўзига хос даврий турлари мавжуд бўлади. Шунинг учун ибтидоий жамият халқаро

ҳуқуқи ўрта аср жамияти халқаро ҳуқуқидан, бу эса ҳозирги замон халқаро ҳуқуқидан фарқ қилади. Халқаро ҳуқуқнинг ривожланиши умуман жамият ривожига мос равишда тараққий этади. Бироқ бу ерда ҳам орқага қўйилган қадамлар бўлади. Халқаро ҳуқуқ энг аввало, ўз тарихий турларининг инқилобий йўл билан алмашиниши орқали ривожланади. Зеро, ҳар бир кейинги босқич ўз ўтмишдошидан афзалроқ эди. Бу ривожланиш, шунингдек ҳар бир ижтимоий-сиёсий формация доирасида ҳам давом этади. Ўзига хос хусусиятлари нуқтаи назаридан қараганда ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи тўғрисидаги масала энг мураккаб масаладир. Ривожланган давлатлар ва БМТнинг тинимсиз ҳаракати ва янги мустақил давлатлар, бутун прогрессив кучларнинг халқаро ҳуқуқни демократлаштириш учун кураши натижасида унда туб ўзгаришлар юз беряпди. Шунинг учун ҳозирги замон халқаро ҳуқуқини халқаро ҳуқуқнинг янги тарихий тури деб ҳисоблашга ҳамма асослар бор. 3. Халқаро оммавий ва халқаро хусусий ҳуқуқ Ўзбек тилида ва қатор бошқа тилларда “Халқаро ҳуқуқ” тушунчаси халқаро оммавий ҳуқуқни билдирадики, ундан халқаро хусусий ҳуқуқни фарқлаб олмоқ лозим. Халқаро оммавий ҳуқуқ ва халқаро хусусий ҳуқуқнинг узвий алоқаси ҳеч ким томонидан рад этилмайди. Бир қатор таниқли муаллифларнинг таъкидлашича, халқаро хусусий ҳуқуқ халқаро ҳуқуқнинг бир қисми бўлиб, халқаро оммавий ҳуқуқ ва халқаро хусусий ҳуқуқлардан таркиб топади (мисол учун С.Б.Крилов— РФ, М.Геновски — Болгария, Моренс Кинтана — Аргентина). Ниҳоят, айрим муаллифларнинг таъкидлашича, халқаро хусусий ҳуқуқ қисман халқаро оммавий ҳуқуқ ва қисман миллий ҳуқуқий тизимлар нормаларини ўз ичига олади (Хосе де Йангуас Мессия — Испания ва бошқалар). Шу нарса маълумки, ҳақиқатдан ҳам халқаро хусусий ҳуқуқ қисман турли давлатларнинг миллий ҳуқуқ тизимларига, қисман халқаро оммавий

ҳуқуқ халқаро шартномаларга тааллуқли ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборат. Халқаро хусусий ҳуқуқ бир давлат ҳуқуқий тизими доирасидан чиқувчи хилма-хил миллий ҳуқуқий тизимлар субъектлари ўртасидаги муносабатлар ни бошқариш предметига эга бўлса ҳам, унинг ўзи алоҳида ҳуқуқ тармоғи эмас. Бу деган сўз халқаро хусусий ҳуқуқ , фанининг халқаро оммавий ҳуқуқ, фани билан алоқаси бундан буён ҳам чуқурлашиб боради. Бинобарин, халқаро хусусий ҳуқуқ бўйича мутахассис халқаро оммавий ҳуқуқ асос лари билан в а аксинча, халқаро оммавий ҳуқуқ бўйича мутахассис халқаро хусусий ҳуқуқ асослари билан та ниш бўлмоғи ғоят муҳимдир. 4. Халқаро ҳуқуқнинг тарихий ривожланиши Халқаро ҳуқуқ тарихи давлат ва ҳуқуқ , умумий та рихининг ажралмас қисми бўлиб, давлатнинг дастлаб вужудга келиши билан бошланган. Кўпгина тарихий ёдгорликлар энг қадим замонларда ҳам халқаро ҳуқуқ мавжуд бўлганлигидан далолат беради. Давлат ва ҳуқуқ умумий тарихини халқаро ҳуқуқ тарихига қарама- қарши қўйиш ва уни қандайдир даврийлаштириш тўғрисида гапириш методология жиҳатдан нотўғри бўлур эди. Халқаро ҳуқуқнинг собиқ марксча-ленинча фани халқаро ҳуқуқни даврийлаштириш асосига ижтимоий- иқтисодий босқичларни қўйиб, бунда: Қулдорлик даврининг халқаро ҳуқуқи, феодал жамиятнинг халқаро ҳуқуқи буржуа даврининг халқаро ҳуқуқи ва капиталистик ижтимоий-иқтисодий формациядан коммунистик формацияга ўтиш даврининг халқаро ҳуқуқи тарихий турларини фарқлайди. Бундай даврийлаштиришни ривожланган давлатлар халқаро ҳуқуқшунослари тан олмайдилар. Улар давлат ва ҳуқуқнинг синфий хусусиятини рад этиб, аста-секин юз берадиган эвалюциянигина тан олади. Умуман халқаро ҳуқуқ тарихини ёритаётиб, шуни қайд этиш керакки, халқаро ҳуқуқнинг бир тури иккинчи тур билан алмашиб туриши, айниқса, эски халқаро ҳуқуқнинг янги, замонавий ҳуқуқ билан алмашиши прогрессив характерга эгадир.

Қадимги тарих, энг қадимги давр тарихи — ибтидоий ва қадимги жамият ишлаб чиқариш муносабатлари ҳукм сурган даврдир. У пайтларда ҳали ягона халқаро ҳуқуқ тизими шаклланмаган эди. Умумий, универсал тус олмасидан илгари халқаро ҳуқуқ жаҳоннинг турли минтақаларида ривожланди. Минтақалашув қадимги жамиятда вужудга келиб, у то Рим империяси яксон бўлгунча (эрамизнинг V асри охирлари) халқаро ҳуқуқ учун алоҳида хусусиятга эга эди. Халқаро ҳуқуқ ривожланган асосий минтақалар икки дарё оралиғи ва Миср, Ҳиндистон, Хитой, қадимги Юнонистон ҳамда қадимги Рим бўлган. Уларнинг ҳар бирида ўзига хос хусусиятдаги халқаро ҳуқуқий муассасалар ривожланганди. Албатта, халқаро ҳуқуқнинг умумий хусусиятлари, биринчи навбатда, уларнинг оддийлик характерига эга эканлиги ҳуқуқий нормаларга хос хусусият эди. Буни Миср фиравни Рамзес II хеттлар шоҳи Хаттушил III билан эрамиздан олдинги 1278 йилда тузилган халқаро шартнома мисолида яққол кўриш мумкин. Бу шартнома исёнларни бостириш, қочқинларни тутиб эгаларига қайтариш ва шунга ўхшаш қоидаларни кўзда тутган эди. Қадимги жамият халқаро марказларининг бир-бирларидан анча олисда бўлганлигига қарамай, элчилик ҳуқуқи, уруш қонунлари ва одатлари ҳамда халқаро шартномалар сингари халқаро ҳуқуқ институтларидаги қизиқ ўхшашликларга эътибор бермаслик мумкин эмас. Ҳозирги халқаро ҳуқуқ тармоқларининг бир қисми, эиг аввало, халқаро шартномалар жуда қадим замонларда вужудга келган. Эрамиздан аввалги XXIII асрда Аккад шоҳи Нарамсин билан Эламнинг майда ҳукмдорлари ўртасида тузилган шартнома бизнинг кунларимизгача етиб келган энг қадимги шартнома эди. Аслини олганда, ҳар бир минтақада халқаро ҳуқуқнинг у ёки бу институтлари шаклланди, улар давр синовларидан ўтиб, такомиллашди, кейинчалик эса ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ таркибига яқинлашди Чунончи, ҳинд тарихи манбаи — Ману қонунларида (эрамиздан олдинги IV—II асрлар)

сўз юритилган уруш қонунлари ва одатларнинг айрим инсонпарварлик жиҳатлари кейинчалик уруш қонунлари ва одатлари тўғрисидаги ва уруш қурбонларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги кўпдан кўп Конвенцияларда ўз аксини топди. Энг қадим замонларда маълум бўлган “Саёҳатчи элчилар”нинг дахлсизлиги дипломатия ҳуқуқининг тегишли тармоқларини ривожлантирди. Қадимги Юнонистонда амалда бўлган хорижий кишиларга ҳомийлик қилиш институти (проксения) ҳозирги консулликни ўзига хос кўриниши эди. Рим ва чет эл давлатлари ўртасидаги баҳсларни қараб чиқиш учун тузилган келиштирувчи комиссиялар кўп жиҳатдан давлатлар ўртасидаги баҳсларни ҳал этишнинг айрим замонавий тинч воситаларини эслатади. Ману қонунларида брахманлар бурчларидан бири сифатида чет элликларга меҳмондўстлик кўрсатиш эътироф этилган эди. Қадимги Греция ва Римда чет эллик кишиларга ҳомийлик кўрсатиш, айниқса, кенг тарқалганди. У ерларда бундай ҳомийликнинг махсус тармоқлари таркиб топган бўлиб, улар проксени ва патронатлар деб аталарди. Рим “халқаро ҳуқуқи” халқаро ҳуқуқнинг кейинги ривожига анча таъсир кўрсатди. Рим ҳуқуқшуноси Ульпианнинг фикрича, “халқаро ҳуқуқ” деб номланувчи Рим ҳуқуқининг бир қисми уруш, асирлик қуллик тинч шартномалар, ярашув, элчиларни ҳақорат қилишни тақиқлашдан иборат муқаддас бурч, шунингдек чет элликлар билан никоҳдан ўтишни тақиқлашга тааллуқли нормалардан иборат эди. “Халқларнинг ҳуқуқи шундан иборатки, - деб давом эттиради Ульпиан, ундан барча халқлар фойдаланади”. Рим ҳуқуқшуноси Помпонийнинг таъкидлашича, “агар кимдир душман томонининг элчисига зиён етказса, бу халқлар ҳуқуқининг бузилиши сифатида қаралиши керак. Зеро, элчилар муқаддас ҳисобланади». Аслини олганда, қадимги Рим ривожланган жамият даврида «халқаро ҳуқуқи» ёзиб қўйилган қонунлар жаҳондаги кўпчилик халқларнинг одатларида қapop топган табиий ҳуқуқни кўзда тутади. Шунингдек Рим ҳуқуқшуносларининг “Ҳатто душманга берилган сўзҳам бажарилиши керак”, “Шартномаларга риоя қилиш зарур” сингари қоидалари ҳам маълум. Сунгги қоида қадимги

дунё давлатлари томонидан халқаро шартномалар тузиш одатдаги ҳуқуқий характерга ва диний тусга эга эди. Ўрта асрда халқаро ҳуқуқнинг ривожланиши қадимги дунё халқаро ҳуқуқнинг нормаларига қараганда ўзига хос хусусиятларга эга бўлди. Биринчидан, ўрта аср давлатлари характери аниқ, ифодаланган янги халқаро ҳуқуқ тармоқлари (“Қирол ҳуқуқи”, “Муҳожирларга. нисбатан репрессалия” ва бошқалар) вужудга келди. Иккинчидан, минтақаларнинг ўзи ҳам бошқача бўлиб қолди айримлари йўқ бўлиб кетди, янгилари вужудга келди, баъзиларининг кўриниши ўзгарди. Ўша даврда халқаро ҳаётнинг энг асосий марказлари сифатида Ғарбий Европа, Византия, Киев, кейинчалик эса Мовороуннаҳр, жануби-ғарбий Ўрта ер денгизи ҳавзаси, Ҳиндистон, Хитой ва Америка қитъасидаги давлатларнинг шаклланишларига кучди. Учинчидан, халқаро ҳуқуқнинг олдинги институтлари такомиллашди. Тўртинчидан, халқаро ҳуқуқ ўрта аср давлатлари ўз тараққиёти жараёнида босиб ўтган асосий босқичлар: ўрта аср давлатларининг пайдо бўлиши даври (V—XI асрлар), бўлинишлар даври (X—ХII асрлар), монархия сулоласи бўлган йирик ўрта аср жамиятининг ташкил топиш даври (XIII— XV асрлар) ва ниҳоят, абсолютизм даври (XVI—XVII асрлар)га муте ҳолатда ривожланди. Халқаро ҳуқуқнинг белгиялик тарихчиси Ф.Лораннинг “Агар инсоният тарихида илк ўрта аср даври тун бўлса, халқаро ҳуқуқ тарихида бу давр “юлдузли тун” даври бўлган эди”, деган таърифига қўшилиш қийин. Аслида эса, кўриб чиқилаётган давр “мушт ҳуқуқи” ҳукм сурганлиги билан характерланади. Халқаро ҳуқуқ энг раҳмсиз ва даҳшатли, тинч аҳоли, ярадорлар, бетоблар ва асирларга нисбатан диний маҳдудлик билан тўлган ёвуз одатларни қўллашни ёқларди. Ўша даврда черков, айниқса, Рим католик черковининг халқаро ҳуқуққa таъсири жуда катта эди. Провослав ва мусулмон дини ҳам унга ўз таьсирини кўрсатар эди. Тез-тез бўлиб турадиган урушлар черков манфаатларига, айниқса, Ғарбий Европада энг йирик Ўрта

аср ер эгаси бўлган Рим католик черкови манфаатларига катта зиён етказарди. Шу муносабат билан черков мулкдорлар ўртасидаги баҳсларнинг арбитраж воситаси билан ҳал этилишига ёрдам кўрсатишга интиларди. Халқаро ҳаётнинг айрим масалалари XII—XV асрларда жаҳон черков намоёндаларининг кенгашларида қараб чиқиларди. Таниқли рус халқаро ҳуқуқшуноси В.Э.Грабарь бу кенгашларни халқаро мулоқот органлари, ҳозирги халқаро конференцияларнинг дастлабки кўриниши деб ҳисоблайди. Улардан бирида 1386 йилги Карфаген соборида илгарироқ таркиб топган “шартномаларга риоя қилиш керак” тамойили маъқулланди. Ўрта аср жамияти қатламларида халқаро иқтисодий муносабатлар аста- секин ривож топа бошлади. Бу халқаро денгиз ҳуқуқи, чет элликларнинг ҳуқуқий мақоми ва консуллик ҳуқуқига доир норма ва институтларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Чунончи, денгиз ҳуқуқи нормалари Орлеан мулоқотида (XII аср), “Консолате дель Маре” (“Денгиздаги яхши одатлар кодекси” (XIII аср охири) тўпламида қонуний кучга кирди. Консулликларга суд ва маъмурий юрисдикция масаласида кенг ҳуқуқлар берилган, ўз мамлакатининг шу мамлакатга кўчиб келган фуқароларига ёрдам кўрсатиш ва мустақил ҳомийлик қилиш бўйича муайян имкониятлар берилганди. Албатта, турли минтақаларда ва ўрта асрнинг турли босқичларида халқаро ҳуқуқнинг ривожланиши ўзига хос хусусиятларга эга бўлди. Хусусан, Қадимги Турон давлатларидаги халқаро ҳуқуқий муносабатлар бундан далолат беради. Жумладан бу муносабатлар муҳожирлар учун инсонийроқ муносабатни кўзда тутар, инсоний қоидалар фақат шартномалардагина эмас, ҳатто солномаларда ҳам ўз ифодасини топган эди. Уларда, чунончи, бегоналар юртини ҳурматлаш таъкидланган “Ўзаро муҳаббатда ва тинчликда яшанг... бошқаларнинг мулкига дахл қилманг, бошқаларнинг сарҳадларига кўз олайтирманг, ўзингизда бори билан кифояланинг”, деган сатрлар учрайди. Турон давлатида ҳатто, душман: давлатларининг элчилари дахлсизлиги тамойилига риоя қилиш одат тусига

кирган ва Осиё ҳамда Ғарбий Европадагига нисбатан уруш қонунлари ва одатларига риоя қилишга муносабат ҳам анча инсоний эди. Буюк соҳибқирон Амир Темурнинг “Темур тузуклари” асари ҳарбий ҳаракатларни тартибга солиш зарурлиги ва уруш қонунлари ҳамда одатларини инсонпарварликка йуналтиришга қаратилган халқаро ҳуқуқ доктринасининг ривожланишига прогрессив таъсир кўрсатди. Халқаро ҳуқуқ институтлари ва нормалари Турон давлати халқаро муносабатларини тартибга солишда муҳим роль ўйнайди. Чунончи, XV аср бошларида Амир Темур Испания ва бошқа давлатлар элчиларини қабул қилаётиб, ўрта аср дипломатиясида расмий қабул ва тантанали маросимларда элчилар учун белгиланган махсус имтиёзлар давлатлар ўртасидаги муносабатларнинг яхшиланишига асос эканлигини кўрсатиб берди. Ўрта асрлардан то абсолютизм давригача халқаро муносабатларнинг ҳуқуқий муносабатларини тартибга солишнинг илмий асосланган муҳим тизими ҳали таркиб топмаган эди. Шу билан бирга натурал хўжалик ҳукм сурган даврда ҳам давлатлараро алоқаларнинг ривожланиш эҳтиёжлари турли муаллифларнинг (диншунослар, Рим ҳуқуқи назариётчилари, файласуфлар, тарихчилар) дунёқарашини муайян тарзда кенгайтирди. Улар ўз асарларида халқаро ҳуқуқ масалалари бўйича алоҳида қоидаларни баён қилдилар. Айниқса, диншуносларнинг асарлари, илк ўрта аср даврида, бошидан оёқ католик черков манфаатларини ифодалаш ғояси билан суғорилган бўлиб, черков доираларининг жаҳон миқёсидаги ҳукмронлиги доирасини назарий жиҳатдан асослаш ҳамда амалий жиҳатдан таъминлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган эди. Бундай қарашлар илк дафъа Епископ Августин Блаженийнинг (354—430 йиллар) “О граде божьем” трактатида “ҳуқуқий” шакл ифодаланганди. Бу қарашлар, аввало, унинг барча кишилар ва барча давлатлар учун умумий бўлган ҳуқуқни қapop топтириш зарурлиги тўғрисидаги ғояда ўз аксини топганди. “Черков оталари”нинг асарларидан анча кейинроқ шаклланган “салбий” ҳуқуқ доктриналарини кузатиш мумкин. Католик черковининг жаҳонга

ҳукмронлиги назарияси Фома Аквинскийнинг (1224—1274 йиллар) қарашларида ўз ифодасини топади. У идеаллаштирилган “Илоҳий ғоя”ни амалга ошириш йўлида давлатларнинг суверен ҳуқуқларини рад этишнинг қатъий тарафдори бўлиб майдонга чиққан эди. Бундай қарашлар ҳозирги замонда ҳам фақат черковгагина эмас, балки айрим давлатларда олий табақа манфаатларига ҳам хизмат қилмоқда. Айни пайтда ўрта аср давридаёқ зарурлиги ғоят билиниб келаётган ижтимоий ҳаётнинг баъзи соҳаларида давлатлар ҳамкорлигининг муайян ташкилий шаклларини ўз ичига олган “Умумий тинчлик” ўрнатиш лойиҳалари ишлана бошланди. Чех қироли Юрий Подебраданинг турк агрессиясига қарши кураш учун Европа христян давлатлари иттифоқини тузиш кўзда тутилган лойиҳаси уларнинг ичида энг машҳури бўлганди. Бундан ташқари мазкур лойиҳа папа таъсирини чеклашга ва Европада “абадий тинчлик” ва хавфсизликни таъминлашга қаратилган эди. Абсолютизмга ўтиш билан халқаро ҳуқуқ янги институтларининг шаклланиш жараёни давом этди ва эски нормалар маълум даражада ўзгарди, ўрта аср қатламларида ривожланган муносабатлар эҳтиёжини ифодаловчи халқаро ҳуқуқий тамойиллар ва нормаларнинг асоси вужудга кела бошлади. Бу, айниқса, ўттиз йиллик уруш (1618—1648 йилларни) якунлаган машҳур Вестфаль Конгрессида яққол кўзга ташланади. Айрим ғарб халқаро ҳуқуқшунослари халқаро ҳуқуқнинг вужудга кела бошлашини шу Конгресс ва унинг қарорлари билан боғлашлари тасодифий эмас. Конгресс охирида имзоланган Мюнестер ва Оснабрюк трактатлари аввало ўттиз йиллик уруш натижасида вужудга келган Европадаги ҳудудий ўзгаришларга таъсирини ўтказди, мана шу трактатларда чегаралар нинг дахлсизлигини белгилаб қўйди. Чегаралар дахлсизлиги билан алоқадор тенгликнинг сиёсий тамойили, қатор асрлар мобайнида халқаро муносабатларнинг асосий тамойилларидан бири бўлиб келди. Ҳукмдор дини унинг авом халқи учун мажбурий эканлигини белгилаган 1555 йилдаги Ауссбург қарорини маъқуллаб, Вестфаль Конгресси диний

урушларни, хусусан католиклар билан протестантлар ўртасидаги урушларни чеклашга интилди. Давлатлар ўртасида муҳим дипломатия муносабатлари ўрнатиш, давлатлар ўртасидаги келишмовчиликларни халқаро Конгрессларда ҳал этишга интилиш, олий табақа хокимиятининг руҳонийлар ҳокимиятидан тобелигини бекор қилиш ва давлатлар тенглигини («Тенглар тенглар устидан ҳукмдор эмас») таъминлаш — буларнинг ҳаммаси Вестфаль Конгрессини халқаро ҳуқуқни ривожлантиришда муҳим босқич сифатида таърифлаш учун асос бўла олади. Халқаро ҳуқуқнинг ҳозирги доктринасининг вужудга келиши ва ривожланиши XVI асрга тааллуқли бўлиб, аввало атоқли голланд олими ўз даврининг прогрессив юриспруденцияси асосчиси Гуго Гроцийнинг (1583— 1645 йиллар) иши билан боғлиқдир. Бироқ Гроцийнинг ворислари бўлган испан диншунослари Франциско де Витория (1492—1546 йиллар), Франциско Суарис (1548—1617 йиллар) ва бошқалар ўзларининг диний асарларида халқаро ҳуқуқ, аввало, уруш ва мустамлакаларни босиб олиш ҳуқуқи масалаларига катта эътибор бердилар. Улар, Августин Блажений ва Фома Аквинский руҳида «табиий» ҳуқу қ ининг католик концепциясини ривожлантирдилар. Рим фуқаролиги бўйича мутахассис, аслида келиб чиқиши италиялик бўлган инглиз Альберико Жентили (1552—1608 йиллар) ҳам халқаро ҳуқуқ масалаларига муайян ҳисса қ ў шди. Жентили «Табиий» ҳуқуқ концепциясининг давомчиси бўлгани ҳолда халқаро ҳуқуқ қ а, аввало, амалиёт нуқтаи н азаридан ёндашди. Шунга қарамай, фақат Гуго Гроций халқаро ҳуқу қ ни мустақил юридик фан сифатида ривожлантирди. У халқаро ҳуқуқий мунасабатларни вужудга к е лтириш тамойиллари масаласидаги қарашларни энг тўла ва эркин ифодалай олган шах с эди. Гроцийнинг улкан адабий мероси ичида (90 дан зиёд иш ) «Озод денгизи ёки Ҳиндистон билан савдо соҳасида голландларга тааллуқли ҳуқуқлар тўғрисида» ва 1625 йилда чоп этилган “Уруш ва тинчлик ҳуқуқи

тўғрисида”ги трактатлари, айниқса машҳурдир. Гроцийнинг тинчлик ҳуқуқи тўғрисидаги китобида ҳокимият тепасига чиқиб келаётган кучларнинг манфаатлари ифодаланиб, Нидерландия революцияси ғоялари билан суғорилган халқаро ҳуқуқ соҳасидаги асосий қоидаларига таъриф берилганди ва у эркин антиклерикал характерга эга эди. Шу боисдан бу китоб 1627 йили тақиқланган китоблар қаторида XX аср бошларигача таъқиб қилинган. Гроций қарашларига биноан халқаро ҳуқуқ қисман «Соғлом идрок кўрсатмаси бўлган» «Табиий» ҳуқуқдан ва қисман давлатларнинг ялпи розилигига биноан яратилган позитив (конвенцион ва одатдаги) ҳуқуқдан иборатдир. Гроций урушларни «хусусий» ва «аралаш», шунингдек одил ва босқинчилик урушларига бўлиб, ҳуқуқ бузилишларига нисбатан жавоб тариқасидаги адолатли урушни тан олар, уруш даҳшатларини юмшатиш учун курашлар, ўзаро муносабатларда виждонан иш юритишга даъват этар, уруш давомида болаларни, хотин-қизларни, кексаларни, дин пешволарини, фан заҳматкашлари, деҳқонлар, савдогарлар манфаатларини ёқлар эди. У уруш вақтида хусусий мулкни йўқ қилиш ва босиб олинганлар устидан чеклашлар ўрнатиш зарурлигини исботлашга уринарди. XVII—XVIII асрларда шаклланган халқаро ҳуқуқ, фанидаги уч, яъни табиий ҳуқуқ позитивлик гроциянлик ишлари асосий йўналиш ичида энг таъсирлиги Гроцийанлик йўналиши бўлган эди. Гроций ғояларини ривожлантиришга шу йўналиш вакили Швецариялик Веттел жиддий хисса қушди. Унинг «халқаро ҳуқуқ» китоби (1758 йил) ҳозирги пайтда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. XVII—XVIII асрларда Россияда халқаро ҳуқуқий қарашлар уч йўналишда ривожланди. Улар ҳарбий низомларни ишлаб чиқишда, Максим Грек васиятлари ва Юрий Крижаничнинг сиёсий трактатларида, элчилик прикази фаолиятида ўз ифодасини топди. Максим Грек ўз асарларида (XVI аср) подшога муҳожирларга ҳомийлик кўрсатишни маслаҳат берарди. Юрий Крижанич Максим Грекдан фарқли

ўлароқ, ўзининг «Сиёсий уйлар» трактатида муҳожирларни четлаштириш, уларни ўзига яқинлаштиришга йўл қўймаслик ахлоқий қарашларини қабул қилмаслик ғоясини илгари сурган. У чет эл муносабатларини ниҳоятда камайтиришни таклиф қилганди: ҳеч қандай элчиларни қабул қилмаслик муҳим зарурат туғилмаганда уларни яқин йўлатмаслик ва тезда жўнатиб юбориш; ўз элчиларини ҳам зарур эҳтиёж бўлмаганда ҳеч қаерга юбормасликғоялари тарафдори эди. XIV асрнинг 50—60-йилларида қадимги Турон давлатида эса дипломатик муносабатлар ривож топди. Буюк Амир Темур давлати Франция қироли Карл VI (1380—1422), Англия қироли Генрих IV (1399—1413) ҳамда Кастилия ва Леон қироли Генрих III де Трастамара (1390—1407) лар билан дипломатик алоқалар ўрнатиб, ёзишмалар олиб борди. Бу ёзишмаларда ўша давр элчилик ҳуқуқининг асосий қоидалари ифодаланган. Испания элчиси Руи Гонсалес де Клавихонинг 1406 йили Амир Темур давлати дипломатияси тўғрисида ёзган кундалиги элчилик институтига оид оригинал асардир. 1793 йили Конвентга аббат Грегуар томонидан. тақдим қилинган ва 21 моддадан иборат халқлар ҳуқуқлари Декларацияси, жумладан, «Халқлар тинчлик вақтида бир-бирларига кўпроқ яхшилик қилишлари ва уруш вақтида камроқ ёвузлик кўрсатишлари», «Денгиз каби туганмас ва зарарсиз фойдаланишда бўлган ҳамма нарсалар барчага тегишли ва қандайдир бирон бир халқнинг мулкига айланиши мумкин эмас», «Халқлар ўртасидаги шартномалар муқаддасдир» деб таъкидланган эди. Бу тамойиллар халқларнинг суверенитети, бир-бирининг ишларига аралашмаслик тамойиллари ва фуқаролик плебисцит, комбатантлар сингари институтлар билан биргаликда ҳокимият тепасига келган кучлар халқаро ҳуқуқнинг асосларини ташкил этарди. Ҳозирги халқаро ҳуқуқнинг шаклланиши ва янада ривожланишига Вена (1814—1815 йиллар), Париж (1856 йил), Берлин (1878 йил) Конгресслари катта таъсир кўрсатди.

Вена Конгресси халқаро ҳуқуқда ўша давр учув прогрессив аҳамиятга эга бўлган, бир қатор институтларнинг ташкил топишида муҳим роль ўйнади. Чунончи, у дипломатик агентларни «Синфларга» ягона тартибда бўлишни белгиловчи регламентни ва негрлар билан савдо қилишни тўхтатиш тўғрисида давлатлар Декларациясини қабул қилди, халқаро дарёларда кемачилик қоидаларини белгилади, муҳим бетарафлик институтини жорий этди. Айни пайтда Вена Конгресси Наполеон устидан ғалаба қозонган ғолиблар ўртасида Европа ва мустамлакаларни бўлиб олиш натижаларини мустаҳкамлади. Муқаддас иттифоқ таъсис этилди. Унинг фаолияти асоси сифатида легитизм — Европада ва бошқа қитъаларда ҳам революция ҳамда. озодлик ҳаракатларига қарши қаратилган тамойил қабул қилинди. Вена Конгресси қарорларидаги бу қарама-қаршиликлар инсоният тарихи солномаларида қачонлардир маълум бўлган халқаро ҳуқуқ функцияларини энг ёвузларча сохталаштиришдан иборат деб таъкидлашга асос бўлди. XIX асрнинг биринчи ярми мобайнида халқаро ҳуқуққа оид муносабатларда ўрта аср ва ҳозирги замон қарашларнинг кураши давом этди. Фақат XIX асрнинг охирларига келиб, ҳозирги замон қарашлари узил-кесил ғалаба қозонди. Бу 1858 йилги Париж Конгрессида, айниқса, унинг денгиз ҳуқуқи ва денгиз урушларига оид каперликнинг таъкидлашича, «Байроқ юкларни сақлайди» тамойилининг мустаҳкамланишида, ўзининг ёрқин ифодасини топди. Сўнги тамойил уруш вақтида бетараф мамлакатлар ҳуқуқини таьминлайди. Дунай буйлаб юк ташишни халқаро ҳуқуқий йўлга қуйишда аллақачон халқаро ҳуқуқда тобора қатъий суқилиб кираётган тенденциялар кириб кела бошлади. Бир томондан Дунай буйлаб кемалар ҳаракатининг тўла эркинлиги эълон қилинар, иккинчи томондан Дунай бассейнининг тўла ҳуқуқли хужайини аслини олганда «нодунай» ҳокимиятлари кирган Европа Дунай комиссияси бўлиб қолган эди. Конгресс ораларида жиддий келишмовчиликлар вужудга келаётган. давлатларга қуролли тўқнашувларга йўл қўймаслик учун «дўстона давлат»нинг

воситачилигига мурожаат қилишга даъват этди. Конгресснинг қарорлари Қора денгиз бўғозлари режимига ҳам дахлдор эди. 1878 йил Берлин Конгрессида бир қатор қарорлар яна бир бор маъқулланади. Конгресс булардан ташқари Черногория, Сербия ва Руминияни биргаликда тан олиш ҳақида қарор қабул қилди, Болгариянинг мустақиллигини тан олди. Бошқа қарорлар орасида Батумини эркин Гаван (портофранко) деб эълон қилиш тўғрисидаги Қарорини алоҳида эслатиб ўтиш жоиздир. Жумладан, Берлин конференцияси (1884—1885 йиллар) «бетараф», яъни «ривожланмаган» халқлар яшаётган ерларни босиб олишнинг тўғрилигини эътироф этди. Айрим давлатлар ёлғондан иборат иккиюзламачилик сиёсатини ўтказарди. Улар шундан иборат эдики , улар янги урушга тайёрланаётиб, урушнинг қоидалари ва одатларини ишлаб чиқишга тобора катта эътибор бераётган 1899 йилги Гаага халқаро конференциясини тинчлик конференцияси деб атаганликларидир. Бу конференция ҳам, 1907 йилги иккинчи Гаага конференцияси ҳам кун тартибида турган қуролсизланиш ҳақидаги масалани ҳал этмади. Фақат ўша пайтда бутун жаҳонга оғир юк бўлиб тушаётган урушга тайёргарлик ишига сарфҳаражатларни камайтириш тўғрисидаги яхши ниятлар баён қилинди, ҳолос. Халқаро келишмовчиликларни тинчлик йўли билан ҳал этиш тўғрисидаги ҳужжатдан ташқари бошқа конвенцияларнинг ҳаммаси уруш қонунлари ва одатларига бағишланганди. Шунингде к, учинчи Гаага тинчлик конференцияси ча қ ириш ҳ ам кўзда тутилган эди. Бироқ бунга биринчи жаҳон уруши хала қи т берди.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Халқаро хусусий ҳуқуқ

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Ҳуқуқ нормаси тушунчаси