Халқаро иқтисодий ҳуқуқ - Юриспруденция - Рефераты

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ Режа : 1. Халқаро иқтисодий ҳуқуқ тушунчаси 2. Қарама-қарши ғоялар кураши шароитида халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг шаклланиши. 3. Халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасида иш олиб борувчи халқаро ташкилотлар 4. Халқаро иқтисодий ҳуқуқ манбалари 5. Халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг мақсадлари ва тамойиллари 6. Халқаро иқтисодий шартномалар

1. Халқаро иқтисодий ҳуқуқ тушунчаси Халқаро иқтисодий муносабатлар мураккаб тизимга эга. Улар турли мамлакатларнинг жисмоний ва юридик шахслари ўртасидаги муносабатлар каби давлатлар ўртасидаги муносабатларни ҳам қамраб олади. Бу муносабатлар ўз мавзу мундарижасига кўра ҳам мураккабдир. Халқаро иқтисодий муносабат, масалан, бир мамлакатдан бошқа мамлакатга етказиб бериш учун (тор маънода халқаро савдо муносабатлари) моллар сотиб олиш ва сотиш бўйича муносабатлар, қарз, насиялар икки ва ундан кўп мамлакатларнинг банклари ҳамда бошқа корхоналари ўртасида заёмлар бериш бўйича муносабатлар бир мамлакат ҳудудидан иккинчи мамлакат ҳудудига йўловчи ва юклар ташиш бўйича муносабатлар (халқаро транспорт муносабатлари илмий-техника ихтиролари, саноат тажрибасидан фойдаланиш, техника ёрдами кўрсатиш бўйича муносабатлар, халқаро саноат ҳамкорлиги ва бошқалардан иборат. Жисмоний ва юридик шахслар ўртасида таркиб топган шу сингари мулкий муносабатлар бевосита миллий ҳуқуқ нормалари орқали тартибга солинади. Бу ҳуқуқ ва нормалар давлатлар томонидан автоном ёки уларнинг халқаро мажбуриятларидан келиб чиқадиган тарзда белгиланади ёхуд санкцияланади. Бундай ҳолатларда халқаро оборотда фуқаролик мулкий муносабатларнинг қатнашчилари алоҳида турдаги фуқаролик ҳуқуқи субъекти сифатида муносабатга кирувчи давлатлар ҳам бўлиши мумкин. Фуқаролик ҳуқуқи характердаги халқаро мулкий муносабатлар ва уларни ҳуқуқий тартибга солиш омиллари ( коллизей ва моддий-ҳуқуқий) халқаро хусусий ҳуқуқ томонидан ўрганилади. Халқаро оммавий ҳуқуқий ҳокимият субъекти сифатидаги давлатлар ва халқаро (давлатлараро) ташкилотлар ва кейингиларининг ўзаро муносабатларида таркиб топадиган давлатлараро иқтисодий муносабатларни (кенг маънода давлатлараро) тартибга солади.

Бу муносабатларнинт ўзига хослиги, уларнинг юқорида қараб чиқилган муносабатларидан фарқли ўлароқ бу муносабатларнинг сиёсий характери билан белгиланади. Давлатлараро иқтисодий муносабатлар ҳам ғоят хилма- хилдир. Улар савдо, денгиз ва транспорт турлари, молия ва қарз, фан-техника ва бошқа саноат ҳамкорлиги, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муносабати билан юзага келади. Халқаро иқтисодий ҳуқyқ халқаро оммавий ҳуқуқнинг умумий тармоғи сифатида халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасидаги фаолият муносабати билан халқаро ҳуқуқ субъектлари ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи нормалар йиғиндисидан иборатдир. 2. Қарама-қарши ғоялар кураши шароитида халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг шаклланиши. Ривожланган давлатларнинг ҳужжатларида бутун халқаро иқтисодий муносабатлар таркибини янги демократик асосда қайта қуриш учун биринчи даражали аҳамиятга эга бўлган тамойиллар эълон қилинди. Улар миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилашга бўлган ҳуқуқини тан олиш; мустамлака тузумининг ҳуқуққа зидлиги; тенгсизликка асосланган шартномаларни батамом бекор қилиш ; катта ва кичик давлатларнинг суверенитетини ҳурматлаш; ҳар бир давлат томонидан ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий тузумни танлаш эркинлиги; халқларнинг миллий озодлик курашини қўллаб-қувватлаш тамойилларидир. Улар Ўзбекистон Республикасининг 1991-1997 йиллардаги Туркия, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Малайзия, АҚШ, Англия, Франция, Япония, Хитой ва бошқа давлатлар билан тузган иқтисодий, яхши муносабатлар ўрнатиш тўғрисидаги ҳамда тинчлик шартномаларида ўзининг халқаро ҳуқуқий ифодасини топди. Халқаро иқтисодий ҳуқуқий тамойилларнинг шаклланиши нуқтаи назаридан мазкур шартномаларнинг қуйидаги қоидалари алоҳида аҳамиятга эга:

а) ташқи савдонинг давлат монополиясини ташқи иқтисодий сиёсати тамойили сифатида халқаро ҳуқуқий тан олиш; б) халқаро иқтисодий муносабатларда камситилишга йўл қўймаслик; в) энг кўп имкон бериладиган тамойилнинг томонларнинг савдо, иқтисодий муносабатлари, шартнома ҳуқуқи сифатида кенг тан олиниши. Шунинг учун ҳам БМТни ташкил этиш чоғида халқapo иқтисодий муаммоларни ҳал этиш учун имкониятлар яратишга катта эътибор берилган эди. Унинг Низомида иқтисодий характердаги халқаро муаммоларни ҳал қилишда халқаро ҳамкорликни амалга ошириш ташкилот мақсадларидан бири сифатида кўрсатиб ўтилади. Низомнинг бошқа моддаларида ҳам халқаро иқтисодий ҳамкорликни таъминлашга қаратилган кўпгина қоидалар берилган. Шу мақсадларда халқаро идора (ЭКОСОС ва у билан боғлиқ халқаро ихтисослаштирилган ташкилотлар) ташкил этиш кўзда тутилган эди. Биpoқ халқаро савдо масалалари билан махсус шуғулланувчи ташкилот тузилмай қолди. Ҳали уруш давом этиб турган вақтдаёқ тузилган халқаро савдо ташкилоти (ХСТ)ни ташкил этиш ҳамон долзарб масалалигича турибди. 1947 йил октябрида асосан ривожланган давлатлардан иборат 23 давлат Женевада тарафлар ва савдо тўғрисида бош битим (ГАТТ) тузди ўз характерига кўра у тарихда биринчи марта тузилган кўп томонлама савдо шартномаси бўлиб, унинг ҳозирги давр халқаро ташкилотига хос айрим хусусиятлари (иштирокчи, давлатларнинг вақти-вақти билан ўтказиладиган сессиялари, сессиялараро қўмита, котибият) мавжуд эди. Ё Ш Ўзбекистон Республикаси халқаро иқтисодий муносабатларни халқаро ҳуқуқий тартибга солишда халқаро битимлар ўзаро иқтисодий муносабатларида камситилмаслигига энг кўп имконият бериш, чинакам тенг ҳуқуқлилик ўзаро манфаатдорлик ва ўзаро ёрдам асосида умумий ҳуқуқий ҳолатни яратиш учун кенг фойдаланмоқда. Улар юқорида айтилганидек савдо ва тўлов битишувларини ўзларининг ўзаро мол айирбошлашларини режали тартибга солиш учун фойдаланадилар. Ўзбекистон давлати

тажрибасида қарор топаётган узоқ муддатли савдо битимлари ривожланаётган мамлакатлар, шунингдек жаҳон иқтисодиётини ривожлантиришга муҳим ҳисса қўшаётган мамлакатларга муваффақиятли қўлланилмоқда. Давлатимиз томонидан халқаро битимларнинг мутлақо янги турлари — товарларни қарзга етказиб бериш, илмий техника ҳамкорлиги, саноат объектларини қуришга техника жиҳатидан кўмаклашиш тўғрисидаги шартномалар қабул қилинмоқда. Ўзбекистон Республикасининг ривожланган давлатлар билан тузган шартномаларининг барчаси чинакам тенг ҳуқуқлилик суверенитетини ва ўзаро манфаатларини ҳурматлаш, ўзаро фойда олиш, қардошларча бирдамлик ва ўртоқларча ўзаро ёрдам тамойилларига асосланган. 1960 йилда БМТнинг Бош Ассамблеяси XVI сессиясида ривожланаётган мамлакатларнинг биргаликдаги куч-ғайрати туфайли «Халқаро савдо иқтисодий тараққиётининг знг муҳим қуроли сифатида»ги қарори бир овоздан қабул қилинишига муваффақ бўлинди. Бу қарор ЭКОСОС томонидан БМТнинг савдо ва ривожланиш бўйича (ЮНКТАД) конференциясини чақириш тўғрисидаги қарори қабул қилиниши учун асос бўлди. БМТнинг савдо ва ривожланиш бўйича биринчи конференцияси 1964 йилнинг март-июн ойларида Женевада бўлиб ўтди. ХСТни ташкил этиш тўғрисидаги масала бўйича келиштирувчи қарор қабул қилинди. Айрим мамлакатларнииг қаршилик кўрсатганликлари туфайли ХСТни БМТнинг мустақил ихтисослаштирилган ташкилоти сифатида ҳозирги истисносиз ташкил этишга муваффақ бўлмади, конференциянинг ўзини БМТ Бош Ассамблеясининг доимий органи сифатида қайта ташкил этишга қарор қилинди. Биринчи марта мустақил универсал халқаро форум ташкил этилди ва махсус умумжаҳон савдо ҳамда ривожланиш муассасаларини қараб чиқувчи ва ҳал қилувчи тегишли халқаро идора тузилди. Конференция халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасида эски тартибларга зарба берувчи қатор муҳим қарорлар қабул қилди. Шундан буён

жаҳон иқтисодий муносабатларини қайта қуриш, уларнинг ҳозирги умумий халқаро ҳозирги ҳуқуққа мос қилиб тузиш тўғрисидаги масалалар БМТ ва бошқа кўпгина халқаро ташкилотлар ҳамда конференцияларнинг фаолиятида марказий ўринлардан бирини эгаллаб турибди. 70-йилларнинг ўрталарида мустақил давлатлар янги халқаро иқтисодий тартиб – ЯХИТ тўғрисидаги масалани кун тартибига қўйди. Бу ном халқаро савдо пул-молия муносабатлари, иқтисодий ва илмий-техника ҳамкорлигини қамраб олувчи реформалар режаси учув хос бўлиб қолди. 3. Халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасида иш олиб борувчи халқаро ташкилотлар Халқаро иқтисодий ҳуқуқни шакллантиришда ўз таъсис ҳужжатларида кўзда тутилган вазифаларга таяниб, давлатларга иқтисодий характердаги муаммоларни ҳал этишга кўмаклашишда бундай муаммоларни ҳал этишда уларнинг ҳамкорлигини ташкил этишга мажбур бўлган БМТ ва бошқа кўпгина халқаро ташкилотлар катта роль ўйнайди. БМТда халқаро иқтисодий ҳамкорлик масалалари билан Бош Ассамблея, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш шуғулланади. ЭКОСОС Бош Ассамблеяга тобе. Унинг кенгашга тааллуқли тавсиялари БМТ Низомининг 66-моддасига биноан мажбурий кўрсатма характерига эга бўлади. Бош Ассамблеяда иқтисодий ва молиявий масалалар бўйича қўмита (иккинчи қўмита)дан ташқари бир мунча автономияга эга бўлган 2 та доимий ёрдамчи иқтисодий орган мавжуд. Булар БМТнинг савдо ва ривожланиш бўйича конференцияси (ЮНКТАД) ва БМТнинг саноат масалалари бўйича ташкилоти (ЮНИДО)дир. ЮНКТАД унинг аъзолари бўлган барча давлатлар конференцияси, кўпдан-кўп ёрдамчи органлари бўлган савдо ва ривожланиш бўйича Кенгаш, Котибиятдан; ЮНИДО тизими саноат ривожи бўйича кенгаш ва бошқарувчи директор бошчилигидаги котибиятдан иборат.

ЮНКТАД ва ЮНИДОнинг БМТнинг бошқа органлари ҳамда халқаро ташкилотлар билан ўзаро алоқалари ғоят кенг ва мураккабдир. БМТнинг савдо ва ривожланиш бўйича конференцияси ёрдамчи органлари орасида хом-ашё товарлари, саноат товарлари, кўзга чалинмас моддалар ва молиявий таъминот, денгизда юк ташиш қўмиталари, халқаро савдо маркази энг катта роль ўйнайди. Бу ёрдамчи орган ларни БМТнинг бошқа тегишли органлари фаолияти билангина эмас, балки умуман халқаро ташкилотлар фаолияти билан мувофиқлаштириш бўйича қўмита ми солида кўриш мумкин. БМТ Бош Ассамблеясининг муҳим доимий ёрдамчи органи халқаро савдо ҳуқуқи бўйича комиссия (ЮНИСТАРД)дир. Унинг асосий вазифаси халқаро савдо ҳуқуқини амалга оширишга кўмаклашиш ва уни бир нормага солишдан иборат. Комиссия фақат шу соҳадаги халқаро хусусий ҳуқуқ масалалари билан шуғулланади. Халқаро савдо учун биринчи даражали аҳамиятга эга бўлган энг кўп имконият яратувчи миллий ҳолат сингари оммавий ҳуқуқий масала БМТ халқаро ҳуқуқ комиссиясида ишлаб чиқилади. БМТнинг халқаро иқтисодий ва ижтимоий ҳамкорлик соҳасида унинг вазифасини бажариши учун бутун жавобгарлик юкланган асосий органи сифатида Иқтисодий ва Ижтимоий кенгаш БМТ таркибидаги органлар ва ташкилотлар фаолиятини мувофиқлаштиришни амал га оширади. Шу мақсадларда ўзининг бошқа вазифаларини ҳам амалга ошириш учун ЭКОСОС бир қатор ёрдамчи органлар, шу жумладан, режалаштириш ва мувофиқлаштириш, ривожланиш мақсадида фан ва техника, табиий бойликлар, ривожланишни режалаштириш қўмиталарига эга. Режалаштириш ва мувофиқлаштириш қўмитаси ЭКОСОСга унинг умумий мувофиқлаштирувчи вазифаларини амалга оширишда, худди шу каби турли дастурларни режалаштириш ва амалга оширишда, қолган қўмиталар эса ҳар бири ўз соҳасида ёрдам кўрсатади. Чунончи, табиий бойликлар қўмитаси ЭКОСОСга унинг умумий мувофиқлаштирувчи вазифаларини амалга оширишда худди шу каби турли дастурларни режалаштириш ва амалга

оширишда, қолган қўмиталар эса ҳар бири ўз соҳасида ёрдам кўрсатади. Чунончи, табиий бойликлар қўмитаси ЭКОСОСга дастур ва мувофиқлаштириш қўмитасига минтақавий иқтисодий комиссиялар, ихтисослаштирилган ташкилотлар, атом энергияси бўйича халқаро агентлик ва фаолияти табиий бойликларни ўзлаштириш ҳамда улардан фойдаланишга дахлдор бўлган бошқа органлар ва ташкилотлар би лан зарур алоқаларни ўрнатишга кўмаклашади. ЭКОСОС раҳбарлиги остида 5 та минтақавий комиссия: Европа учун - ЭКЕ, Осиё ва Тинч уммони учун иқтисодий ва ижтимоий комиссия - ЭСКАТО, Лотин Америкаси учун - ЭКЛА, Африка учун - ЭКА ва Ғарбий Осиё учун - ЭКЗА иш олиб боради. Минтақавий комиссияларнинг ҳар бири кенг тармоқли ихтисослашган ёрдамчи органлар таркибига (қўмиталарга) эга. Комиссия универсал халқаро ташкилотлар билан бевосита ёки ўзининг ёрдамчи органлари орқали ҳам минтақавий алоқа ўрнатади. ЭКОСОСнинг энг муҳим вазифаларидан бири кўпчилиги халқаро иқтисодий ҳамкорлик масалалари билан шуғулланувчи БМТ ихтисослашган ташкилотлари таркибларининг фаолиятини мувофиқлаштиришдан иборат. Европа ҳамжамиятлари (ЭИҲ, ЕОУС, Евратом) биргаликдаги органларга эга, шунинг учун ўзаро муносабатларда уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириш тўғрисида муаммо келиб чиқмайди. Бу ташкилотларнинг ҳар бири бошқа давлатлар билан ўз ҳуқуқи доирасида алоқа ва ҳамкорликни амалга оширади. Умумсиёсий минтақавий ташкилотлар Араб Давлатлари Лигаси, Африка Бирлиги Ташкилоти, Америка Давлатлари Ташкилоти, Жануби-Шарқий Осиё давлатлари Ассоциацияси ва бошқалар халқаро иқтисодий ҳамкорлик соҳасида бир қатор ишларни амалга оширадилар. БМТ таркибидаги орган ва ташкилотлар бошқа халқаро ташкилотлар билан тегишли муносабатларни амалга оширади, мазкур жўғрофий районларда минтақавий иқтисодий ташкилотлар фаолиятини умумий тарзда мувофиқлаштиради, шундай ташкилотлар тузишга кўмаклашади. Кўпдан-кўп минтақавий иқтисодий

ташкилотлар орасидан Африка тараққиёти банки, Иқтисодий ривожланиш, Араб молия институти, Лотин Америкаси озод савдо ассоциацияси, Лотин Америкаси иқтисодий системаси, Шарқий Африка иқтисодий ҳамжамияти, Марказий Африка бож ва иқтисодий иттифоқи, Fapбий Африка давлатлари иқтисодий ҳамжамиятини кўрсатиб ўтиш мумкин. 4. Халқаро иқтисодий ҳуқуқ манбалари Халқаро иқтисодий xуқуқ манбалари умуман халқаро ҳуқуқ манбалари сингари халқаро шартномалар ва халқаро ҳуқуқий одатлардан таркиб топади. Шартнома манбаларига халқаро иқтисодий масалалар бўйича қарорларни ифодаловчи кўпдан-кўп сиёсий шартномалар, шунингдек иқтисодий ва бошқа халқаро ташкилотларнинг халқаро иқтисодий муносабатлари соҳасида иш олиб бориш жараёнидаги таъсис ҳужжатлари ва низомлари киради. Бу ҳужжатлар кўпинча аъзо бўлган давлатларнинг ўзаро муносабатлари тамойиллари ва бошқа нормаларни, шунингдек уларнинг учинчи давлатлар билан муносабатларини ҳам белгилайди. Масалан, БМТ низомининг Преамбуласи, 1, 55 ва 56-моддалари, Халқapo ташкилотларнинг низом тамойиллари ва бошқа нормалари халқаро иқтисодий ҳуқуққа бевосита кирмай, балки унинг бошқа нормаларини шакллантиришга ҳам катта таъсир кўрсатади. Халқаро ташкилотлар ўз қарор ва ҳужжатларида халқаро шартномалар лойиҳаларини ишлаб чиқиш чоғида бўлгани каби аъзо давлатлар шартномаларни тузиш чоғида кўрсатилган тамойиллар ва нормаларига риоя қилмасликлари мумкин эмас. Халқаро ҳуқуқнинг одатдаги нормалари халқаро иқтиоодий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш соҳасида ғоят салмоқли роль ўйнайди. Умумий халқаро ҳуқуқнинг тармоғи сифатидаги халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг шаклланишида халқаро ташкилотлар ва конференцияларнинг қарорлари муҳим ўрин тутади.

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ нормаларининг шаклланишида ЮНКТАДнинг 1964 йилда бўлиб ўтган I сессиясида қабул қилинган тамойиллари 1974 йилда БМТ Бош Ассамблеясининг VI махсус сессиясида қабул қилинган халқаро иқтисодий тартиб ўрнатиш бўйича декларация ва ҳаракат программалари, 1974 йилда БМТ Бош Ассамблеясининг XXIX сессиясида қабул қилинган давлатларнинг иқтисодий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари Хартияси, 1975 йилда ЮНИДО конференциясида қабул қилинган саноат соҳасидаги тараққиёт ва ҳамкорлик бўйича Лима декларацияси, Европадаги хавфсизлик ва ҳамкорлик бўйича кенгашнинг 1975 йилдаги Якунловчи акти катта аҳамиятга эга. 5. Халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг мақсадлари ва тамойиллари Халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг асосий мақсади халқаро ҳуқуқнинг мақсади каби тинчликни таъминлашдан иборат. БМТ Низомининг асосий мақсадларидан бири тинчликни сақлаш, давлатлар ўртасидаги узвий алоқани ифодалашдан иборат. Халқаро иқтисодий муносабатлар БМТнинг худди мана шу мақсадларини ҳозирги ҳаётга татбиқ этиши лозим. Халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг бошқа бир мақсади камроқ ривожланган мамлакатларга ёрдам бериш, халқаро ҳуқуқий воситалар билан халқаро иқтисодий муносабатларни, давлат суверенитетини ҳурматлаш, тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик барча давлатлар ўртасида ҳамкорликни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитларни яратиш, бунда ижтимоий- иқтисодий тизимлардаги тафовутларни ҳисобга олмаслик, шунингдек ҳудудларнинг катта-кичиклиги ва иқтисодий тараққиёт даржасидан қатъий назар яхши муносабатлар ўрнатишга кўмаклашишдан иборат. У халқларнинг ижтимоий тараққиёт манфаатларига уларнинг турмуш даражаси ва фаровонлигини оширишга жаҳон хўжалик муаммолари – энергетика, озиқ-овқат, транспорт, хом-ашё, табиатни муҳофаза қилиш ва

шунга ўхшаш муаммоларни ҳал этишга давлатларнинг куч ғайратини бирлаштиришга хизмат қилмоғи лозим. Албатта, халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг барча уму мий мақсадлари ўзаро боғлиқ ва аслини олганда унинг турли кўринишларида иқтисодий ҳамкорликнинг ўз уму мий мақсадларга мос бўлиб тушади. Чунончи, Якун - ловчи актда шу нарса кўрсатиб ўтиладики, иқтисодий ҳамкорлик БМТ Низомининг мақсадлари билан мос равишда амалга оширилиши керак иқтисод, фан ва техника ҳамда атроф-муҳит соҳаларидаги ҳамкорликни ривожлантириш бўйича куч-ғайратлар, тинчлик ва хавфсизликни мустаҳкамлашга, шунингдек ҳамкорликни мустаҳкамлаш ишига умумий манфаатли муаммоларни самарали ҳал этишга кўмаклаша бориб ва инсон ҳаётини яхшилашга ёрдам бериб катта хисса қўшмоғи керак. Кўрсатилган мақсадларнинг амалга оширилиши ҳозирги халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойилларини давлатлараро иқтисодий муносабатлар соҳасига ёйиш ва бу соҳада уларга изчил риоя қилишни тақозо этади. Ўзининг шаклланиш босқичида бўлган ҳозирги халқаро иқтисодий ҳуқуқи тўғрисида фақат халқаро ҳуқуқнинг асосий нормаларига таянувчи ҳуқуқ сифатида сўз юритиш мумкин. Халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг ривожланиши учун ҳозирги халқаро ҳуқуқда ҳамкорлик тамойилининг қарор топтирилиши, айниқса, катта аҳамиятга эга. Халқаро демократик ҳамкорлик ғояси БМТ Низомининг асосига қўйилган. Бироқ ҳозирги халқаро ҳуқуқ тамойили сифатида бу ғоя 1970 йили БМТнинг халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги Декларациясида биринчи марта қайд этилган, Декларацияда бу тамойил давлатларнинг халқаро ҳуқуқий вазифаси сифатида аниқ таърифлаб берилган. Ҳамкорлик тамойилини халқаро ҳуқуқий вазифа сифатида давлатларнинг ҳамкорликни амалга оширишдаги фаолиятидан фарқлаш лозим. Зеро, бу ҳамкорлик кўрсатилган тамойилга биноан амалга оширилиши керак. Ҳамкорлик тамойили Якунловчи актда янада аниқлаштирилди ва жадаллик билан ривожлантирилди. Халқаро ҳуқуқнинг тармоғи сифатида халқаро иқтисодий ҳуқуқнинг асосини давлатлар нинг табиий бойликлари

устидан ажралмас суверенитети, мамлакат ташқи иқтисодий алоқаларни ташкил этиш формаларини танлашда эркинлик иқтисодий камситмаслик тамойиллари ташкил этади. Давлатларнинг ўз бойликлари ва табиий қазилмалари устидан ажралмас суверенитети тамойили ўзининг таъсирини фақат мамлакатнинг табиий бойликларигагина жорий этмайди. БМТнинг 1962 йил 12 декабрдаги Декларацияси шу билан чекланади. Бироқ унинг барча бойликлари ва иқтисодий фаолиятига ҳам жорий этилади, (Ҳартиянинг 1-банди 2-моддаси.) У давлатнинг тўла деколонизациялаш ва мамлакатнинг табиий бойликлари ҳамда иқтисодий фаолияти устидан самарали назоратни тиклашга, табиий ва бошқа бойликлардан фойдаланганлик ва уларни камайтирганлик учун, шунингдек мустамлакачилар кўрсатган зиёнларни ундириш ва тўла қоплашга бўлган ҳуқуқини ўз ичига олади (Ҳартиянинг 16- моддаси). Ҳар бир давлат ўз юридик судлов қонунларининг ҳа ракат доирасида чет эл инвестицияларини ва кўп миллатли компаниялар фаолиятини тартибга солиш ва назорат қилиш ҳуқуқига эга (Ҳартия 2-моддасининг 2-а ва 2-6 бандлари). Мамлакат ташқи иқтисодий алоқаларни ташкил этиш шаклларини танлаш эркинлиги тамойили хартиянинг 4-моддасида таърифланган. У ижтимоий-иқтисодий тузумни танлаш эркинлиги билан бевосита алоқадордир. Давлат ўзининг бошқа давлатлар билан муносабати асосига савдо эркинлиги тамойилини қўйиш, яъни ўз томонидан ҳеч қандай рухсатсиз товарларни олиб кириш ва олиб чиқиш эркинлигини ўрнатиши мумкин. Давлатлар ўз таш қ и савдосини бож тарифи ёрдами билан тартибга сола олади. Бундай тартибнинг асосини ташкил этувчи бож тўловлари товарларни мамлакат г а олиб кириш чо ғ ид а олинадиган импорт товарлари (ёки товарларни чет элга олиб чиқиш чоғида тўланадиган) (экспорт товарлари) ало ҳ ида соли қ дан иборат. Бож тўловларининг роли ҳозирги пайтда анча

пасайганига қарамай улардан амалда барча давлатлар савдо, сиёсий восита сифатида фойдала н ишда давом этмоқда. Давлат товарларни белгиланган миқдордаги импорт ва экспорт тамойилини ўзининг бошқа давлатлар билан и қ тисодий муносабатларига асос қилиб олиши мумкин. Биринчи жа ҳ он уруши даврида юзага келган ва кейинчалик катта ривожланиш йўлини босиб, ўтган бу тамойил чоғида давлат белгиланган муддат мобайнида то варларни олиб чиқиш ёки олиб киришни муайян миқдорда ёки сумма билан чеклайди (чеклаш муддати одатда 12 ойгача давом этади). Кейинги даврда янги миқдорий чеклашлар эълон қилинди. Давлат товарларни олиб кириш ва олиб чиқишни тақиқловчи, рухсат этувчи тартибини ўрнатиши мум кин. Бундай тартиб чоғида мол олиб кириш ёки мол олиб чилига фақат лицензия (рухсат) асосидагина мум кин. Бундай лицензиялар ҳар бир алоҳида ҳолатда им порт ёки экспорт қилувчиларнинг илтимосномасига биноан берилади. Кўпинча лицензияли тартиб белгиланган меъёр тартиби билан уй ғ ун олиб борилади. Ниҳоят давлат ўзининг ташқи иқтисодий алоқаларини давлат монополияси асосида амалга ошириши мум кин. Ташқи савдо устидан давлат монополиясини айрим ривожланаётган давлатлар ҳам жорий эт м о қ да. Бундай ҳолларда давлат монополиясининг реал аҳамияти тегишли мамлакат ўз ривожининг танланган тарихий йўли туфайли жорий этилган ҳолатларнинг ривожланиши даражаси билан белгиланади. Давлатлар молларни экспорт ва импорт қилишни тўғридан-тўғри тартибга солиш билан бирга нисбий чораларни, масалан, ички солиқни жорий этиши мумкин. Айрим импорт товарларни ўз товарлари билан бир қаторда қайта ишлаш ёки истеъмолга ўзлаштирилганлиги туфайли ёки юқорироқ ёхуд пастроқ ички солиқлар жо рий этиш йўли билан давлат молларнинг бир турини олиб киришни рағбатлантириши ва бошқаларини олиб киришни чеклаши мумкин. Давлатлар зкспортни рағбатлантириш мақсадида кўпинча субсидия ва мукофотларнинг хилма-хил шаклларидан

фойдаланади. Экспорт ва импортни тартибга солишнинг муҳим воситаси валюта чекларидир. Иқтисодий камситмаслик тамойили халқаро муносабатларда камситилишларга йўл қўйиб бўлмаслиги халқаро иқтисодий муносабатлар соҳаси учун алоҳида аҳамиятга эга бўлган халқаро ҳуқуқ тамойилларининг энг муҳимларидан биридир. Бу тамойилга биноан бирон хорижий давлат, унинг муассасалари, жисмоний ёки юридик шахслари учун бошқа чет давлатлар, уларнинг муассасалари, жисмоний ёки юридик шахсларига қараганда ёмонроқ шароит яратувчи махсус шартларни жорий этиш ҳуқуққа зид ҳолатлар ҳисобланади. Камситувчи чоралар тариқасида қуйидаги мисолларни келтириш мумкин: қайсидир муайян бир мамлакатдан молларни олиб кириш учун давлат органи қарор қабул қилиб, рухсат беришини кутиб, айни пайтда худди шундай молларни бошқа мамлакатлардан олиб кириш учун рухсат талаб қилинмайди; бирон бир мамлакатнинг моллари учун оширилган бож белгилаш мазкур мамлакат байроғи остида сузувчи кемалардан алоҳида тўловлар, унинг хўжалик ташкилотини ўз ҳудудига киритиш учун алоҳида шартлар қўяди. Давлатларнинг тенг ҳуқуқлилик тамойилидан келиб чиққан ҳолда камситмаслик тамойили шартномалар йўли билан тан олинишга муҳтож эмас. У умумий мажбурий одат, ҳуқуқий норма характерига эга. Шунинг учун бирон бир давлат ўз зиммасига камситишларга йўл қўймаслик мажбуриятини олмаганликка ишора қилиб, камситиш ҳаракатларини оқлай олмайди. Камситилиш, айниқса, у кенг кўламда амалга оширилаётган бўлса, жиддий ҳуқуқий бузилишларга сабаб бўлади, зеро бу ҳолат халқаро муносабатларни кескинлаштиришга ва тинчлик иши учун хавфли бўлган зиддиятларга олиб боради. Шунинг учун халқаро ҳуқуққа биноан камситилган давлатда реторсия ҳуқуқи туғилади. Табиийки, халқаро ҳамжамият ҳуқуқий бузилишларнинг мана шу оммавий тартиблари олдида жим туролмайди. БМТнинг халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги

Декларациясида, давлатларнинг бир-бирлари билан уларнинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий тузумларидаги фарқидан қатъий назар, ҳамкорлик қилиш ва ўз заминида мана шу фарққа эга бўлган ҳамкорлик тамойили: камситишлардан ҳоли халқаро ҳамкорликка кўмаклашиш мажбурияти кўрсатиб ўтилади. Тамойилларда ҳам худди мана шулар ҳақида фикр юритилади. Иштирокчи давлатларнинг, уларнинг тузумларидан қатъий назар, бир-бирлари билан иқтисодий ҳамкорликни жадаллаштиришга тайёрликлари Якунловчи ҳужжатда ҳам кўрсатиб ўтилган. Хартиянинг 4-моддасида давлатларнинг халқаро иқтисодий ҳамкорликда «Сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий тузумларидаги фарқдан қатъий назар» иштирок этиш тўғрисида гапирилган. Шу ў ринда бир са в ол ту ғ илади. Камситмаслик тамойил ига нисбатан шунча кўп халқаро ҳужжатларда сўз юритишнинг нима ҳожати бор? Ахир ю қ орида таъкидланганиде к, бу тамойил умумий мажбурий одат - ҳуқуқ ий меъёр характерига эга . Га п шундаки, агар би рон бир халқаро ҳуқуқий бузилишларга узоқ муддат йўл қўйилиб келинса, бу ҳол ат ўша ҳуқу қ ни ёки меъёрни умумий қоидадан чи қ ариб ташлашни та қ озо қилувчи халқаро одатга ёки халқаро ҳуқуқ ий одатга айланиб қ олмадимикин, деган савол туғилиши мумкин. Ю қ орида келтирилган ҳужжатлар ани қ кўрсатиб турибдики, бундай чиқариб ташлаш содир бўлгани йўқ. Бинобарин, ижтимоий- иқ тисодий тузумларнинг фарқланиши асосида камситилиши мумкин эмас. Б ир қатор ривожланган мамлакатлар ЮНКТАДнинг биринчи конференциясида “С авдо-сотиқни турли ижтимоий тузумдаги мамлакатлар билан савдо қилишнинг ўзига хос шартларига мослаштириш ” зарурлиги тўғрисидаги баёнотлар муносабати билан шу нарса очиқ-ойдин белгиланадики, “ Савдо услубларини мослаштириш ” камситилмаслик тамойилига мос бўлмо ғ и лозим. Турли хал қ аро анжуманларда ғарб мамлакатлари вакилларининг бо шқ а мамлакатлар томонидан ў з иқтисодларини муҳофаза қ илиш мақсадида амалга оширилаётган ҳар қандай чеклов чораларини камситувчи чоралар

сифатида талқин қилишга ўринишлари асоссиздир. Камситилмаслик тамойили таш қ и иқтисодий фаолиятнинг савдодаги чеклашлари ёки бошқа чораларни жорий этишга умуман монелик қ илмайди. Фа қ ат ҳозирги ҳ ар қандай шартлар, шу жумладан, чеклов чоралари буйича мамлакатларга нисбатан бир хилда белгиланиши ва қўлланилмо ғ и лозимлигини талаб қилади. Халқаро иқтисодий ҳ уқуқнинг қараб чиқилган ва кенг эътироф этилган тамойиллари билан бирга халқаро иқтисодий муносабатларни тартибга солишда давлат л арнинг шартнома тажрибасида тез-тез фойдаланувчи айрим тамойиллари ҳам му ҳ им аҳамиятга эга. Уларга кенг имконият берилувчи миллат , миллий режим , ўзаро манфаатдорлик тамойиллари киради. Кенг (ёки энг катта) имконият берилувчи миллат тамойили ҳа қ ида сўз борганида халқаро шартномаларга киритилаётган шартлашувчи давлатларнинг ҳ ар бири бошқа шартлашувчи давлатга уларнинг ўзаро ҳуқуқ лари соҳасида шартномада кўрсатилган у ёки бу имтиёзлардан афзалликларини, енгилликларини берувчи қоидалар тушунилади. Бу енгилликлар шунчалик қулайки уларни келгусида ҳ ар қандай учинчи давлатга ҳам бериш мумкин. Кенг имконият берилувчи миллат тамойилини кенг эътироф қилинган камситилмаслик тамойили билан қ ў шиб юбормаслик керак . Камситишга йўл қўймаслик тамойили шуни билдирадики, унда давлат барча давлатлар учун умумий, бир хил бўлган шартларни талаб қилиши мумкин. Кенг имконият берилувчи миллат тамойили эса бирон бир учинчи давлатга бериладиган энг кўп имтиёзли, енгил шартларни талаб қилиш ҳуқуқини беради. Иқтисодий камситмаслик тамойили халқаро иқтисодий муносабатларнинг ҳамма соҳаларини қамраб олади. Кенг имконият тамойили эса жуда кам ҳоллардагина шундай кенг қўллаш доирасига эга бўлади. Кўпинча бу тамойил савдо ва денгизда сузиш соҳаларига жорий этилади. Бу соҳаларда ҳам қоида тариқасида ҳуқуқий муносабатларнинг айрим турлари бо ж соли ғ и ,

мол олиб кириш ва олиб чиқишни чеклаш, ички солиқлар, кемани бойлаб қўядиган жойдан фойдаланиш ва бошқаларга жорий этилади. Энг кўп имтиёз бериш ҳолатининг таъсирчанлигини оширишда шу ҳолатдан кўчирмалар жиддий а ҳ амиятга эга. Умумий характерга эга бўлган жиддий чекловларнинг анчагина қисмини белгилаш ривожланган давлатларнинг шартнома тажрибасига хос бўлиб, бу уларга турли иқтисодий иттифоқ ва гуруҳлар тузиш имконини беради. Турли тузумдаги давлатлар ўртасидаги шартномаларда умумий чекловлар ё умуман белгиланмайди ёки бир томонлама асосли с о ҳа - чегара савдоси учун белгиланади. Энг кўп имтиёз ҳолатида умумий чекловлардан таш қ ари давлатлар тажрибаси мобайнида бир қатор махсус чекловлар ҳам шаклланади. Одатда шартлашувчи давлатлар давлат хавфсизлиги умумий тартибини са қ лаб туриш, соғлиқни сақлаш, қорамоллар ва ўсимликларни ҳимоя қ илиш, санъат ашёларини, тарихий ва археологик ноёб буюмларни муҳофаза қилиш муло ҳ азалари билан чеклашлар ёки та қ и қ лашларни ўрнатиш ҳ уқуқини сақлаб қолади. Кен г имконият ҳолатидан чеклов ў з ичига преференциаль ҳолатни олади. Преференциаль ҳолат тушунчаси учинчи мамлакатларга, жорий этилмайдиган савдо имтиёзлари (одатда бож таърифидан чегириш) тушунилади. Давлатлар тарихида преференциаль ҳ олат қоида тариқасида метрополия билан мустамлакалар ўртасидаги, кейинроқ эса собиқ метрополиялардан ажралиб ч и ққан мамлакатлар ўртасидаги муносабатларда қў лланилади. Бу кўринишдаги преференциаль ҳолат кенг имконият тамойилига зиддир. Улар мустамлака қарамлигидан озод бўлган мамлакатларни реакцион давлатлар иқтисодий тобелигида сақлаб туришга хизмат қилиб халқаро савдони ҳар томонлама ривожлантиришга т ў сқинлик кўрсатади. ЮНКТАД биринчи конференцияси бошқача типдаги преференциаль ҳолат тўғрисида қарор қабул қилди. Ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий тараққиёти учун қулай савдо сиёсий шароитлар яратиш

мақсадларида, биринчидан, ривожланган мамлакатлар умуман барча ривожланаётган мамлакатларга бир томонлама енгилликлар бериб, бу енгилликларни ривожланган мамлакатларга нисбатан жорий этмасликни ва, иккинчидан, ривожланаётган мамлакатлар бир-бирига бераётган преференциаль енгилликлар ривожланган мамлакатларга жорий этилмаслигини тавсия қилди. Кенг имконият берилувчи миллат тамойилининг муҳим аҳамияти, унинг айрим мамлакатлар ва ривожланган давлатлар иттифоқи сиё с атига қ аратилганлигини ҳисобга олиб, Якунловчи актда: “ Халқаро савдо ў за ро манфаатли бўлиши ва энг кўп имтиёзлар ҳолати асосида олиб борилиши лозимлигини кўзда тутади. Миллий режим тамойили; Миллий режим деганда чет эл юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек чет эл молларига мазкур мамлакатда яшаётган жисмоний ва юридик шахслар ва уларга тегишли бўлган молларнинг дахлсизлиги тушунилади. Чет элликларнинг ҳуқуқлар жиҳатидан ўз фуқароларига тенглаштирилиши муҳим аҳамиятга эга бўлиб, уларнинг ҳаёти, эркинликлари, мулклари ва иззат - нафсини, шунингдек ўзининг жисмоний ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган ҳажмдаги ҳуқуқий қ обилликни ҳимоя қилишга қаратилгандир. Бироқ бу қоидани давлатларнинг иқтисодий алоқалари соҳасига ёйиш тўғрисида гап борганда бундай деб бўлмайди. Бу ҳолатда чет эл капиталига миллий режимнииг берилиши кам ривожланган мамлакат саноати ва савдоси учун унинг ў з мамлакати томонидан ҳомийлик муҳофазасидан ма ҳ рум қилишни билдиради. Давлатларнинг иқ тисодий муносабатлари соҳасида миллий ҳолатнинг қ ўл ланилиши маъноси энг кучли томонга катта имкониятлар берилишини билдиради. Ривожланган давлатлар тамойил жиҳатидан миллий режим шу тари қ а қў лланилишига салбий муносабатда бўладилар. Лекин бу ривожланган давлатлар муносабатларида, шунингдек учинчи мамлакат билан асосли ёки

ўринли муносабатларда миллий режимни қўллаш имкониятини истисно қилмайди. Чунончи, инсонпарварлик муло ҳ азаларидан келиб чи қ иб, кўпчилик давлатлар денгизда ёрдам кўрсатилаётган чет эл кемалари, уларнинг юки, экипажи ва йўловчиларига миллий режим имкониятини беради. Ўзаро манфаатдорлик тамойили чет давлатга, унинг жисмоний ва юридик шахсларга муайян ҳуқуқлар, имтиёзлар ёки енгилл и клар беришни назарда тутади. Давлатлар томонидан бу енгилликлар берилаётган мамлакатда унинг жисмоний ва юридик шахслари мана шундай ҳ уқуқ, имтиёз ва енгилликлардан мазкур давлатда ҳ ам, фойдаланаётган бўлиши шарт. Ўзаро манфаатдор лик тамойили ички қонун чиликда бир томонлама тартибда ёки хал қ аро шартнома асосида белгилани ш и мумкин. 6. Халқаро и қ тисодий шартномалар Халқаро иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши ва уларнинг тобора кўп даражада назоратига буйсундирилиши мазмун жиҳатдан хилма-хил шартномаларнинг тез кўпайишига олиб келди. Қу йида уларнинг энг муҳим турлари кўриб чи қ илади. а) Савдо шартномалари. Савдо шартномалари томонлар бир-бирига бож тўловлари, молларни олиб кириш ва олиб чи қ ишни тартибга соли ш, савдо кемачилиги, транспорт, транзит, жисмоний ва юридик шахсларнинг бошқа томон ҳудудида иш олиб боришига нисбатан, ҳуқуқий ҳолатини жорий этади. Савдо шартномаларининг кўпчилиги у ёки бу иқтисодий муносабатларга нисбатан энг кўп имтиёз бериш тамойилини қўллаш тўғрисидаги хулосаларни кўзда тутади . Ривожланган давлатларнинг савдо шартномалари учун миллий ҳолатни кенг қўллаш характерлидир.

Турли давлатларнинг савдо шартномаларида шерик давлатларнинг ҳудудларида ташқи савдони, олиб боришнинг давлат монополия органи сифатида ў з савдо ваколатхонасини та ъ сис этиш ҳуқуқи ифодаланган ва унинг ҳо лати белгилаб берилган. б) Савдо битимлари. Бундай битимлар ҳам мол айирбошлаш тўғрисидаги битимлардир. Улар икки ҳукуматнинг ўзаро келишувига мувоф и қ контингентларни, яъни уларнинг мамлакатлари ўртасида етказиб бериладиган товарларнинг номлари ва миқдорини белгилайди ва шу муносабат билан ў з зиммаларига муайян мажбуриятлар олганликларини ифодалайди. Бундай битимлар, одатда, бир йилга тузилади. Кўпчилик мамлакатларнинг, и қт исодда режали бошқаруви нинг муста ҳ камланиб борган сари уларнинг ўзаро муносабатларида келгуси йиллар учун молларни ўзаро етказиб беришни белгиловчи узоқ муддатли битимлар тузиш тажрибаси кенг ривожлана бошлади (бундай битимлар одатда 5 йилга тузилади) . Кўпчилик мамлакатларнинг ҳукуматлараро битимларида кўзда тутилган, ўзаро мол етказиб бериши амалда уларнинг ташқи савдо ташкилотлари орқали амалга оширилади. Бу ташкилотлар ана шу мақсадда ўзаро савдо битимлари тузадилар. в) Халқаро мол битимлари (қалай, каучук, ғалла, қанд, шакар ва бошқалар) Унда экспорт квоталари белгиланади, нархлар ва бошқа қатор шартлар аниқлаб қ Ў йилади. Кўп томонлама характерда бўлган бу битимларнинг асосий мақсади, одатда жаҳон бозорида айрим хом-ашё ва озиқ-овқат моллари нархининг кескин кўтарилишига йўл қўймасликдан иборат. г) қарз битимлари. Ҳозирги шароитда халқаро муносабатда қарз бериш харид бозорларини ҳамда хом-ашё манбаларини эгаллаб олишнинг муҳим воситасидир. Яқин вақтларда ҳам жаҳон бозорида қарз берувчи асосий субъектлар энг йирик банклар ва монополистик концернлардан иборат эди. Бироқ ҳозирги шароитда қарз беришнинг янги субъекти—давлат тобора катта аҳамият касб

этиб бормоқда. Шу муносабат билан иқтисодий муносабатларнинг янги халқаро ҳуқуқий шакли ҳукуматлараро ҳуқуқий шакли — ҳукуматлараро қарз битимлари пайдо бўлди. Муайян мамлакатда моллар, биринчи навбатда қурол-аслаҳа сотиб олиш, бож тўловларини камайтириш ёки қарз берувчи мамлакатнинг назоратчилари ва “маъмурлари”ни киритиш ва уларга қарз олувчи мамлакатнинг хўжалик ва сиёсий ҳаётига аралашиш учун турли ваколатлар бериш, ҳудудларини ҳарбий базалар қуришга бериб қўйиш, одатда ривожланган давлатлардан қарз олишни келтириб, чиқарувчи асосий сабаблардан биридир. Кўпчилик давлатларнинг қарзлари ривожланаётган мамлакатлар учун катта аҳамиятга эга. Улар иқтисодий камқувват мамлакатларга ўзларининг энг муҳим вазифалари — чет эл монополияларидан мустақил миллий иқтисодни ривожлантириш ҳамда мустаҳкамлаш вазифасини ҳал этишда ёрдам беради. д) Техника ёрдами кўрсатиш ва миллий - техникавий ҳ амкорлик тўғрисидаги битимлар. Халқаро иқтисодий муносабатларда, одатда, техника ёрдами деганда асбоб-ускуналар етказиб бериш ёки саноат ва бош қ а субъектларни қ уришда кў рсатиладиган хилма-хил турдаги хизматлари т yшyнилaди. Ривожла н ган мамлакатларнинг ўзаро муносабатларида техника ёрдами кўрсатиш масалалари билан асосан хусусий фирмалар шуғулланади. Лекин кейинги йилларда бу масалалар тобора кўп даражада—ҳукуматлараро битимлар мавзуига айланиб бормоқда. Ривожланган давлатлар мустамлака қарамлигидан тутилган мамлакатларга, уларнинг экономикасини ривожлантиришда миллий техник кадрлар тайёрлашда салмо қ ли ёрдам кўрсатмоқда. 1966 йили БМТ ривожланиш дастури (ПРООН) тузилди. Бу ташкилот ривожланаётган давлатларга тех ника ёрдами кўрсатиш билан шуғулланади. е) Техника ёрдами тўғрисидаги битимлардан ташқари кўпчилик давлатлар бир-бирлари билан илмий-тех ник ҳамкорлиги тўғрисида

битимлар тузадилар. Мавжуд илмий-техника юту қла ри ва ишлаб чиқариш тажрибасини алмаштириш шаклидаги икки томонлама илмий- т ехник ҳ амкорликдан ташқари икки ёки бир неча мам лакатлар томонидан шартнома асосида илмий тадқиқотларни биргаликда ўтказиш тажрибаси тобора чуқур ривожланиб бормоқда. Одатда бу тажрибани ўтказган ташкилотларга сарфланган ҳаражатлар тўланади. ж) Халқаро ҳ исоблар тўғрисидаги шартномалар ҳа қ ида гапирилганда биз икки ёки ундан ортиқ мамлакатлар ҳукуматлари ёки эмиссия банклари ўртасидаги ташқи савдо ҳ амда мазкур мамлакатлар ўртасидаги бошқа операциялар бўйича тўловларни амалга ошириш тартиби тўғрисидаги битимларни тушунамиз. Бу битимлар орасида тўлов, клиринг ва тўлов - клиринг ҳ исоблари мавжуд. Тўлов ҳ исоблари деганда эркин ва чекланган валюта орқали ҳ исобларни амалга ошириш тўғрисидаги битимлар тушунилади. Ўзаро қ арзлар ҳ исоби ва талаб н омалари шартлашувчи томонлар ўртасида таш қ и савдо операциялари бўйича валюта ўтказмай ўзаро ҳ исоб - китобни кўзда тутувчи битимлар - клиринг битимлар таркибига киради. Одатда аралаш типдаги битимлар тўлов-клиринг битимлари ҳис обланади, Халқаро и қ тисодий муносабатлар тажрибасида клиринг битимлари кўп тарқалган. 1958 йили деярли барча Ғарбий Европа мамлакатлари томонидан валюта қайтариш жорий этилганидан кейин жа ҳо н давлатларида валюта клиринглари анча қисқарди. Лекин бу тажриба валюта жиҳатидан кам ривожланган мамлакатлар ва ривожланаётган мамлакатлар томонидан ҳануз қўлланиб келинмо қ да. з) Бошқа халқаро иқ тисодий шартномалар. 60-йилларнинг ўрталаридан бошлаб айрим мамлакатлар ўртасида бирмунча кейинроқ эса кўпчилик мамлакатлар ў ртасида ишлаб чиқариш ҳамкорлиги тўғрисидаги турли давлатлараро битимлар кенг қўлланила бошланди. Бу битимлар ў з моҳияти жи ҳ атидан ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва кооперациялаш, кооперацион ва компенсацион мол етказиб бериш кабилар т ўғ рисидаги битимлардан иборат.

Ишлаб чиқариш ва савдо ҳ амкорлигининг бошқа турлари бўйича узоқ муддатли программалаштирилган битимлар янги шакл сифатида иқтисод и й муносабатларда намоён бўлмо қ да.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Халқаро хусусий ҳуқуқ

Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ субъектлари

Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти

Иқтисодий ислоҳотларни ҳуқуқий таъминлашда ҳуқуқ фанларининг вазифалари

Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчлар