Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ субъектлари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ субъектлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ субъектлари Режа : 1. Субъект тушунчаси. 2. Субъектларнинг турлари. 3. Давлатлар - халқаро ҳуқуқ субъекти. 4. Ўз мустақиллиги учун курашаётган миллатлар ва ҳалқларнинг халқаро ҳуқуқий субъективлиги. 5. Давлатларни тан олиш. 6. Давлатларнинг мерос ҳуқуқи. 7. Халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқнинг субъекти.

1. Субъект тушунчаси. Халқаро ҳуқуқ субъекти тушунчасини белгилаш чоғида халқаро ҳуқуқий барқарорлаштириш тамойили қатнашчилари ички давлат муносабатининг қатнашчиларидан фарқли, ўлароқ бирон-бир юрисдикция таъсирида бўлмайдилар, ўзларидан юқори турувчи сиёсий ҳокимиятга эга бўлмайдилар, ўзаро мустақил ўрин эгаллайдилар, деган қоидадан келиб чиқувчи муносабатларни барқарорлаштирувчи ҳуқуқий нормалардан келиб чиқади. Чунончи халқаро ҳуқуқ субъекти деб, халқаро мажбуриятларни зиммасига оладиган, халқаро ҳуқуқ нормаларига риоя қиладиган БМТ низомига амал қиладиган халқаро мунособатларнинг актив ёки потенциал иштирокчиларига айтилади. Халқаро ҳуқуқ субъекти, энг аввало муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар мажмуига эгадир. Бироқ, унинг тавсифи шу билангина чекланмайди, халқаро ҳаракатларга, ҳуқуқий нормалар билан белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга оширишда мустақилликка юридик қобиллик ҳозирги замон халқаро муносабатлар табиатига тааллуқли халқаро ҳуқуқ субъектининг хусусиятидир. У биринчи навбатда суверен давлатларга, шунингдек мустамлака зулмига қарши, мустақил давлат тузиш учун курашаётган миллат ва халқларга ҳам тааллуқлидир. Бундан ташқари давлатлар томонидан ташкил этилган халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар ҳам мустақил халқаро ҳаракатларда юридик қобилиятларга эга. Бироқ бу ҳаракатлар турли даражада намоён бўлади. Шахслар тегишли давлатларнинг юрисдикцияси остида бўладилар ва ички давлат ҳуқуқий муносабатларида субъектлар сифатида ҳаракат қиладилар. Улар мустақил халқаро мақомга, халқаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни мустақил равишда амалга оширишга, юридик қобилликка эга эмас, натижада халқаро ҳуқуқ субъектлари бўлмай қоладилар. Халқаро ҳуқуқ субъектини бир-биридан мустақил халқаро муносабатлар соҳасида бирон-бир сиёсий ҳокимиятга буйсундирилмаган, халқаро қоидада

белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятларни мустақил равишда амалга ошириш учун юридик қобилликка эга бўлган уюшмалар сифатида таърифлаш мумкин. “Халқаро ҳуқуқий субъектлик” тушунчаси субъектлар мақомида ҳуқуқ ва ишга бўлган қобилиятнинг узвий уйғунлашуви сифатида тушунилади. Халқаро ҳуқуқ субъектлик ҳуқуқ томонидан белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятлар уйғунлигидир. Умумий ҳуқуқ ва мажбуриятлар ёки умумсубъектлик, яъни барча субъектларга хос ёки специфик яъни муайян субъект турларига хос бўлади. Асосий умумсубъект ҳуқуқига бошқа субъектлар билан муносабатларни йўлга қўйиш, халқаро ҳуқуқий нормаларни яратишда қатнашиш ўз халқаро мақомини ҳимоя қилиш киради. Асосий умумсубъект мажбуриятлар, аввало халқаро ҳуқуқнинг тамойиллари ва нормаларини виждонан бажаришдан иборатдир. Асосий ўзига хос ҳуқуқ ва мажбуриятлар шу тоифадаги субъектларнинг алоҳида мақомини ифодалайди. Субъектлар ўзларининг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга ошира бориб, ўзаро муносабатга киришадилар ва халқаро шартномалар тузадилар. Бу шартномларда ҳар бир аниқ субъектнинг хусусий ҳуқуқи ва мажбурияти тўла ҳажмда тегишли мазмунда белгилаб қўйилади. 2. Субъектларнинг турлари — Давлатлар: — ўз мустақил давлатларини барпо этиш учун курашаётган миллатлар ва халқлар; — халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар; — давлат кўринишидаги ўзига хос уюшмалар халқаро ҳуқуқий-субъектлик нуфузига эга. Халқаро ҳуқуқ субъектларини икки тоифага, яъни су верен (бошланғич) ва суверен бўлмаган (иккиламчи) турга бўлиш мумкин. Суверен (бошланғич) субъектлар давлатлар ва мустақиллик учун, курашаётган миллатлар ва халқлардан иборат, давлат ёки миллий даражадаги

сиёсий-ҳуқуқий хусусияти бўлган суверенитет ана шуларга хосдир. Шунга биноан давлатлар ҳамда ўз мустақиллиги учун курашаётган миллатлар ва халқларнинг ҳуқуқий-субъективлиги бирон-бир ташқи ирода натижасида ёки бирон-бир халқаро кўрсатма ёки эътироф билан белгиланмайди. Бинобарин, уларнинг ҳуқуқий субъективлигини амалга ошириш мазмуни, ҳажми ва шакллари кўп қирралилиги, ҳар жиҳатдан тўла-тўкислиги билан характерланади. Халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар, шунингдек ўзига хос давлат кўринишидаги уюшмалар (ўтмишда эркиншаҳарлар ёки озод ҳудудлар деб аталувчи ерлар) суверен бўлмаган (шакллантирилган) субъектлар ана шу тоифага киради. Улар махсус юридик кучга халқаро ҳуқуқий мақомдаги мустақиллик суверенитетига эга бўлмайди, балки суверен давлатларнинг битимига асосланади. Улар ҳуқуқий субъектлик асоси ва базаси бўлиб, халқаро ҳуқуқий субъективлик шакллантирилган, санкцияланган бўлади. У ўзининг мазмуни ва функциясига (яъни халқаро ташкилотларнинг тегишли функциясига) ва ихтисослашганлигига кўра амалга ошириш йўлига эга. 3. Давлатлар - халқаро ҳуқуқ субъекти Давлатлар халқаро ҳуқуқнинг суверен субъектидир. Давлат суверенитети ўз ҳудудида мазкур давлат ҳокимиятининг барқарорлиги ва халқаро муносабатлар доирасидаги мустақиллиги билан боғланади. Халқаро ҳуқуқнинг энг муҳим тамойили давлат суверенитетини ҳурматлашдан иборат. Суверен давлат деганимизда ўз худудига мутлоқ эгалик қиладиган ва ташқи мунособатга мустақил чиқадиган давлат суверен давлат дейилади. Барча давлатларга халқаро ҳуқуқ субъектлик хусусияти бирдек хосдир. Улар халқаро муносабатдарда иштирок этиш билан боғлиқ барча ҳуқуқларга эга бўлиш ва бу ҳуқуқларни амалга оширишнинг юридик қобилиятига эгадир. БМТ Низомига биноан давлатлар, ўртасидаги дўстона муносабатлар ва ҳамкорликка тааллуқли халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги

Декларацияда: “Ҳар бир давлат тўла суверенитетга хос ҳуқуқлардан фойдаланади”, деб таъкидланган. Давлатларнинг қуйидаги асосий ҳуқуқлари алоҳида рол ўйнайди: 1) бошқа давлатлар ва халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари билан алоқага киришиши; 2) бошқа давлатлар билан дипломатик ва консуллик муносабатларни амалга ошириш ва ўзи аъзо бўлган халқаро ташкилотлар ҳузурида ваколатхоналар сақлаши; 3) халқаро шартномалар тузиш ёки халқаро нормаларни яратишда бошқа бирон-бир тарзда иштирок этиш; 4) халқаро ҳукуматлараро ташкилотларга аъзо бўлиш ва халқаро конференцияларда қатнашиш; 5) ўз ҳуқуқий субъектлигини ҳимоя қилиши, шунингдек халқаро ҳуқуқий нормаларни бузувчиларга нисбатан санкциялар қўллаши. Давлатларнинг асосий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари, халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари билан белгиланади. Барча давлатлар иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва бошқа характердаги тафовутларга қарамай бир хил асосий ҳуқуқлар ва мажбуриятларга эгадир. Шу билан бирга давлатларнинг суверен тенглиги тамойили улар томо нидан тузилган халқаро шартномаларга биноан эгалла ган ёки зиммасига олган хусусий ҳуқуқлар ва мажбуриятлар ҳажми ва мазмунида фарқ бўлиши мумкинлигини инкор этмайди. Ҳозирги давр халқаро ҳуқуқ субъектларига давлат ташкил этишнинг қуйидаги воситалари маълум: 1) социал революция нати ж асида янги тарихий давлатнинг ташкил этилиши; 2) миллий озодлик кураши ва мустамлака зулмининг тугатилиши натижасида давлатнинг ташкил этилиши (Иккинчи жаҳон урушидан кейин 90га я қ ин мамлакат муста қ илликка эришди ва мустақил давлатлар юзага келди);

3) бир қанча давлатларнинг у н итар ёки федератив тарзда бир давлатга бирлашиш йўли билан янги давлатнинг ташкил топиши (жумладан, 196 4 йили икки давлат — Тангани к а ва Зан з ибарнинг қўшилиши натижасида Танзания Бирлашган Республикаси ташкил то п ди); 4) мавжуд давлат ҳ удудидан бир қис мининг ажралиб чи қ иши туфайли янги давлатнинг ташкил топиши (масалан, 1965йилда Сингапур Малайзия федерациясидан чи қ ди ва мустақиллик статусига эга бўлди; 1971 йилда Шарқий Бенгалия хал қи нинг озодлик учун кураши жараён и да Шарқий Покистондан мустақил давлат сифатида Бангладеш ажралиб чиқди); 5) давлатнинг тугаши, бўлиниб кетиши о қ ибатида бир неча янги давлатларнинг ташкил топиши (хусусан, 1960 йилда Ғ арбий А ф рикада Мали федерацияси бар ҳ ам топиб, ў рнида икки давлат - Мали ва Сенегал Республикалари ташкил этилди). Халқаро ҳуқуқ субъектида янги давлатнинг пайдо бўлиши халқаро ҳуқуқнинг барча тамойилларига, миллатлар ва халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойилига қатъий риоя қилган ҳолда амалга оширилиши лозим. 1965 йили ирқчилар ҳукумати томонидан Жанубий Родезиянинг мустақил давлат сифатида эълон қилиниши халқаро ҳуқуқ тамойилларини қўпол равишда бузишдан иборат эди. БМТ Бош Ассамблеяси бу актни қоралаб, уни оқ танли ва қора танли халқларнинг тенглиги ва ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойилига зид равишда мамлакат устидан ҳукмронлигини абадийлаштиришга интилиш сифатида баҳолади. Бош Ассамблея тавсиясига биноан, БМТ Хавфсизлик Кенгаши Жанубий Родезия мустақиллиги эълон қилинишини ҳеч қандай юридик кучга эга бўлмаган факт сифатида баҳолади ва барча давлатларни бу қонунсиз ҳукуматни тан олмасликка, у билан ҳеч қандай дипломатик ёки бошқа муносабатларни йўлга қўймасликка чақирди. 1960 йили Зимбабве (Жанубий Родезия шундай деб аталади) ватанпарварларининг кураши суверен ва мустақил давлат барпо этиш учун зарур шароитлар яратди.

Жанубий Африка Республикаси ирқчи ҳукумати кўп йиллар давомида номигагина мустақиллик берилган бир нечта бандустанга мустақиллик берилганлиги тўғрисида баёнот билан чиқиб, сиёсий майнавозчилик қилиб келди. Халқаро ҳамжамият номидан БМТ апартеид сиёсатини ниқоблашнинг мана шу актларини қоралади ва уларни юридик жиҳатдан ҳеч қандай кучга эга эмас деб топди. 4. Ўз мустақиллиги учун курашаётган, миллатлар ва халқларнинг халқаро ҳуқуқий субъективлиги Мустамлакачиларга қарши озодлик кураши жараёнида миллатлар ва халқлар ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини қўлга кирита бориб, халқаро муносабатларнинг мустақил иштирокчилари сифатида майдонга чиқмоқда. Уларнинг халқаро ҳуқуқий субъектлиги ўз юридик табиатига кўра, давлатларнинг ҳуқуқий субъектлигига яқин туради. Чунки, уларнинг ҳуқуқий субъектлиги бошқа субъектлар иродаси ҳамда, майлига боғлиқ эмас. Миллатларнинг халқаро ҳуқуқий субъектлигини сиёсий юридик асоси бўлиб хизмат қилувчи суверенитет негизида ўзларининг мустақил давлатларини тузмаган ва суверен давлат барпо этиш шаклида ёки бирон-бир давлат таркибига кўнгилли равишда кириш шаклида ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини амалга оширмаган миллатлар ва халқларгина мустақил халқаро мақомга эга бўлади. Миллатлар ва халқларнинг мустақил халқаро мақоми объектив шарт-шароити уларнинг колониал режаларига қарши кураши мустақиллик учун курашдан иборатдир. Бундай курашаётган миллатлар ва халқлар фақат ҳуқуқ ҳимоясида бўлмай, балки ўзлари ўз хатти-ҳаракатлари билан халқаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга оширадилар. БМТ Бош Ассамблеяси 1960 йил 14 декабрда қабул қилган мустамлака мамлакатлар ва халқларга мустақиллик бериш тўғрисидаги Декларацияда таъкидланишича, халқлар ўз мустақиллигига эришишда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Улар ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи асосида эркин ифодаланган иродаларига биноан ўз сиёсий мақомларини ўрнатадилар.

Ҳали давлат тузилмаган экан, курашаётган миллат (халқ) кураш жараёнида шаклланган сиёсий орган воситаси орқали халқаро ҳуқуқ субъекти бўла олади. Бу сиёсий-ташкилот миллат ёки халқнинг суверен иродасини ўзида ифодалаб, давлат тузилиши арафасидаги ишларини амалга оширади. Ягона миллий фронт (миллий озодлик фронти, сиёсий партиялар, антиреакцион кайфиятларни ифодаловчи шундай сиёсий давлат ташкилоти) воситачи бўла олади. Озодлик урушлари ёки қуролли қўзғолонлар шароитида миллий армия ва бошқа қуролли қўшилмалар, муваққат революцион ҳукумат ва қаршилик кўрсатиш органлари—сиёсий ташкилотларни ташкил этади. Озодлик курашини асосан тинч методлари қўлланилган шароитларда муваққат вакиллик муассасалари тузилиб, ўзини-ўзи бошқарувчи ички ижро ор ганлари ташкил этилади. Мустақиллик учун кураш жараёнида миллат ёки халқ хилма-хил субъектлар метрополия давлати, бошқа давлатлар, халқаро ташкилотлар билан ҳуқуқий муносабатларга киришади. Бу муносабатлар объектив, асосан суверен давлатни ташкил этиш масаласидир. Шунга мувофиқ курашаётган миллат, халқнинг асосий ҳуқуқлари ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойилидан келибчиқади. Улар ичида: 1) давлатлар ва ташкилотлар билан алоқага киришиш; 2) давлатлар билан музокара олиб бориш ва халқаро ташкилотлар ҳамда халқаро конференциялар ишида қатнашиши учун расмий вакиллар юбориш; 3) халқаро ҳуқуқий нормаларни яратишда иштирок этиш ва амалдаги нормаларни мустақил бажариш; 4) метрополияга қарши мажбур қилишнинг исталган шаклини қўллашжараёнида халқаро ҳуқуқий муҳофазадан фойдаланиш ва давлатлар, халқаро ташкилотлар, шунингдек бошқа ўз озодлиги учун кураша ётган миллатлар ва халқлардан зарур ёрдам олиш ҳуқуқлари бор. Араб ҳудудларини босиб олиб, халқаро жиноятга йўл қўйган Исроил агрессорларига қарши курашда фаластин халқи ўз қонуний миллий ҳуқуқлари қондирилишига ҳамда мустақил фаластин давлатини барпо этишга интилмоқда. Мазкур халқнинг халқаро субъектлигини амалга ошираётган

Фаластин озодлик ташкилоти БМТ ҳузурида доимий кузатувчи мақомини олди, Араб Давлатлари Лигасига аъзо бўлди. 5. Давлатларни тан олиш Давлатлар ва ҳукуматларни тан олиш институти халқаро майдонга халқаро ҳуқуқнинг янги субъектлари чиқиши ёки эътироф этишга муҳтож янги давлатларнинг тан олиниши билан муносабатларини мўътадиллаштирувчи халқаро ҳуқуқий нормалар йиғиндисидир. Янги давлатлар ва ҳукуматларни тан олиш билан бирга ҳозирда халқаро ташкилотлар ва миллий озодлик кураши органларини тан олиш ҳам тобора кенг қўлланилмоқда. Илгари халқаро ҳуқуқнинг реакцион доктринасида давлат тан олиш актига халқаро ҳуқуқ янги субъекти нинг ташкил топишида ҳал қилувчи қоида конститутив назария ҳукм суриб келди. У миллий озодлик курашлари ғалаба қозониши натижасида таркиб топаётган давлатлар суверенитетига қарши қаратилган эди. Ҳаёт унинг асоссизлигини кўрсатди. Деклоратив назария тан олишнинг конститутив назариясига қарама- қарши ўлароқ юзага келди. Бу назарияга, биноан халқаро ҳуқуқнинг янги субъектининг пайдо бўлиш фактинигина тан олиш таъкидланади. Ўрта аср даври режимларига қарши курашда ташкил этилган ривожланган миллий давлатлар ташкил топган даврда деклоратив назария, шубҳасиз, прогрессив характерга эга эди. Тан олмаслик халқаро ҳуқуқнинг янги субъектини пайдо қилади, деган мантиқий хулосага қарамай деклоратив, назария ғоят чекланган. Тан олиш фақат ахборот акти билан кифояланиб қолмай, балки муҳим сиёсий аҳамиятга ва жиддий юридик оқибатларга эгадир. Тан олиш факти янги давлат ҳукумати пайдо бўлиши фактинигина таъкидлаб қолмай, балки унинг халқаро аҳволини барқарорлаштиришга ва тан олишдан қатъий назар, уларга тааллуқли асо сий ҳ уқуқларни амалга оширишда ёрдам беради.

Янги давлат ва халқаро ҳуқуқ янги объектининг пайдо бўлиши айни бир пайтда кечадиган жараёндир. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқига биноан мавжуд давлатл ар айрим ҳ олда ҳам, халқаро ташкилотларга бирлаш ган ҳолда ҳам янги давлатларни халқлар томонидан ўз тақдирини ўзи белгилаш ва мустақил давлатлар тузиш ҳуқуқини амалга ошириш натижасида юзага келган янги давлатларни халқаро ҳуқуқий субъектлилик сифати билан таъминлайди. Тан олиш тан олувчининг тан олинаётган томон билан муҳим халқаро муносабатларга киришиш истагини ифодалайдиган ва шу билан тан олувчи ва тан олинувчи томонлар ўртасида нормал иқтисодий, сиёсий ва бошқа муносабатлар учун умумий фойдали юридик шарт шароитлар яратиш билан халқаро ҳуқуқий муносабатларда муҳим алоқалар ўрнатиш истаги ифодаланган актни билдиради. Ҳукуматни тан олиш тўғрисидаги масала ҳокимият тепасига янги ҳукумат ноконституциявий йўл билан келгандагина туғилади. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи давлат ичидаги ички курашни бошқармайди. Мана шу кураш натижасида давлат тўнтариши рўй бериб, янги ҳукумат юзага келишига сабаб бўлади. Шунинг учун халқаро ҳуқуқ мазкур давлат ҳудудида мустақил амалга ошираётган ҳукуматни халқаро муносабатларда мана шу давлат вакили деб ҳисоблайди. Янги ҳукуматни тан олиш тан олувчи давлат уни халқаро муносабатларда мана шу давлатнинг ягона вакили сифатида эътироф этишини билдиради. Урушаётган ва қўзғолон кўтарган томонларни тан олиш XIX асрда ва қисман XX асрнинг биринчи ярмида, айниқса Америка қитъасида фуқаролар урушлари ва кўпгина давлат тўнтаришлари вақтида қўлланилди. Бундай тан олишнинг юридик оқибати, аввало, урушаётган ва қўзғолон кўтарган томонларга уруш қонунлари ва одатларининг тарқалишидан иборат. Агар тан олиш урушаётган томон сифатида содир бўлса, унинг оқибатлари, ҳажмини тан олиш қўзғолон кўтарган сифатида тан олинганидан кенгроқ бўлади. Тан олишнинг ўзига хос кўринишларидан бири Франция билан Мексиканинг

Сальвадордаги қўзғолонларни «Ваколатли сиёсий куч сифатида тан олишдан иборат бўлди» (1981 йил). Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқида миллатлар ва халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи қарор топган бир пайтда курашаётган миллатларни тан олиш кенг тарқалди. Ўз мустақил давлатини барпо этиш учун курашда миллат ва халқ мазкур курашнинг бошланишидаёқ ва миллий озодлик органларини ташкил этиш давридаёқ халқаро ҳуқуқ субъектига айланади. Мазкур органларни тан олиш ўз мустақиллиги учун курашаётган миллатлар (халқлар, мустамлакалар) халқаро ҳуқуқий субъектлилигини тан олишдан бошқа нарса эмас. Жазоир миллий озодлик фронти, Ангола озодлик учун халқ ҳаракати, Мозамбик озодлик фронти ва бошқа кўпгина ташкилотларнинг тан олиниш тажрибаси бу ҳаракатлар халқаро мақомини мустаҳкамлашда муҳим роль ўйнайди. Қаршилик кўрсатиш ташкилотларини тан олиш иккинчи жаҳон уруши вақтида юзага келди. У пайтда Гитлер Германиясига қарши курашаётган мамлакатларнинг коалицияси бир қатор Европа мамалакатларининг гитлерчи босқинчиларга қарши курашда ташкил этилган қаршилик кўрсатиш органлари тан олинди. Айрим ҳолларда бундай органларни тан олиш ҳокимиятни тан олиш qифaтидa баҳоланади. Амалда бу ҳукумат сифатида тан олишга ўтиш босқичи бўлди ва айрим Европа давлатларининг (Польша, Югославия, Франция ва бошқалар) ҳукуматлари халқаро аҳволини мустаҳкамлашда муҳим роль ўйнади. Эмигрант ҳукуматлар (қувғундаги ҳукуматлар)ни тан олиш тажрибаси Иккинчи жаҳон уруши вақтида кенг тарқалган эди. Эмигрант ҳукуматларни тан олиш ҳоллари тинчлик даврида ҳам содир бўлиши мумкин. Эмигрант ҳукуматларнинг мавжудлиги халқаро ҳаётда фавқулодда ва қисқа муддатли ҳолдир. Эмигрант ҳукумат ўз ҳудуди, шу ҳудудда яшовчи аҳоли билан алоқасини йўқотса, бундай ҳукуматни тан олиш халқаро ҳуқуқда зид бўлиб қолади.

Халқаро ҳуқуқда тан олишнинг икки асосий шакли де-юре ва де-фактони фарқлайдилар. Де-юре тўла хажмдаги расмий тан олишдир. Де-факто ҳам расмий, лекин тўла бўлмаган тан олишдир. Улар ўртасидаги фарқ юридик оқибатлар ҳажмида ифодаланади. Де-юре тан олишдан кейин юридик оқибатларнинг бутун комплекси кучга киради. Чунки бундай тан олиш асосий, пировард характерга эга бўлади. Айни пайтда дефакто тан олиш чоғида у муваққат, бамисоли ўтмиш хусусиятига эга бўлади. Бундай тан олишнинг юридик оқибатлари ҳам анча кам бўлади. Де-юре тан олиниш дипломатик муносабатлар ўрнатишга, икки томонлама шартномалар тузишга, шу жумладан, сиёсий характердаги шартномалар тузишга йўл очади. Де-факто тан олиниши эса қисман консуллик муносабатлар ўрнатишга олиб келади. Кўпинч а бундай тан олиш тан олувчи ва тан олинувчи ўртасида савдо алоқаларини ўрнатишга, иқтисодий ва маъмурий характердаги шартномалар тузишга олиб келади. Де-факто тан олиш де-юре тан олишдан фарқли ў лароқ, бекор қилиниши ёки де-юре тан олишнинг босқичига айланиши мумкин. Ҳозирги пайтда де-факто тан олиш камдан-кам учрайди. Де-юре тан олишнинг анъанавий шакли ҳис обланади. Янги давлат билан бир даражадаги “Бир галги алоқага” киришиш расмий тан олиш содир бўлмаган ҳолда ҳам фактик тан олиш ҳисобланади. Ёки бу АДҲОС тан олиниши бўлади. Бу асосий ҳолларда алоҳида масалалар бўйича (сиёсий масалалар ҳам қўшилганда) алоқаларга тааллуқли бўлади. Албатта, бундай тан олиш ўзига хосдир. У кўпинча давлат янги давлат билан у ёки бу кўринишдаги муносабатларга киришаётиб, бари бир янги давлатни тан олмаслиги тўғрисидаги баёнотлар бериш билан қўшиб олиб борилади. Янги давлатнинг халқаро ташкилотларда иштирок этиш ҳуқуқи унинг тан олинишига алоқадор эмас. Янги давлатга халқаро ҳуқуқнинг умумий тамойилларидан келиб чиқадиган ҳуқуқларни тобора амалга оширишга ёрдам бера бориб, тан олиш бундай ҳуқуқий, шунингдек халқаро ташкилотларда иштирок этиш ҳуқуқини амалга оширишда ёрдам бериши мумкин. Аммо бу шундай ҳуқуқларни келтириб чиқармайди. Халқаро

ташкилотларнинг низомлари унинг ташкилотлари томонидан давлатнинг тан олинишини давлатнинг шу ташкилот аъзолигига қабул қилиниши учун зарур шарт қилиб қўймайди. Янги ҳукуматлар ва уларнинг вакиллигини халқаро ташкилотларда тан олиш ва алоқалари тўғрисидаги масалалар ҳам шу тариқа ҳал этилади. Халқаро ташкилотда вакиллик тўғрисидаги масалани шу ташкилотнинг ўзи кўриб чиқиб, тегишли қарор қабул қилади, бироқ бундай давлатнинг тан олинишини шарт қилиб қўймайди. Ҳокимиятни самарали амалга ошираётган, аҳолисини тўла қўллаб-қувватлаётган ҳукуматгина бу давлатнинг халқаро ташкилотларда вакил бўла олиши мумкин. Шу билан бирга давлатнинг халқаро ташкилотга қабул қилиниши шу ташкилотга аъзо бўлган, бироқ ҳали давлатни тан олмаган давлатлар томонидан унинг тан олинишини асло билдирмайди. 6. Давлатларнинг мерос ҳуқуқи Давлатларнинг мерос ҳуқуқи бирор бир ҳудуддаги халқаро муносабатларда жавобгарликни амалга оширишда бир давлатнинг бошқа давлат билан алмашинишини билдиради. Бундай таъриф 1978 йили қабул қилинган шартномаларга нисбатан мерос ҳуқуқи тўғриси даги Вена Конвенциясига ва мазкур институтни кодификацияловчи шартномалардан ташқари соҳаларда қонуний мерослик тўғрисида тайёрланаётган Конвенцияда ўз ифодасини топди. Халқаро майдонда янги давлатларнинг ташкил топиши, мерос ҳуқуқининг туғилишига асос бўлади. Шунингдек бир давлатдан бир бўлак ҳудуд бошқа давлатга ўтиши мерос ҳуқуқининг юзага келишига асос бўлади. Халқаро шартномалар, давлат мулки, ҳалқаро қарзлар, давлат архиви , халқаро ташкилотларга аъзолик ва бошқалар мерос ҳуқуқи нормаларининг ҳаракат объекти бўлиши мумкин. Халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун шартномаларга нисбатан ҳуқуқий мерослик алоҳида аҳамият касб этади. Ҳали кучга кирмаган

шартномаларга нисбатан ҳуқуқий мерослик тўғрисидаги Вена Конвенцияси шу масалаларга бағишланган. БМТ халқаро ҳуқуқ Комиссияси шартномалардан ташқари бошқа соҳалардаги ҳуқуқий мерослик тўғрисидаги Конвенцияни қабул қилди. Бу Конвенция қарзлар, мулк ва бошқаларга нисбатан ҳуқуқий мерослик масалаларини барқарорлаштиради. Лойиҳага биноан олдинги давлатнинг барча мулки ҳокимият тепасига чиққан давлатга ўтади, олдинги давлатнинг қарзи эса, агар бу улар ўртасидаги аҳдномада кўзда тутилмаган бўлса, янги мустақил давлатга ўтмайди. Мулк ва қарзларга оид ҳуқуқий мерослик муаммосининг шу тариқа ҳал этилиши ривожланаётган мамлакатларнинг собиқ метрополия, иқтисодий тутунлик дан тезроқ озод бўлишига хизмат қилади. Мустамлака тузулмаларининг емирилиши жараёнида ташкил топган давлатларнинг ҳуқуқий мерослиги шу давлатлар халқаро шартнома алоқалари ривожининг тарихий шарт-шароитлари билан боғлиқ ўз хусусиятларига эга бўлади. Метрополия мамлакатлари ўз иқтисо дий ва сиёсий манфаатларидан келиб чиқиб, ўз хоҳишига кўра мустамлака ҳудудлари номидан халқаро битимлар тузар эди. Мустақиллика эга бўлиш чоғида янги давлатларнинг ҳудудларида улар шартнома тузишда қатнашмаган ва бу шартномаларда иштирок этишга ўз розиликларини бермаган кўпгина халқаро шартномалар ҳаракат қилар эди. Чунончи, фақат Танганика ҳудудидагина 68 та кўп томонлама ва 140 та икки томонлама шартномалар амал қиларди. Янги мустақил давлатларга ўз ўтмишдош давлатларнинг шартномалари тегишли бўлмайди. Чунки, улар бу шартномаларга розилик бермаган. 1978 йилги Вена Конвенциясининг 16-моддасида янги мустақил давлат бирон-бир шартномани кучда сақлашга мажбур эмас, ёки давлатлар алмашинуви чоғида бу шартнома давлатларнинг ҳуқуқий ўриндошлик объекти бўлган ҳудудга нисбатан кучда бўлганлиги учунгина унинг иштирокчисига айланиши мумкинлиги кўрсатилган. Бу доктрина янги давлатларнинг ўз ўтмишдоши

ҳуқуқлари ва мажбуриятларидан тамомила озодлигини кўзда тутади. У мустамлакани бардам топтириш жараёнида таркиб топган сиёсий вазиятни, янги мустақил давлатларнинг ҳуқуқий мерослик масалаларини миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойилига амал қилиб, мустақил равишда ҳал этишга бўлган интилишини ифодалайди. Икки томонлама шартномалар ва оз сонли қатнашчилари бўлган шартномаларга нисбатан ҳуқуқий меросликка келганда янги давлатнинг бу шартномани сақлаш истаги тўғрисидаги баёноти кифоя қилмайди, шартномада қатнашган бошқа давлат ёки давлатлар гуруҳининг розилиги талаб қилинади. Ҳудуд—бир қисмининг бирлашиши, бўлиниши ёки ажралиб чиқиши натижасида пайдо бўлган давлатларнинг ҳуқуқий мерослиги. Бу ҳолатда янги давлатлар мавжуд бўлган давлатлар доирасида барпо этилади. Ян г и субъектлар ташкил топишдаги бу воситани 1978 йилги Вена Конвен ция сида мазкур давлатларнинг ў з ҳудудларида давлат ҳудудий ўзгаришлар доирасида ҳ аракатда бўлган халқаро шартномалар узлуксизлигини сақлаб қолишга мажбур этувчи меъёрларнинг мавжудлигини белгилаб (31, 34-моддалар) беради. Конвенция янги ташкил топган давлат ва бу шартномада қатнашган бошқа давлатлар, бўлак меъёрлар тўғрисида келишиб олган ёхуд шартномада бу, ҳол кўриниб турган ёки мазкур шартномани кейин ташкил бўлган янги давлатга нисбатан қўллаш бу шартнома объекти ва мақсадларига номувофиқ келиши мумкин бўлган ёхуд унинг ҳаракатлари шартларини ўзгартириб юборган тақдирда юқорида кўрсатилган қоидадан истисноларни кўзда тутади. Халқаро ҳамжамиятга аъзо бўлаётган мавжуд давлатлар доирасида ташкил топган янги давлатлар ҳам халқаро ҳуқуқнинг амалдаги императив меъёрларига риоя қилишга, таркиб топган халқаро чегараларни ҳурматлашга мажбурдир.

7. Халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқнинг субъекти Халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар иккиламчи ўз-ўзидан шаклланган халқаро ҳуқуқ субъектлари тоифасига тааллуқли. «Уларнинг субъектлилиги таъсис этувчи давлатларнинг хоҳиширодаси билан амалга оширилади ва одатда Низом деб номланувчи таъсис ҳужжатларда қайд этилади. Халқаро ташкилотлар иккиламчи ўз-ўзидан ташкил топган халқаро ҳуқуқ субъектларидир. Халқаро ташкилотларнинг халқаро ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўзига хослиги, аввало уларда суверен ҳуқуқнинг йўқлигига асосланади. Халқаро ташкилотларнинг ҳуқуқий ва олий органлари ваколатлари ўз юридик табиатига кўра давлатлар ва уларнинг олий органлари ҳуқуқларидан фарқ қилади. Халқаро ташкилотларнинг халқаро ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўзига хослиги шундан иборатки, халқаро ташкилотлар учун ҳудудлар ва аҳолига эга бўлиш зарурияти талаб қилинмайди ва улар ҳудуд бўйича бошқарувини амалга оширмайдилар. Суверен давлат учун эса бу энг зарур элемент бўлиб, усиз давлат яшай олмайди. Халқаро ташкилотларнинг халқаро ҳуқуқ субъекти сифатидаги ўзига хослиги халқаро ҳуқуқнинг ўзига хослигида кўзга яққол ташланади. Масалан, халқаро ташкилотлар БМТ халқаро судида кўрилаётган иш бўйича бир томон бўла олмайди. Халқаро ташкилотлар ҳузуридаги вакиллик бир томонлама характерга эга бўлади. Халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида ўз иродаларига эга. Бу ирода шу ташкилотга аъзо давлатлар иродаларида келишув натижасидир, у шу давлатлар иродаси билан тенг (асло бу иродалар устида эмас) яшайди ва иродасини амалга оширувчи тегишли органлари фаолияти орқали халқаро ташкилот ҳаракатларида у ёки бу шаклда намоён бўлади. Халқаро ташкилот иродасининг йўналиши, асосий мазмуни ҳамиша, бу ташкилотга аъзо давлатлар иродасининг мазмуни билан белгиланади. Халқаро ташкилотлар ва уларнинг мансабдор шахслари функционал характердаги имтиёзлар ва иммунитетларга эгадир. Ҳозирги вақтда айрим

халқаро ташки лотлар хузурида шу ташкилотларга аъзо давлатларнинг доимий ваколатхоналари (БМТ, ЮНЕСКО ҳузурида) ёки доимий вакиллари мавжуд. Масалан, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти қошида Ўзбекистон Республикасининг доимий ваколатхонаси ишлаб турибди). Доимий ваколатхоналардан ташқари айрим «ташкилотлар ҳузурида унга аъзо бўлмаган давлатларнинг доимий кузатувчилари миссияси мавжуддир. Халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида эга бўлган асосий ҳуқуқлардан бири халқаро шартномалар тузиш ҳуқуқидир. Халқаро ташкилотлар иштирок этган халқаро шартномалар миқдори муттасил кўпайиб бормовда. БМТ халқаро ҳуқуқ Комиссияси томонидан давлатлар ва халқаро ташкилотлар ўртасида ёки икки ёхуд ундан кўпроқ халқаро ташкилотлар ўртасидаги шартномалар тўғрисида Конвенция лойиҳаси тайёрланди, У халқаро ташкилотлар иштирокида шартнома тузиш тартиби ва бу шартноманинг кучга кириш тартибини кўзда. тутади. Халқаро ташкилотлар халқаро ҳуқуқий жавобгарлик субъекти бўлишлари мумкин. Бироқ халқаро.таш килотлар иккиламчи халқаро ҳуқуқ субъектлари эканлиги, улар суверенитет ва аҳолига эга бўлмаганлиги сабабли уларнинг жавобгарлиги бошланиши учун бўлган доирани торайтиради. Халқаро ҳуқуқ муносабатларнинг мустақил катнашчилари қаторида ўзига хос давлатга ўхшаш уюшма ҳам бўлиши мумкин. Бундай давлат кўринишидаги уюшма давлатдан фарқли ўлароқ суверенитетга эга бўлмайди. Бироқ алоҳида, гарчи чекланган бўлса ҳам, халқаро мақомга эга бўлади. Тарихдан эркин шаҳарлар ёки ҳудудлар бўлганлиги маълум. Уларнинг халқаро ҳуқуқий субъектлиги ўз-ўзидан келиб чиқувчи характерга эга бўлиб, давлатлармаси томонидан белгиланар ёки улар томонидан кафолатланар эди. Чунончи, 1915 йилги Вена трактатига биноан Краков шаҳри Россия, Австрия ва Пруссия ҳимояси остидаги эркин ва мустақил шаҳар деб эълон қилинган эди (унинг алоҳида мақоми 1946 йилгача сақланган). 1919 йилги Версаль тинчлик шартномаси Данник (Гданьск) учун ҳам эркин шаҳар мақоми белгиланган эди. Бу шаҳар «эркин давлат» деб номланиб, Миллатлар Лигаси

«ҳимоясига» (1920—1930 йиллар) киритилганди; 1947 йили Италия билан тузилган тинчлик Шартномаси Триест шаҳрининг ажралиб чиқишини кўзда тутган эди. «Эркин ҳудуд» сифатида ажралгдн бу шаҳар тўғрисидаги шартнома амалда бажарилмади. Ватиканнинг халқаро ҳуқуқий субъектлилиги папа тахтининг католик черкови олий маркази сифатидаги роли билан белгиланади. Маълумки, Ватикан давлатшаҳаp деб расман тан олинган. Ватикан кўпгина давлатлар, асосан католизм таъсири кучли бўлган давлатлар билан дипломатик алоқалар ўрнатган: бундай давлатларнинг бир қисми билан Ватикан битимлар тузган. Икки томонлама бу битимларда католик черкови мавқеи, масалалари номлаштирувчи қоидалар - конкордантлар ифодаланган. Кейинги вақтда Ватикан умумбашарий характердаги халқаро масалаларни ҳал этишга қизиқиб қарамоқда. Шу муносабат билан у бир қатор кўп томонлама шартномаларнинг қатнашчиси бўлди. Ватикан айрим халқаро ҳукуматлараро ташкилотларнинг аъзоси, БМТ ҳузурида доимий кузатувчи сақлайди.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Халқаро хусусий ҳуқуқ

Халқаро иқтисодий ҳуқуқ

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари

Халқаро ҳуқуқ тушунчаси ва унинг моҳияти

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон