Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.Ҳозирги замонда амал қилувчи асосий фуқаролик-ҳуқуқий тизимлар 2. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни мусулмон ҳуқуқи тизимида тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари

www.arxiv.uz Ҳозирги замонда амал қилувчи асосий фуқаролик-ҳуқуқий тизимлар Ҳеч қайси мамлакат, давлат, халқ ҳозирги замон шароит-ларида фуқаролик ҳуқуқисиз ижтимоий муносабатларни самарали тартибга сола олмайди. Ҳатто дунёни қайси бир овлоқ чеккасида ҳали ҳам ўрмонлар, чакалакзорларда истиқомат қилувчи ёввойи қабилаларда ҳам ўзаро маҳсулотлар, буюмлар айирбошлаш, савдо-сотиқ муносабатлари энг ибтидоий кўринишларда рўй беради ва уларни тартибга солувчи одат, патриархал ҳуқуқ қоидаларининг анчагина қисми фуқаролик-ҳуқуқий характерга эга. Ҳозирги вақтда дунёда амал қилувчи уч асосий ҳуқуқ тизим-лари – қитъа ҳуқуқ тизими, умумий ҳуқуқи тизими ва мусулмон ҳуқуқи тизимида фуқаролик ҳуқуқи ўзига хосликларга эга. Албатта, фуқаролик-ҳуқуқий тизим шартлари тушунчаси асли-да фуқаролик- ҳуқуқий тизим мавжуд ҳуқуқ тизимидан келиб чиқа-ди. Шу билан бирга, мавжуд фуқаролик-ҳуқуқий тизимлар ўртасида яқинлик, ўзаро узвийлик ҳам борлигини инкор этиб бўлмайди. Бундай яқинлик, узвийлик кишилар, давлатлар ўртасидаги мустаҳ-кам иқтисодий, маданий алоқалар туфайли вужудга келган, ҳуқуқ тизимлари эса, бир-бирларидан андоза олишган, ўзаро бойишган. Ҳар қандай тизим каби фуқаролик-ҳуқуқий тизимлар ҳам муайян таркибий қисмлардан иборат. Фуқаролик-ҳуқуқий тизим тар-кибий қисмларига ҳуқуқ манбалари, уларнинг таркиби, фуқаролик ҳуқуқининг ички тузилиши, меъёрларнинг қисмлар, бўлимлар, боб-лар, қуйи соҳалар, институтлар бўйича тақсимланиши, ҳуқуқни қўл-лаш амалиёти, ҳуқуққа ва унинг амалиётига нисбатан доктриналар киради. Юқоридаги таркибий қисмлар мусулмон, қитъа (роман-герман) ва умумий (англо-америка) ҳуқуқ тизимларида яққол намоён бўлса, патриархал ҳуқуқ тизимида заиф тарзда акс этади. Қитъа ҳуқуқ тизими асосан Европа қитъаси мамлакатларини (Буюк Британиядан ташқари) қамраб олган, шунинг учун ҳам у қитъа ҳуқуқ тизими

www.arxiv.uz номини олган. Бундан ташқари бу тизимга Лотин Аме-рикасининг кўп мамлакатлари, Корея, Хитой ва бошқа ривожланаёт-ган мамлакатлар киради. Умумий ҳуқуқ тизими АҚШ, Буюк Бри-тания, Канада, Австралия, Ҳиндистон, Янги Зеландияда қўлланади. Мусулмон ҳуқуқ тизими Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари – Эрон, Саудия Арабистони, Афғонистон, Ливия, Малайзия, Иордания ва шу каби давлатларда қўлланилади. Тропик Африка мамлакатларида, Арабистон ярим оролининг шарқий қисмидаги кўчманчи қабилала-рида, Жанубий Шарқий Осиёнинг миллий озчилигини ташкил этувчи халқларида патриархал ҳаёт тарзи сабабли патриархал ҳуқуқ тизими қўлланилади. МДҲ мамлакатлари, шу жумладан, Ўзбекистон фуқаролик ҳуқуқи тизими қитъа ҳуқуқ тизимига мансуб, деб ҳисоблаш жоиз. Ҳозирги замонда барча фуқаролик ҳуқуқи тизимлари ўртасида ўзаро яқинлашув, бир-биридан андоза олиш, имплантация жараёни кечмоқда. Бу жараён асосан, иқтисодий, илмий-ижодий, маданий соҳалардаги фуқаролик- ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи нормаларда яққол намоён бўлмоқда. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабат-ларнинг айрим соҳалари бўйича халқаро Конвенция, давлатлараро битимлар, Бутунжаҳон Савдо Ташкилоти, Европа иқтисодий ҳамжамияти, Бутунжаҳон Интеллектуал мулк Ташкилоти, Халқаро тадбиркорлик Палатаси ва бошқа қатор умумжаҳон, минтақавий ва давлатлараро тузилмаларнинг фаолияти бу соҳада ўзига хос туртки бермоқда, уни мақсадга мувофиқ тарзда йўналтирмоқда. Айни вақтда айрим соҳаларда (масалан, мерос, айрим турдаги битимлар ва шу каби) бундай яқинлашув жараёни кузатилмаяпти. Шу сабабли ҳам турли фуқаролик ҳуқуқ тизимлари ўртасида тафовутлар яқин келажакда бартараф этилишига умид қилиш қийин. Биз қуйида қитъа, умумий ва мусулмон фуқаролик ҳуқуқ тизимларини кўриб чиқамиз. Қитъа ҳуқуқ тизими.

www.arxiv.uz Қитъа ҳуқуқ тизимининг тарихий илдизлари Рим хусусий ҳуқуқига бориб тақалади. Европа ҳуқуқшунос олимлари томонидан рим хусусий ҳуқуқи нормаларини такомиллаштириш асосида қитъа давлатларида миллий фуқаролик ҳуқуқи тизимлари вужудга келди. Бироқ ушбу миллий ҳуқуқ тизимларида қадимги Рим хусусий ҳуқу-қининг жуда кўп тушунчалари, институтлари, иборалари ва баъзан ҳуқуқ нормаси новеллалари айнан сақланиб қолганини кўриш мумкин. Қитъа ҳуқуқ тизимида ҳуқуқни оммавий ва хусусий ҳуқуқ соҳаларига ажратиш характерли белгидир. Оммавий ҳуқуқ – бу сиёсий ҳокимиятни ташкил этиш ва амалга оширишни тартибга солади, у жамият манфаатларини ифодалайди, унинг асосида давлат ҳокимияти туради. Хусусий ҳуқуқ – цивил ҳуқуқи (фуқаролик ҳуқуқи) алоҳида кишилар, хусусий шахслар манфаатларига хизмат қилади. Бу шахслар фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларида тенг ҳуқуққа эгадир ва уларнинг ҳеч бири алоҳида имтиёзларга эга эмас. Қитъа ҳуқуқ тизимида ҳам ягоналик, бир хиллик мавжуд эмас. Унда икки асосий йўналиш Германия ва Франция фуқаролик қонунчилиги фарқланади. Европа давлатлари ўз фуқаролик қонун-чилигини шакллантирганда ушбу давлатларнинг ё униси ёки буни-сидан андоза олганлар. Фуқаролик ҳуқуқининг роман гуруҳи асосида 1804 йилда қабул қилинган Франция фуқаролик кодекси (у Напалеон фуқаролик кодекси деган ном билан ҳам машҳур), герман гуруҳи асосида эса 1896 йилда қабул қилинган Германия фуқаролик тузуклари ётади. Франция фуқаролик кодекси институциявий деб номланади (у Юстиниан кодификациясининг бир қисми бўлган рим ҳуқуқи бўйича оддий дарсликнинг институцияларидан ўзлаштирилган). Институ-циявий тизим фуқаролик-ҳуқуқий нормаларни қуйидаги қисмларга гуруҳлаштиради: 1) шахслар (яъни ҳуқуқ субъектлари); 2) ашёлар (ҳуқуқ объектлари) ва ашёвий ҳуқуқлар; 3) даъволар ва ушбу даъволар бўйича мажбуриятлар. Кейинчалик

www.arxiv.uz бу тизим такомилла-шуви натижасида ундан процессуал нормалар чиқарилиб, соф моддий ҳуқуқ нормалари қолди, умумий қоидалар ва бошқа бўлимлар билан бойитилди. Фуқаролик ҳуқуқи тизимининг германия йўналиши “герман гуруҳи кодекси” деб аталади, чунки у юстинион кодификациясининг Дегест (кодекс) ларига асосланади. Унинг моҳияти шундаки, хусусий ҳуқуқ нормалари аввал бошданоқ моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларига бўлинади ҳамда процессуал ҳуқуқ нормалари алоҳида ҳолда мавжуд бўлади. Айни вақтда барча моддий ҳуқуқ нормалари фуқаролик ҳуқуқининг барча институтларига тааллуқли бўлган нормалар (улар «Умумий қисм» деб аталиб, унда ҳуқуқ субъектлари, ҳуқуқ объектлари, ҳуқуқларнинг мазмуни, шу жумла-дан уларни амалга ошириш ва ҳимоя қилишга доир умумий қоида-лар ўз аксини топган) билан алоҳида институтларга – ашёвий ҳуқуқлар, мажбуриятлар, оила ва мерос ҳуқуқларига бағишланган нормалар (махсус қисм)га бўлинган. Фойдаланишга қулайлиги жиҳатидан ҳамда юридик техникаси нуқтаи назаридан олганда, пандект тизими институционал тизимдан афзалроқдир. Бундай қулайлик умумий ва махсус қисмларга бўлинишда ҳам яққол намоён бўлади (институционал тизимда эса умумий қоидалар ҳар бир институт бўйича қайта-қайта такрорланиши мумкин). Бироқ узоқ даврлик тараққиёт давомида бу тизимлар ўртасида яқинлашув жараёни кетганини ва ҳозир булар мустақил тизим сифатида хусусиятини йўқотганлигини бугунги кунда эътироф этиш мумкин. Европа мамлакатлари ўртасида фаол ҳамкорлик кучайган шарт-шароитларда пандект ва институцион йўналишлари ягона қитъа ҳуқуқ тизимининг таркибий қисмларига айланиб қолди. Қитъа ҳуқуқи тизими манбалари ҳақида сўз кетганда, уни муайян ҳуқуқий таълимотлар (доктриналар), энг аввало, Рим ҳуқуқи таъсири остида ривожлангинини қайд этиш лозим. Бу ҳуқуқ тизими нормаларини шакллантиришда илмий мавҳумлаштириш, инсон ақл-идроки ва омиллар фаолияти ҳал қилувчи роль ўйнаганини таъкидлаш лозим. Кўпчилик ҳаётий воқеалар, вазиятлар ҳуқуқий таълимот орқали қараб чиқилади ва унга

www.arxiv.uz мослаштирилади. Қитъа ҳуқуқ тизими ёндашувининг моҳияти у ёки бу амалий ечимни топиш ва уни қиёмига етказиш эмас, балки асосийси умумий намунавий тамойилни ишлаб чиқиш, кейин унинг ёрдамида ижтимоий муносабатларни тартибга солиш ҳисобланади. Демак, қитъа ҳуқуқ тизимида асосий манба қонунлар ҳисобла-нади ва улар ичида Фуқаролик кодекси марказий ўринни эгаллайди. Фуқаролик кодекси ва қонунларнинг нормалари умумийликдан хусусийликка, мавҳумликдан аниқликка йўналтирилади. Бунда юристнинг асосий вазифаси – муайян ҳолатни, вазиятни позитив ҳуқуқнинг у ёки бу нормаси таъсири остига тушириш ҳисобланади. Алоҳида қонунлар Фуқаролик кодексига бўйсундирилган ҳолда яратилади ва қўлланади. Қитъа ҳуқуқ тизимида одат ҳуқуқи манбалар сифатида жуда кам аҳамиятга эга. Ҳуқуқий тартибга солишда асосий таянч маркази қонун ҳисобланади. Моҳиятан олганда, одатлар амалдаги позитив ҳуқуқни тўлдирувчи иш муомаласи одатлари кўринишида намоён бўлади. Маълумки, қитъа ҳуқуқ тизимида прецедент ҳуқуқи мавжуд эмас. Тўғри, баъзи мамлакатларда суд амалиёти ҳуқуқ манбаи сифатида эътироф этилса ҳам, бу фақат тор доирада, қонун билан тартибга солинмаган ёхуд тўлиқ тартибга солинмаган муносабат-ларга нисбатангина қўлланади. Айни вақтда ҳуқуқдаги камчилик-ларни қонунчилик ёрдамида бартараф этишнинг аниқ йўллари мавжуд, бу эса камчиликларни амалиёт орқали бартараф этишга зарурат қолдирмайди. Қитъа ҳуқуқ тизимида шахслар тўғрисидаги нормалар икки қисмга бўлинади: 1) жисмоний шахслар тўғрисида; 2) юридик шахслар тўғрисида. Жисмоний шахсларнинг ҳуқуқ лаёқати уларнинг ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлиш лаёқати, муомала лаёқати, қобилияти сифатида таърифланади. Ҳуқуқ лаёқати барча учун тенг бўлиб, унинг мазмуни позитив ҳуқуқ билан белгилаб қўйилган. Инсоннинг соғлиғи ва ёшига қараб муомала лаёқатининг бир қанча даража- лари белгиланган. Муомала лаёқатининг ҳажми позитив ҳуқуқ билан белгиланади.

www.arxiv.uz Қитъа ҳуқуқида юридик шахслар ҳақида батафсил ишлаб чиқилган таълимот (доктрина) мавжуд. Юридик шахс ўзига хос мавҳумлаштирилган тоифа (категория) бўлиб, юридик шахсларнинг эҳтимол тутилган, мумкин бўлган барча турларини қамраб олади. Юридик шахсларнинг моҳияти ва белгиларига (улар қонунларда белгилаб қўйилган), шунингдек уларни таснифлаш – туркумлашга алоҳида аҳамият берилади. Ушбу турлар рўйхати қатъий тизимга солинган. Юридик шахсларни вужудга келтириш, қайта ташкил этиш ва тугатишнинг барчаси учун умумий бўлган қоидалари бел- гилаб қўйилган. Юридик шахсларнинг вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши норматив-мурожаат тартибида амалга оширилади ва давлат рўйхатидан ўтказилади. Тижорат юридик шахслари умумий (универсал) ҳуқуқ лаёқатига эга. Нотижорат юридик шахслар учун махсус ҳуқуқ лаёқати белгиланган. Барча юридик шахслар уюшма-лар ва муассасаларга бўлинади. Уюшмалар (корпорациялар) турли жамиятлар ва ширкатларга – тўлиқ ширкат (баъзи мамлакатларда тўлиқ ширкат юридик шахс ҳисобланмайди), коммандит ширкати, масъулияти чекланган жамият, акциядорлик жамиятларига бўлина-ди. Ширкатларнинг (жамиятларнинг) турларга бўлиниши асосида уларнинг иштирокчиларини корпорация мажбуриятлари учун жавобгарлик характери асосий мезон бўлиб ҳисобланади. Тўлиқ ширкатда барча иштирокчилар ўзларининг барча мол-мулклари билан солидар жавоб берадилар. Коммандит ширкатда эса бир хил иштирокчилар (коммандитчилар) устав фондига қўшган улушлари ҳажмида, бошқалар, яъни тўлиқ аъзолар (комплиментарлар) ўзла-рининг барча мол-мулклари билан солидар жавоб берадилар. Шир-кат аъзоларидан фарқли равишда жамият аъзоларининг жавобгар-лиги уларнинг устав фондларига киритилган улушлар билан чекла-нади. Масъулияти чекланган жамият билан акциядорлик жамият-лари ўртасидаги фарқ уларнинг иштирокчиларига улушлар (ҳисса-лар, пайлар) ёки қимматбаҳо қоғоз сифатидаги акциялар тегишли бўлишида намоён бўлади. Корпорациялар ташкил этишда қитъа

www.arxiv.uz қонунчилиги бошланғич устав капитали ҳажми ва шакллантириш тартибига нисбатан жуда қаттиқ талаблар қўяди. Муассасаларда эса муассис ўз мол-мулкидан муассаса учун алоҳида ажратиб, бириктириб қўяди, муассаса маъмурияти муассаса мақсадларини амалга оширишда ушбу мол-мулкни бошқаради. Одатда, муассаса унинг мол- мулкининг мулкдори, аъзолари ва бошқарувчилари бўлмаган шахсларнинг манфаатлари учун фаолият юритади. Бу шахслар дестинаторлар деб аталади. Давлат ғазнаси (фиск), давлат корхоналари ва бошқа муассасалар, диний ташки-лотлар ва хайрия жамғармалари (фондлари) муассаса кўринишида намоён бўлади. Ашёвий ҳуқуқлар. Қитъа ҳуқуқ тизимида ашёвий ҳуқуқлар туркуми мавжуд. Бу ҳуқуқнинг моҳияти ашёнинг шахс билан боғлиқ-лигида ётади, шахснинг шахслар билан боғлиқлигида эмас. Ашёвий ҳуқуқларнинг алоҳида турлари мавжуд бўлиши билан бирга, барча ашёвий ҳуқуқлар учун умумий қоидалар ҳам мавжуд. Ашёвий ҳуқуқлар шахснинг ўз ашёларига бўлган ҳуқуқларига (булар жумласига мулк ҳуқуқи ҳам киради) ва шахснинг ўзгалар ашёларига бўлган ҳуқуқларига (булар жумласига сервитутлар, эмфитевзис, гаров, қурилиш қилиш ҳуқуқи ва шу кабилар киради) бўлинади. Ўзгалар ашёларига бўлган ҳуқуқлар бегонанинг мол-мулкига бўлган таъсирнинг усуллари, ҳажмлари, қуввати ва бошқа жиҳатлари бўйича фарқланади. Ўзгалар ашёларига бўлган ҳуқуқлар мулкдорга бурчлар юклагани сабабли ашёвий ҳуқуқлар доираси қатъий белгилаб қўйилган (numenis clausus). Бу эса рўйхатдан таш-қари ўзбошимчалик билан ашёвий ҳуқуқлар вужудга келмаслигини билдиради. Ҳар қандай ҳолда ҳам ашёвий ҳуқуқ мазмуни позитив ҳуқуқ билан белгиланади. Ашёвий ҳуқуқларнинг алоҳида турлари билан бирга эгаллаш шахсни ашё билан боғланганлиги фактик ҳолати (шахсни ашё устидан ҳукмронлиги) эканлигига катта эътибор қаратилади. Қитъа ҳуқуқи доирасида эгаллаш

www.arxiv.uz махсус эгалик қилишни таъминлаш даъволари билан ҳимоя қилинади, муайян мезонларга жавоб берадиган эгалик қилиш бузилганда, ҳуқуқбузарни айбидан қатъи назар бундай даъволарни қўллаш мумкин. Табиийки, мулк ҳуқуқи асосий ашёвий ҳуқуқ бўлиб ҳисобла-нади. Ашёвий ҳуқуқ нормаларининг асосий қисми унга бағишланган. Ҳар бир мамлакатда мулк ҳуқуқининг мазмуни ўзига хос бўлишига қарамасдан, уларнинг барчаси учун умумий бўлган жиҳатлар ҳам мавжуд. Қитъа ҳуқуқ тизимида мулк ҳуқуқини талқин этишда Рим анъаналарига ва энг аввало, «бир ашёга нисбатан иккита тўлиқ мулк ҳуқуқи бўлиши мумкин эмас» деган асосий тамойилдан келиб чиқилади. Мулк ҳуқуқи ягона ва бўлинмасдир. Бўлинган ёки икки-ланган мулк бўлиши мумкин эмас. Мулк ҳуқуқини ушбу доирасига сиғмайдиган ҳаётий вазиятларнинг хусусиятлари ё ўзгалар мулкига бўлган ҳуқуқларда ёки у ёки бу объектга нисбатан у ёки бу субъектнинг мулк ҳуқуқининг ўзига хосликларини белгилаб кўйишда ифодаланиши мумкин. Гарчи кейинги вақтларда қитъа ҳуқуқи томонидан англо-америка ҳуқуқининг мутлақо қарама-қарши тамойилларидан (масалан, траст ёки ишониб топширилган мулк) келиб чиқувчи конструкциялар ўзлаштирилаётган бўлса ҳам, бироқ улар ўрнашиб қолган анъаналарни бузмаган ҳолда мослаштирил-моқда (масалан, ишониб топширилган мулк ўрнига ўзганинг мол-мулкини ишончли бошқариш белгиланган). Қитъа ҳуқуқ тизими амал қилаётган тамойиллардан яна бири – бу мулк ҳуқуқининг энг тўлақонлиги тамойилидир (plena in re potestas). Европа мамлакатларининг қонунчилигида мулк ҳуқуқи-нинг таркибий қисмлари (мулкдор ваколатлари – эгаллаш, тасарруф этиш, даромад олиш ҳуқуқи ва шу кабилар) турлича ифодалани-лади, баъзан эса ҳатто ғаройиб ваколат ҳам (масалан, мол-мулкни йўқ қилиб ташлаш ҳуқуқи) белгилаб қўйилган. Бироқ айни вақтда ушбу ваколатлар билан мулк ҳуқуқи мазмуни чегараланмаслиги, бу ваколатлар «энг мутлақ тарзда», «мулкдорнинг хоҳишига кўра», «мустақил тарзда» амалга оширилиши белгилаб қўйилган. Худди шу билан

www.arxiv.uz мулк ҳуқуқининг махсус характери, унинг бошқа ҳуқуқлардан фарқи, уни бошқа ашёвий ёхуд мажбурият ҳуқуқи билан таққосла-ганда мазмунан ҳар доим кенг ва мустақил эканлиги таъкидланади. Ўзгалар мулкига бўлган ҳуқуқлар (iura in re aliena) ҳам ниҳоятда турлича ва хилма-хил, бироқ бу ҳуқуқлар таъсиридаги ашёнинг мулкдори мавжудлиги уларни ягона гуруҳга бирлаштириб туради. Умумий қоидага кўра, мулкдор унинг ашёсига нисбатан таъсирларга тоқат қилиши лозим, бироқ сўнгги вақтларда шундай ашёвий ҳуқуқлар ҳам вужудга келмоқдаки, унинг асосида мулкдор у ёки бу фаол ҳаракатларни содир этиши лозим. Мулкдорнинг қайси ваколатлари чекланганлигига қараб ашёвий ҳуқуқ эгаларига ўзгалар ашёсига нисбатан берилган имкониятлар бўйича ашёвий ҳуқуқлар қуйидаги турларга бўлинади: 1) фақат фойдаланиш ҳуқуқи (сервитут); 2) фақат тасарруф этиш (гаров ҳуқуқи); 3) эгаллаш ва фойдаланиш (масалан, уй-жойларни ва ер участкаларнинг баъзи ижарачилари); 4) эгаллаш, фойдаланиш ва чекланган доираларда тасарруф этиш (эмфитевзис – ишончли бошқариш) ўртасидаги ҳар қандай хусусий ҳуқуқий муносабатларга мўлжалланган универсал конструкция бўлган мажбурият (obligatio) марказий ўринни эгал-лайди. Мажбурият ҳуқуқи шахслар ўртасидаги муносабатларни тар-тибга солишга мўлжалланган ҳуқуқ нормалари тизимидан иборат. Мажбурият доирасида бир шахсга бошқа шахсдан (iug in personal) қандайдир ҳаракатларни содир этиш (тақдим этиш) ёки муайян ҳаракатларни содир этишдан сақланишни талаб қилиш ҳуқуқи тегишли бўлади. Мажбурият тарафлари бўлиб кредитор (талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган шахс) ва қарздор (зиммасига бурч, мажбурият юклатилган шахс) ҳисобланади, мажбурият предмети фуқаролик ҳуқуқининг ҳар қандай объекти бўла олади, мажбурият-нинг мазмунини тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкил этади. Бунда мажбурият мазмуни нафақат позитив ҳуқуққа, балки тарафларнинг эрки, иродасига ҳам боғлиқ бўлади. Мажбурият ҳуқуқининг ғоят кенг ривожланган умумий қисми мавжуд бўлиб, унда барча турдаги мажбуриятларга қўлланадиган нормалар

www.arxiv.uz мужассамланган. Мажбурият ҳуқуқининг махсус қисми мажбуриятларнинг алоҳида турларига бағишланади. Мажбуриятлар, энг аввало, уларнинг келиб чиқиш асослари бўйича туркумланади. Мажбуриятлар вужудга келишининг бир қанча бош асослари фарқланади – шартнома, бир томонлама битим, зарар етказиш (деликт), топшириқсиз бошқаларнинг ишларини юритиш, асоссиз бойиш ва қонун. Шартнома икки ва ундан ортиқ шахсларнинг ўзаро ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини белгиловчи келишуви сифатида тан олинади. Шартнома тузилгандан кейин қатъий бажарилиши лозим (pacta sunt sertsonda), унинг ижроси мажбурийлиги таъминланади. Жабрланувчининг шахсига ёхуд мол-мулкига қандайдир муа-йян шартнома билан боғлиқ бўлмаган ҳолда зиён етказиш деликт ҳисобланади. Шартномани бузгани учун ва деликт учун жавобгарлик айблилик тамойили асосида белгиланади, айни вақтда зарар етказувчининг айбдорлиги презумпцияси белгилаб қўйилган. Бироқ бу умумий тамойилдан истиснолар ҳам мавжуд. Шартномалар, энг аввало, ижтимоий-иқтисодий мазмуни бўйи-ча турларга бўлинади – мол-мулкни мулк сифатида топшириш, фой-даланишга топширилган шартномалар, ишлар бажариш ва хизмат-лар кўрсатиш тўғрисидаги шартномалар ва ҳ.к. Шартнома ҳуқуқида шартномаларнинг барча турлари учун қўлланиладиган умумий қоидалар ҳам мавжуд. Деликтлар бош ва махсус деликтларга бўлинади. Бош деликт стандарт қоидаларга киритилган ҳар қандай зиённи қоплаш учун асос бўладиган умумий қоидалардан иборат. Махсус деликтлар зиённинг алоҳида характери (мулкий зиён, маънавий зиён, шахсга етказилган зиён, соғлиққа етказилган зиён), зарар етказиш манбаи (оширилган хавф манбаи), айби (айбли ёхуд айбсиз жавобгарлик), зарар етказувчининг шахси (масалан, ёлланма ходим, давлат хиз-матчиси) ва бошқа ҳолатлар бўйича ўз хусусиятига эга.

www.arxiv.uz Мутлақ ҳуқуқлар (интеллектуал мулк) инсон тафаккури, ижо-дий фаолият натижалари қатор халқаро конвенциялар – муаллиф-лик ҳуқуқига бағишланган Берн ва Женева, патент тартибга солувчи Париж ва бошқа халқаро конвенциялар асосида яратилган, ривожланган қонунчиликда мустаҳкамлаб қўйилган. Шу сабабли ҳам, бу масалада қитъа ёки англо- америка ҳуқуқ тизими билан боғлиқ ўзига хос хослик мавжуд эмас. Ҳар иккала тизимга кирувчи мамлакатлар қонунчилиги бир аср мобайнида юқорида кўрсатилган конвенциялар асосида бир хилдаги моделлар (қолиплар, андозалар) асосида таркиб топди. Ушбу институтлар доирасида мавжуд бўлган тушунчалар ўртасидагина айрим жузъий фарқлар мавжуд. Қитъа ҳуқуқ тизимида одатда, муаллифлик ёки патент ҳуқуқлари тушунчаларидан фойда-ланилади, баъзан улар «мутлақ ҳуқуқлар» номи билан умумлаш-тирилади. Англо-америка ҳуқуқида эса адабий (бадиий) ва саноат мулки деган иборалар қўлланади, интеллектуал мулк тушунчаси уларни бирлаштирувчи ибора ҳисобланади. Бундай талқин мулк тушунчаси доирасини кенгайтиришга мойил бўлган мавжуд доктри- нага мос келади. Шуни ҳам эътироф этиш ўринлики, бундай ибора-ларни қўллаш халқаро конвенцияларда ҳам, қитъа ҳуқуқ тизими-нинг баъзи мамлакатларида (масалан, Францияда) ҳам русм бўлган. Бироқ бундай ҳолда ҳам «мулк» атамасидан шартли равишда фой-даланилади (бундай ҳуқуқларнинг ҳимояси мутлақ эканлигини таъ-кидлаш маъносида). Қитъа ҳуқуқи ва англо-америка ҳуқуқ тизимларининг оила ҳуқуқи бир- биридан кам фарқ қилади, шу сабабли бу ҳақда алоҳида тўхталиш мақсадга мувофиқ эмас. Ворислик ҳуқуқи. Марҳум мол-мулкининг меросхўрларига ўтишини тартибга солувчи нормалар тизимига ворислик ҳуқуқи дейилади. Ворислик бу универсал ҳуқуқий ворислик бўлиб, унинг доирасида мерос қолдирувчидан ворисларга барча мол-мулклар, чунончи активи (ҳуқуқлари) ва пассиви (бурчлари) ҳам ўтади. Айни вақтда мол-мулкни мерос бўйича

www.arxiv.uz ўтказишнинг шундай шакли ҳам мавжудки, бунда мол-мулкни олувчи мерос қолдирувчининг қарз-лари учун жавобгарликдан озод бўлади (васият мажбурияти ёхуд легат). Одатда, легат мерос қолдирувчига мажбуриятлари бўйича эмас, фақат ҳуқуқлари бўйича сингуляр (қисман) ҳуқуқий ворислик- ни билдиради. Васият бўйича ва қонун бўйича ворислик фарқланади. Васият бўйича ворисликда мерос васиятда кўрсатилган шахсларга ўтади. Васиятнома турли шаклларда тузилиши мумкин – мерос қолдирув-чини ўз қўли билан ёзилган ёзма васиятнома, давлат мансабдор шахси (нотариус) ҳузурида (иштирокида) тантанали равишда эълон қилган васиятнома, гувоҳлар ҳузурида сақлаш учун қонун бўйича ворисликда меросхўрларнинг муайян навбати белгиланади (разряд-лар, поротеллар), демак, мерос қолдирувчига яқинроқ бўлган ворислар навбати мавжуд бўлганда, қолган меросхўрлар меросга чақирилмайди. Англо- A мерика ҳуқуқ тизими. Англо-америка ҳуқуқ тизими умумий тавсифномаси. Ушбу ҳуқуқ тизими негизида умумий ҳуқуқ (common lawe) ётади, умумий ҳуқуқ Буюк Британияда қироллик судлари фаолияти натижасида вужудга келиб, бунда қироллик судлари учун мажбурий бўлган. Судлар томонидан янгидан янги қарорлар қабул қилиш асосида олдин умумий ҳуқуқнинг ривожланиши таъминланади, унинг ривожи тўхтагач эса, канцлер суди фаолияти натижасида таркиб топган адолат ҳуқуқи (equity) ривожи таъминланди. Бундай дуализм Рим хусусий ҳуқуқи доирасидаги цивил ва претор ҳуқуқлари дуализмига ўхшайди. Кейинчалик умумий ҳуқуқ ва адолат ҳуқуқи йиғиндисидан прецендент ҳуқуқи вужудга келди ва унга парламент томонидан қабул қилинадиган статут ҳуқуқи (statute law) қўшилди. Бироқ прецендент ҳуқуқи статут ҳуқуқига нисбатан мустақил ривожланишга эга бўлди ва ҳатто бутунлай статут ҳуқуқининг ҳам қўлланиш тартибини белгилай бошлади.

www.arxiv.uz Худди шундай кўринишдаги инглиз ҳуқуқи Буюк Британия колонияларига – АҚШ, Канада, Австралия, Янги Зелландияга, бошқа мамлакатларга ҳам ўтказилди ва бу мамлакатларда модификация-лаштирилди. Инглиз ҳуқуқи АҚШда энг кўп даражада ўзгаришларга дучор бўлди. Шу сабабли ҳам у англо-америка ҳуқуқи тизими деган номни олди. Бу ўзгаришлар энг аввало, АҚШнинг федератив тузи-лиши билан боғлиқ. АҚШ таркибига кирувчи штатлар фуқаролик қонунчилигини яратиш соҳасида катта мустақилликка эга бўлганлар ва ҳозир ҳам эгалар. Шу сабабли штатларннг қонун ижодкорлиги фаолиятини унификациялаш (бирхиллаштириш) учун федерация даражасида тўлақонли қонунлар қабул қилинган ёхуд тавсиявий (моделлаштирилган) намунавий кодификациялар яратилган. Бироқ АҚШ ҳуқуқи ўз хусусиятларига эга бўлишига қарамасдан инглиз ҳуқуқи билан ягона тизимни ташкил этади. Ҳуқуқ манбалари. Инглиз-америка тизимида манбаларнинг умумий доираси бир хил – қонунлар, суд амалиёти, одатлар бўлса ҳам, уларнинг нисбати ўзгариб туради. Гарчи кейинги вақтларда қонунлар кўпроқ қабул қилинаётга-нига қарамасдан, улар инглиз-америка ҳуқуқ тизимида қитъа ҳуқуқ тизимидагидек роль ўйнамайди. Бу ўринда шуни таъкидлаш лозим-ки, фуқаролик қонунчилигини кодификациялаштирилган ҳужжат-лари – кодекслар мавжуд эмас. Қонунлар фуқаролик ҳуқуқининг алоҳида институтлари – юридик шахслар, мулк ҳуқуқи, олди-сотди ва шу кабиларга нисбатан, яъни улар тўғрисида қабул қилинган, лекин улар тизимга солинмаган. Фақат у ёки бу даражада тизимга солинган ҳужжатлар мавжуд, бироқ барибир улар фуқаролик ҳуқуқининг айрим институтларига тааллуқли холос (масалан, АҚШнинг Намунавий Савдо кодекси). Фуқаролик ҳуқуқи мазмунини белгилашда прецедент ҳуқуқи шаклида намоён бўладиган суд амалиёти ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Прецедент ҳуқуқи – юқори суд инстанциялари ҳал қилув қарорлари йиғиндисининг тизимлаштирилган доктринаси бўлиб, улар худди шундай ўхшаш ишларда

www.arxiv.uz қўлланиши лозим бўлади. Шундай қилиб, прецедентлар ҳуқуқ манбаи бўлиб қолади. Суд ҳал қилув қарорларини ўзгартириб боради. Ҳуқуқ фойдали анъаналари-ни сақлаган ҳолда аста-секин ривожланади. Чунки ишни ҳал этишда қўлланиши мумкин бўлган манбалар доираси ҳаддан ташқари кенг ва катта ҳажмли бўлади. Бироқ илмий-техника тараққиёти бу бора-да ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. Ҳозирги вақтда машинали ўқила-диган прецедентлар тўпламлари мавжуд бўлиб, бу эса улардан фойдаланишни анча енгиллаштиради. Одатларда ҳам, айниқса, янги прецедентларни шакллантириш-да етарли даражада катта эътибор берилади. Иш муомаласи одатларига келганда шуни қайд этиш ўринлики, АҚШда уларнинг аҳамияти етарли даражада катта, бунда улар хусусий характердаги тавсиявий ҳужжатлар асосини ташкил этади (шартнома ҳуқуқи, агентлар, ишониб қўйилган мулк ва шу кабиларга бағишланган), улар алоҳида штатлар учун модель вазифасини ўтайди. Инглиз-америка доктринаси прецедент ҳуқуқининг ҳал қилувчи таъсири остида ривожланмоқда. Агарда қитъа юристи учун амалиёт эҳтиёжларига унчалик тўғри бўлмаса ҳам минтақавий ва қатъий тизимли нормалар яратиш ҳисобланади, инглиз-америка тизими юристи эса амалиётнинг ҳар бир сўқмоғи бўйича боришга тайёр. Доктрина алоҳида прецедентларни умумлаштириш йўли билан ка-зуистик равишда ривожланади. Қайси усул яхши эканлигини айтиш қийин. Ҳозирги босқичда бу ҳуқуқий тизимларнинг яқинлашуви рўй бераётгани тасодифий эмас, бу Европа ҳамжамияти мисолида яққол намоён бўлмоқда. Шахслар. Инглиз-америка ҳуқуқида ҳам шахслар ҳақидаги қоидалар жисмоний ва юридик шахсларга бағишланган нормаларга бўлинади. Шахсларнинг ҳуқуқ субъектлигини тартибга солиш пози-тив ҳуқуқда унчалик аниқ эмас. Асосий эътибор ҳуқуқ субъектли-гини амалиётда эҳтиёж сезилган таркибий қисмлари мазмунига қаратилади. Ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқатини фарқлаш амалга оширил-майди. Унинг ўрнига ҳуқуқ субъектлигининг ягона тушунчаси (legal capacity) амал қиади.

www.arxiv.uz Тўғри, амалиётда пассив ва актив муомала лаёқати мавжуд. Бошқача айтганда, ҳуқуқий ҳаракатларни мустақил содир этиш лаёқати сифатида талқин этилади. Ҳуқуқ субъектлиги формал жиҳатдан тенг ҳисобланиб, умумий қоидага кўра шахс туғилиши билан бошланиб, ўлими билан тугайди. Инглиз-америка ҳуқуқ тизимида шахсни бедарак йўқолган деб топиш ва ўлган деб эълон қилиш мустақил ҳуқуқий институтлар сифатида мавжуд эмас. Юридик шахсларга келганда шуни таъкидлаш ўринлики, улар-нинг моҳияти етарли ишланмаган. Универсал категориядаги юри-дик шахслар ўрнига юридик шахсларнинг икки асосий тури, ширкат-лар (partships) ва компаниялар (Буюк Британияда) ёки корпорация-лар (АҚШда, Буюк Британияда оммавий корпорациялар) мавжуд. Ширкатларнинг бир неча тури бўлиб, улар асосан бир-биридан шир-кат мажбуриятлари, қарзлари бўйича, шерикларнинг (иштирокчи-ларнинг) жавобгарлик белгилари бўйича фарқланади. Тўлиқ шир-катлар юридик шахс ҳисобланмайди. Ширкатларнинг турларидан бири коммандит (limited partnerships) ширкат юридик шахс ҳисобланади. Бироқ юридик шахслар тўғрисидаги асосий нормалар компа-ниялар (корпорация)ларга бағишланган ҳужжатларда ўз аксини топганини қайд этиш лозим. Қитъа ҳуқуқ тизимида бундай юридик шахсларнинг ўхшашлари бўлиб масъулияти чекланган жамият, акциядорлик жамиятлари ҳисобланади. Бироқ компаниялар ҳам, корпорациялар ҳам уларнинг иштирокчиларига қандай ҳисса (улуш) ёки акциялар тегишли бўлишига қараб фарқланмайди. Улар ягона атама – shares билан алмаштирилади. Корпорацияларни ташкил этишда дастлабки устав капиталини шакллантиришга қитъа ҳуқуқ тизимидаги каби аҳамият берилмайди. Формал жиҳатдан ҳалига қадар юридик шахсларнинг ҳуқуқий лаёқати умумийлиги эътироф этилмаган. Юридик шахсларнинг махсус ҳуқуқ лаёқати тўғрисидаги нормалар (ultra vires доктринаси) ҳозирча бекор қилин-маган, бироқ амалиётда унинг аҳамияти тобора пасайиб бормоқда. Инглиз-америка ҳуқуқида мулкдор томонидан ташкил этиладиган

www.arxiv.uz муассаса каби юридик шахс тури мавжуд эмас. Корпорациялар (улар фойда, даромад олиш мақсадисиз ҳам ташкил этилиши мум-кин) ёхуд ишонилган мулкдорлар (мол-мулкни ишончли бошқарув-чилар) унинг ўрнини босади. Мулк (property, ownership). Бу инглиз-америка ҳуқуқининг энг асосий, муҳим тушунчаларидан биридир. Шахсларнинг ашёга нисба-тан муносабатларини тартибга солишга қаратилган нормалар тизи-ми сифатида ашёвий ҳуқуқ мавжуд эмас. «Ашёвий ҳуқуқ» ўрнини «мулк» категорияси эгаллайди. Мулкдорнинг ўзининг ашёлари ва ўзганинг ашёсига нисбатан ҳуқуқлари ҳам мулк ҳуқуқи таркибига киради. Қитъа ҳуқуқ тизими бўйича кўчмас мулк ҳам ўз ашёсига нисбатан бўлган ҳуқуқ ҳисобланмайди, чунки ерни олий мулкдори бўлиб давлат (тождор) ҳисобланади. Шу маънода олганда ернинг ҳар бир эгаси мулкдор эмас. Амалиётда эса бундай эмас, чунки «тождор»нинг ваколатлари номига холос. Инглиз-америка ҳуқуқида мулкни талқин этишнинг асосий белгиси бўлинган (иккиланган) мулкни мавжудлигига йўл қўйиш ҳисобланади. «Бир ашёга – бир мулк ҳуқуқи» тамойили бу ўринда амал қилмайди. Бунинг ўрнига бир неча шахсларни бир ашёга нисбатан мулк ҳуқуқини мазмуни ва миқдори иштирокчиларни кели-шуви (эрки, иродаси) орқали белгиланиш тамойили белгиланган. Қитъа ҳуқуқида эса ашёвий ҳуқуқлар турлари ва мазмуни объектив ҳуқуқда қайд этиб қўйилган бўлиб, бу эса ҳар иккала ҳуқуқ тизими ўртасидаги фарқни яққол кўрсатади. Мулк ҳуқуқини бўлиш нафақат горизонтал ҳолатда – маконда, балки вертикал ҳолатда – замонда ҳам йўл қўйилади. Масалан, бир мулкдор ер участкасини ижарага беришдан даромад олиш ҳуқуқига эга бўлса, бошқаси ундан фойдаланишдан даромад олиш ҳуқуқига эга. Қандайдир ашё бир мулкдорга умрбод берилиши мумкин, у вафот этгандан кейингина бошқа мулкдорга берилиши мумкин, ҳар иккала ҳолатда ҳам ҳозирги ва келгуси мулкдорлар ўртасида тақсимланадиган мулк ҳуқуқи тўғрисида гап боради. Демак, ушбу турлича мулк ҳуқуқининг мазмуни дастлабки мулкдор эрки ёки мулкдорлар келишуви бўйича белгиланади.

www.arxiv.uz Мулк (property) жуда ҳам кенг маънода талқин этилади. Анъ-анавий ҳуқуқлардан ташқари унга баъзи талаб қилиш ҳуқуқларини (масалан, пенсиялар, нафақалар, алиментларга ва ш.к. бўлган ҳуқуқлар), мутлақ ҳуқуқлар айниқса, улар бегоналаштирилиши мумкин бўлса (интеллектуал мулк) ҳам киритилади. Бу ўринда фикр юритиш қуйидаги мантиқий холатлар билан боғлиқ: агарда ҳуқуқ бегоналаштирилиши мумкин бўлса, гарчи ўзига хос хусусиятли бўлса ҳам, ашё ҳисобланади, демак, мулк объекти бўлиши мумкин. Инглиз-америка ҳуқуқ тизимидаги мулк талқинини юқорида кўрсатилган хусусиятлари ишонилган мулкда (trust) яққол намоён бўлади. Ишонилган мулкнинг моҳияти шундан иборатки, траст муассиси – дастлабки мулкдор (setilor) ашёни ишонилган мулкдор (trustee) бошқарувига топширади, ишончли бошқарувчи бу мулкдан фойдаланиш натижасида олинган ашёлар ёхуд даромадларни манфаат кўрувчига (beneficiary) топшириши лозим. Манфаат кўрув-чи сифатида траст муассиси ҳам учинчи шахслар (кенг маънодаги омма, оломон ҳам) бўлиши мумкин. Ишонилган мулкдор ҳам, ман-фаат кўрувчи ҳам мулкдорлар ҳисобланади, бироқ уларнинг ҳуқуқ-лари ҳажман фарқ қилади, ишонилган мулкдор ўзига топширилган мол-мулкни бошқаришни (фойдаланиш) амалга оширса, манфаат кўрувчи даромад олишга ва ашёни қайтариб олишга бўлган ҳуқуқ-ларга эга бўлади. Ҳар бир мулкдорнинг ҳуқуқлари ҳажми траст қандай шартларда таъсис этилганига қараб (у қонунда, шартномада ёхуд бир томонлама битимда белгилаб қўйилиши мумкин) ўзгариши мумкин. Масалан, ишонилган мулкдорга манфаат кўрувчига даро-маддан улуш ажратиш ёки ажратмаслик ҳуқуқи берилиши мумкин. Айни вақтда шундай ишонилган мулк бўлиши ҳам мумкинки, унинг доирасида ҳар қандай вақтда бу ҳуқуқни тугатиш ва ашёни ўзига қайтариб олиши мумкин. Бинобарин, трастнинг бундай «резина» конструкцияси турлича шаклларга киритилиши ва модификация- лаштирилиши мумкин. Шу сабабли ҳам уни энг кутилмаган вазият-ларда –

www.arxiv.uz асоссиз бойиш ҳолларида, компания ва унинг директор-лари, принципал ва агенти ўртасидаги, ворислик ва шу каби муносабатларда қўллайдилар. Бироқ унинг энг асосий тайинланиш, вазифаси – ўз мол-мулкини бошқаришни хоҳламайдиган ёхуд унга қодир бўлмаган шахслар мол-мулкини бошқалар томонидан самарали бошқаришни таъминлаш ҳисобланади. Худди шу маънода ва худди шу сабабларга кўра ҳам ушбу конструкция бошқа ҳуқуқий тизимлар томонидан ҳам ўзлаштирилмоқда. Инглиз-америка ҳуқуқи доирасида мол-мулкни эгаллаш шахсни ашё билан фактик, амалий боғлиқлик ҳолати сифатида талқин этилади, бироқ эгаллашни ҳимоя қилишда махсус эгаллаш даъво-лари эмас, балки зарар етказишдан келиб чиқадиган (traspase u nuissance) даъволар қўлланади. Бу эса мол-мулкни эгаллашни ҳимоя қилиш уни бузишда айбнинг борлиги ёки йўқлигига боғлиқлигидан далолат беради. Ўзгалар мулкига бўлган ҳуқуқларга келганда эса, шуни қайд этиш лозимки, у мустақил категория сифатида мавжуд эмас. Бироқ бу унинг амалиётда қўлланмаслигини англатмайди. Масалан, ашё-вий ҳуқуқлар жумласига гаров ҳуқуқи ва сервитутларни киритиш мумкин. Шартнома ва деликт ҳуқуқи. Инглиз-америка ҳуқуқ тизими-да шартнома (contract) ҳамда деликт (tort) муҳим ва асосий тушун-чалардан ҳисобланади. Ҳар қандай мажбуриятларга қўлланадиган мажбурият ҳуқуқининг умумий қисми мавжуд эмас. Умумий қисм шунда ҳам легал кўринишда эмас, балки доктринал кўринишда фақат шартнома ва деликт ҳуқуқида мавжуд. Мажбуриятнинг мавҳумлаштирилган (формаллаштирилган) тушунчаси ҳам мавжуд эмас. Асосий эътибор деликт ва шартномага қаратилган. Мажбуриятларнинг легал классификациси (таснифи) ҳам йўқ. Мажбуриятларнинг вужудга келиш асослари бўлиб шартно-ма, квазишартнома (шартномасифат) мажбуриятлар – асоссиз бойиш, ўзгалар манфаатини кўзлаб топшириқсиз ҳаракат қилиш ва деликт ҳисобланади.

www.arxiv.uz Инглиз-америка ҳуқуқи бўйича шартнома – бу санкция билан таъминланган (судга ҳимоя сўраб мурожаат қилиш имконияти наза-рда тутилган) тақдим этиш (қаноатлантириш) эвазига берилган ваъ-да ҳисобланади. Демак, шартнома муқобил талабларни қаноатлан-тиришни (consideration) назарда тутади: талаб қилиш ҳуқуқини олиш учун кредитор олдин қарздорга у ёки бу ҳақда ваъда берган бўлиши лозим. Бундан оферта (шартнома тузиш ҳақидаги таклиф) акцептланмагунча тарафларни бир-бири билан боғламайди деган қоида келиб чиқади (баъзи истисно ҳолатлардан ташқари). То акцептланмагунча оферта эркин равишда чақириб олиниши мумкин. Қитъа ҳуқуқ тизимида эса бошқа ҳолатни кўрамиз: оферта қилган шахс у ёки бу даражада ушбу оферта билан боғлиқ. Муқобил ижроларнинг шартлиги ҳақсиз, текин тузиладиган шартномаларни мавжуд бўлишига тўсқинлик қилади. Шу сабабли ҳам «муҳр билан» деган алоҳида шартномалар конструкцияси тузилган бўлиб, бунда муқобил ижро бўлмаган ҳолларда ҳам қарздорларга мажбурият юклаш имконини беради. Албатта, ўзаро тақдим этишлар (муқобил ижролар) фақат тарафларнинг келишуви асосидагина амалга оширилиши мумкин, бироқ бунда келишувга эмас, балки муқобил ижро мавжудлиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Шартнома ҳуқуқи амалиёт эҳтиёжларига жавоб тариқасида ривожланиб борди. Шартномаларни легал туркумлаш мавжуд эмас. Амалий эҳтиёжларга кўра вужудга келган шартномаларнинг алоҳи-да турлари алоҳида қонунлар (масалан, товарлар олди-сотдиси тўғрисидаги қонун) билан тартибга солинади, у ёки бу аниқ ва бир хил мезонлар ёрдамида уларни ажратиш мумкин эмас. Шартномани бузганлик учун жавобгарлик зарар етказганлик тамойили асосида белгиланади: қарздор ўзи томонидан йўл қўйил-ган бузилиш учун айбидан қатъи назар, жавоб беради. Бу инглиз-америка ҳуқуқидаги муҳим бир қоидадан келиб чиқадики, ушбу қоидага асосан қарздор кредиторга етказилган зарарларни тўлиқ қоплаган ҳолда шартномадан ҳар қандай вақтда воз кечиши мумкин.

www.arxiv.uz Инглиз-америка ҳуқуқи шартнома ҳуқуқига асосий эътиборнинг қаратганлигини яна бир сабаби шундаки, бу ҳуқуқ тизимида муайян даражада ривожлантирилган битимлар ҳақидаги таълимотлар мав-жуд эмас. Шу сабабли ҳам битимлар тўғрисидаги нормалар шарт-нома ҳуқуқида ифодаланган. Деликт ҳуқуқи суд амалиёти томонидан ишлаб чиқилган махсус деликтлар йиғиндиси сифатида намоён бўлади. Бош (генерал) де-ликт мавжуд эмас, фақат унинг доктринал моделларигина мавжуд. Деликт дейилганда, шахсга ёки мол-мулкка зиён етказиш тушуни-лади. Махсус деликтларнинг легал таснифи ҳам мавжуд эмас. Деликтларнинг қуйидаги турлари фарқланади: шахсга ҳам, унинг мол- мулкига ҳам зиён етказишга тааллуқли бўлган бостириб кириш, тажовуз (trespass); муайян шахс ёхуд номуайян доирадаги шахсларни мол-мулкдан ҳотиржам фойдаланишни бузадиган ёмон зиёнкорлик (nuissance); ўзгалар бизнесига зиён етказиш мақсадини кўзлайдиган бўҳтон (libel la stander), фитна (conspiracy); бошқалар-нинг ҳақ-ҳуқуқларига лоқайдлик билан муносабатда бўлинганини ифодаловчи бепарволик (negligance) ва шу кабилар. Умумий қои-дага кўра, ушбу деликтлар учун жавобгарлик зиён етказувчининг айби бўлган тақдирда рўй беради. Ворислик ҳуқуқи. Инглиз-америка ҳуқуқ тизимида у қатор ўзига хос белгиларга эга. Инглиз-америка ҳуқуқ тизими бўйича во-рислик ўз моҳиятига кўра универсал ҳуқуқий ворислик ҳисоблан-майди, чунки мерос қолдирувчининг барча ҳуқуқ ва мажбуриятлари учинчи шахснинг ишонилган мулкига (trast) ўтади, ишонилган мулкдорнинг асосий вазифаси мерос қолдирувчининг (бевосита ифодаланган ёки тахмин қилинган) эрки- иродасини бажариш ҳисобланади. Васият бўйича ворисликда executor ва қонун бўйича ворисликда administrator деб аталадиган бу ижрочининг вазифаси мерос қолдирувчининг қарзларини тўлаш, қолган мол-мулкни меросхўрларга бериш, меросхўрлар манфаатини кўзлаб ҳаракат қилишдир. Меросхўрлар мол-мулкни қарзлардан тозаланган ҳолда олганлари учун улар

www.arxiv.uz мерос қолдирувчининг қарзлари учун жавобгар эмаслар. Шундай қилиб мерос билан легат ўртасида фарқ йўқ ва шу сабабли ҳам легат конструкцияси мавжуд эмас. Инглиз-америка ҳуқуқида қонун бўйича ва васият бўйича ворислик фарқланади. Бироқ васиятноманинг фақат бир шаклига йўл қўйилади – васиятнома ёзма бўлиши, мерос қолдирувчи томони-дан имзоланиши ва энг камида икки гувоҳ ҳозирлигида тасдиқ-ланган бўлиши шарт. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни мусулмон ҳуқуқи тизимида тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари Африка ва Осиёнинг баъзи мамлакатларида мусулмон ҳуқуқ тизими ўзининг ҳукмрон мавқеини сақлаб турибди. Бироқ бу дегани мусулмонликнинг илк даврида ёхуд ўрта асрларда амал қилган мусулмон ҳуқуқи ҳали ҳам ўша шакл ва мазмунда қатъий сақланиб қолди дегани эмас. Бошқа ҳуқуқ тизимлари таъсирида, фан-техника тараққиёти мусулмон ҳуқуқ тизимига нисбатан ҳам ўз таъсирини ўтказган. Албатта, фуқаролик ҳуқуқининг ҳамма соҳаларида ҳам бу таъсир бир хилда деб бўлмайди. Агарда замонавий фан ва техника, янги объектлар билан боғлиқ янги битимлар мусулмон ҳуқуқи нормалари билан уйғунлашган бўлса, мусулмон ҳуқуқининг илк даври нормалари одат ҳуқуқи билан биргаликда оила, ворислик – мерос ва мулк ҳуқуқининг баъзи соҳаларида ўз таъсири даража-сини сақлаб турибди, деб айтиш мумкин. Шахсий-диний тизим – мусулмон ҳуқуқи кўп мамлакатларда (Жазоир, Судан, Сомали, Кения, Камерун, Танзания, Ироқ, Иордания ва ҳоказо) Европа ҳу-қуқий тизимлари билан уйғунлашган ҳолда миллий- ҳуқуқий тизим-ларнинг хилма-хиллигини ташкил этган. Баъзан бир фуқаролик-ҳуқуқий муносабат бир вақтнинг ўзида икки ва ундан ортиқ ҳуқуқ тизими нормалари билан тартибга солинишини кўриш мумкин. Бундай дуализм ва плюрализм (хилма-хиллик) амалиётда муаммо-ларни келтириб чиқариши табиий. Мусулмон ҳуқуқига амал қилаётган мамлакатларда бу ҳуқуқ тизимининг таъсири турличадир. Масалан, Саудия Арабистони ҳам-да Эронда у қатъий

www.arxiv.uz ва мутлақ таъсирга эга. Баъзи мамлакатларда, юқорида таъкидлаганимиздек, дуализм ва плюрализмга йўл қўйи-лади. Баъзи мамлакатларда (Сурия) мусулмон ҳуқуқи қонунчилик-нинг асосий манбаи сифатида Конституциявий асосга эга бўлса, бошқа мамлакатларда уни қўллаш шариат судлари тизими билан таъминланади (Ироқ, Малайзия, Иордания). Мусулмон ҳуқуқи нормалари турли мазҳаблар бўйича бир оз фарқ қилиши мумкин. Энг йирик мазҳаблар бўлиб маликийлар (асосчиси – Малик ибн Анас), Ҳанафийлар (асосчиси Абу Ҳанифа), Шафиийлар (асосчиси – аш- Шофий), Ханбалийлар (асосчиси – Аҳмад ибн Ханбалий) ҳисобланади. Яқин Шарқ мамлакатлари қонун-чилигида ва юридик таълимотлар (доктриналар) да фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар соҳасида мусулмон ҳуқуқини қўллашда мусулмонларнинг шахсий мақоми мавжуд бўлиб, у асосан оила-никоҳ ва ворислик муносабатларида қўлланади. Ушбу доктрина XIX асрда Мисрда йирик олим ва давлат арбоби Муҳаммад Қадри (1821-1888) томонидан ишлаб чиқилган ва Сурия, Марокаш, Ироқ, Тунис, Иордания қонунларида ўз ифодасини топган. Ушбу доктринанинг қўлланиш доираси баъзи мамлакатларда оила-никоҳ, ворислик – мерос масалаларидан ташқари ҳадя, вақф мулкидан фойдаланиш масалаларини ҳам қамраб олади. Ҳиндистонда мусулмон ҳуқуқи мусулмон жамоаси аъзоларига тегишли шахсий ҳуқуқ сифатида қаралади. Агарда Шарқнинг Араб мамлакатларида мусулмон ҳуқуқи давлат таъсири остида янгиланиб, модификациялаштирилган бўлса, Ҳиндистонда анъанавий, мусулмон ҳуқуқи манбалари – Қуръон, Сунна, Ижмоъ, Қиёс қўлланилади. Ҳиндистоннинг Буюк Британия мустамлакаси бўлган даврда қабул қилинган Мусулмонларнинг шахсий ҳуқуқлари тўғрисидаги қонун (1937 йил) ва мусулмонча никоҳларда ажралиш тўғрисидаги қонуни (1939 йил) амал қилади. Мусулмон мамлакатларида фуқаролик ҳуқуқининг манбалари ичида кодификациялаштирилган меъёрий ҳужжатлар марказий ўринни эгаллайди. Масалан, Миср ФК (1949 йил)да мусулмон ҳуқуқининг барча мазҳаблари

www.arxiv.uz мужассамланган. Ушбу ФК Ироқ, Эрон ФК мазмунига ҳам ўз таъсирини ўтказган. Ислом давлатлари қонунчилиги ва ҳуқуқий доктриналари мулк-чилик масалаларида инглиз-америка ёхуд қитъа ҳуқуқ тизимлари асосий институтларини ўзлаштирган. Айни вақтда соф мусулмон ҳуқуқи таъсири остида қолган муносабатлар ҳам мавжуд. Бу асосан мусулмонларнинг шахсий мақоми ва вақф мулки билан боғлиқ. Вақф мулки диний-хайрия вазифаларини бажариб, ислом давлат-лари социал-иқтисодий ҳаётида жиддий роль ўйнамайди. Бироқ шунга қарамай, у мусулмон мулк ҳуқуқининг ўзига хослигини намоён қилади. Мусулмон–ҳуқуқий доктринада мулкчилик муносабатларига кучайтирилган эътибор мавжуд, унга алоҳида ғоявий-сиёсий тус берилади. Бу, айниқса, ерга нисбатан мулкчиликда яққол кўринади. Ислом мамлакатларида ер хўжасиз, эгасиз, қаровсиз қолмаслигига эътибор қаратилади. Агарда ер муайян муддат (одатда, 5 йил) давомида ишланмаса, мулкдор ердан маҳрум этилиши мумкин. Мусулмон ҳуқуқида ерга нисбатан давлат мулкчилиги устувор тарзда мустаҳкамлаб қўйилган, бу эса аграр муносабатларни тартибга солишда муҳим аҳамиятга эга. Гарчи ерга нисбатан хусусий мулкчиликнинг «муқаддас ва дахлсизлиги» рад этилса ҳам, умуман олганда, хусусий мулк асло инкор этилмайди, балки ўзининг мустаҳкам асосига эга. Бунда фақат мулкдорнинг мутлақ, ҳеч нарса билан чегараланмайдиган ваколатларигина инкор этилади, холос. Кўпгина мусулмон мамлакатлари колониал қарамликни бошдан кечирган. Шу сабабли ҳам мажбурият – ҳуқуқий муносабатларига умумий ҳуқуқ ва қитъа ҳуқуқи ўз таъсирини ўтказган. Мажбурият-нинг вужудга келиш асослари орасида шартнома марказий ўринни эгаллайди. Шартнома уни тузувчи шахслар эрки-иродасининг мос келишуви натижасида вужудга келади, албатта, бундай эрк-ирода ҳуқуқий кўрсатмаларни бузмаслиги лозим. Шартнома уни тузган шахслар учун қонун бўлиб қолади, у фақат тарафларнинг келишуви ёхуд қонунда назарда тутилган асослар бўйичагина

www.arxiv.uz ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин (Жазоирнинг 1975 йилда қабул қилинган ФКнинг 59 ва 106-моддалари). Эрон ФКда мажбурият ҳуқуқининг ўзига хосликлари ўз ифода-сини топган. Ундаги шартномаларнинг туркумланиш мезони бўлиб шартноманинг тарафлар учун қай даражада мажбурийлиги ҳисобла-нади. ФКда шартномаларнинг қуйидаги турлари белгилаб қўйилган: чақириб олинмайдиган (фавқулодда ҳолатлардан ташқари ҳеч қайси тараф томонидан бекор қилиниши мумкин эмас), чақириб олинадиган (ҳар қайси тараф ўз хоҳишига кўра хоҳлаган вақтда бекор қила олади, масалан, топшириқ, омонат), бекор қилиниши мумкин бўлган (бундай шартнома нафақат тарафлар хоҳишига кўра, балки учинчи шахслар ташаббуси билан ҳам бекор бўлиши мумкин), қатъий (тасодифий ташқи омилларга ҳеч қандай боғлиқ эмас), шартли (қитъа ҳуқуқ тизимидаги шарти кечиктирилган ёки бекор бўлиш шарти билан тузилган битимларга ўхшаш) шартномалар. Маълумки, қитъа ҳуқуқ тизимида хусусий ва оммавий ҳуқуқ фарқланади, хусусий ҳуқуқ дуализми мавжуд бўлган ва савдо ҳуқуқ-ларига бўлинади. Мусулмон ҳуқуқи амал қиладиган мамлакатда бундай бўлиниш сезилмайди. Тўғри, Миср қонунчилигида савдо, ширкат, денгиз кемаларини қуриш пудрати, шунингдек таъминловчи битимлар савдо қонунчилиги билан тартибга солиниши кўрсатилган (бундай шартномаларда савдо-сотиқ одатлари қўлланилади, шаклига нисбатан формал талаблар қўйилмайди ва ҳ.к.). Шартномаларни тузиш тартиби (процедураси) ҳам қитъа ҳуқуқ тизимига ўхшаш. Келишув қачон содир бўлгани бўйича «ҳозир бўлган шахслар» ўртасида шартнома (бунда тарафлар бевосита ва доимий мулоқотда бўладилар), “розиликни изҳор қилиш” шартно-малари (бунда акцепт «содир бўлгандан кейин» шартнома тузилган ҳисобланади) ва «розиликни олиш» шартномалари (бунда акцепт офферентга очиқ-равшан етказилиши лозим, тузиш тартиби фарқланади (Жазоир ФКнинг 64-67-моддалари).

www.arxiv.uz Тузилган шартномаларнинг ҳақиқийлик шартлари деярли ўхшашдир. Масалан, Жазоир ФКнинг 96-моддасига асосан оммавий тартибга ва хушхулқ ахлоққа зид шартномалар ҳақиқий эмас. Шунингдек, шартнома предмети жисмоний жиҳатдан мумкин бўлмаган ҳаракатлар содир этилишини талаб этса, зўрлик, алдаш, янглишув таъсирида тузилган бўлса ҳам шартнома ҳақиқий ҳисоб-ланмайди. Баъзи мамлакатларда ушбу талаблар бевосита ФКда эмас, балки жорий шартномага қўйилган талаблар (тарафларнинг ўз эрки-иродасига шартнома предметининг белгилаб қўйилганлиги ва шартнома асосининг қонунийлиги) ичида шартнома шаклига қўйи-ладиган талаблар мавжуд эмас. Шакл бўйича талаблар, масалан, нотариал гувоҳлантириш шартлиги битимларни қайд этиш тўғриси-даги Қонунда турли ширкатлар тузиш, ҳадя, кўчмас мулклар бўйича битимлар учун белгилаб қўйилган (Қонуннинг 46-47-моддалари). Шартномаларнинг предмети бўлиб муомаладан чиқарилмаган ҳар қандай ашёлар, шу жумладан, шартнома тузилган вақтда натура ҳолида мавжуд бўлмаган ашёлар ҳам, шунингдек бошқа шахсларга ўтказиш мумкин бўлмаган ҳуқуқлардан ташқари ҳар қандай ҳуқуқлар бўлиши мумкин. Бироқ келажакда олиниши кути-лаётган мерос шартнома предмети бўла олмайди (Жазоир ФКнинг 92-моддаси). Баъзи ҳолатларда мусулмон мамлакатлари ФКлари шахсий ҳу-қуқий тизимларни белгилашда ҳудудий ҳуқуқ қоидалари таъсирини акс эттиради. Масалан, Эрон ФК (247-263-моддалари) шариат нормаларини ўзида мужассамлашган ҳолда предмети учинчи шахс-ларнинг мол-мулки бўлган шартномаларни тузиш имкониятларини назарда тутади. Фуқаролик қонунларида шартномаларни ижро этиш ва уларни ижро этмаслик оқибатлари, шунингдек лозим даражада ижро этмаслик масалалари батафсил тартибга солинган. Осиё ва Араб Шарқи мамлакатларининг қитъа ҳуқуқи тизимини қабул қилган ҳуқуқ тизимларида мажбуриятларнинг натура шаклида бажарилиши

www.arxiv.uz шартлиги белгилаб қўйилган. Бу эса шартномаларни натура шаклида ижро этиш лозимлигини англатади. Зарарларни ундириш – мажбуриятларни ижро этмаганлик ёхуд лозим даражада ижро этмаганлик учун вужудга келадиган оқибат ҳисобланади. Умумий қоида бўйича зарар нафақат мажбурият ижро этилмаганлиги сабабли етказилган муайян мулкий талофат, балки бой берилган фойдани ҳам ўз таркибига олади (Жазоир ФКнинг 182-моддаси, Эрон ФПКнинг 728- моддаси, Индонезия ФКнинг 1243-моддаси). Кўпгина мусулмон мамлакатларида ворислик муносабатларини тартибга солиш кўпроқ мусулмон-ҳуқуқий доктринага асосланади. Аҳолисининг катта кўпчилиги исломга эътиқод қиладиган мамлакат-ларда мерос соҳасида ҳуқуқ тизими дуализми мавжуд эмас. Ҳатто француз ҳуқуқи намунасидаги ФКлари амал қиладиган мамлакатлар (Сурия, Ироқ) Фуқаролик кодексларида ҳам ворислик тартибга солинмаган. Ворислик ҳуқуқи мусулмон ҳуқуқининг энг муҳим инсти-тутларидан бири бўлиб, атрофлича ишлаб чиқилган, пухта муво-фиқлаштирилган қатъий ҳуқуқ нормалари тизимидан иборатдир. Айни вақтда мусулмон мамлакатларидаги ворислик ҳуқуқи фақат анъанавий мусулмон ҳуқуқи нормалари билангина тартибга солина-ди, деб ўйлаш нотўғри бўлур эди. Баъзи мамлакатлар қонунларида мусулмон ҳуқуқининг анъанавий тамойилларидан сезиларли фарқ қиладиган анча қоидалар мавжуд. Масалан, Сурияда ва Покистонда невараларнинг тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича мерос олиши тан оли-нади. Сурияда аёлларнинг мерос олиши бўйича ҳиссалари кенгайти-рилган. Мусулмон ҳуқуқида васият қилиш эркинлиги чегараланади. Васият қилувчи қонун бўйича ворисларни мерос олишга чақириш навбатини ўзгартира олмайди ва ҳуқуқ томонидан белгиланганига зид равишда ворисликнинг алоҳида тартибини ярата олмайди. Бундан ташқари, васият бўйича қонунга асосан ворислар доирасига кирмайдиган шахслар меросхўр бўлиб қолган тақдирда мол-мулк-нинг фақат учдан биригина берилиши мумкин, холос.

www.arxiv.uz Мусулмон ҳуқуқида қонун бўйича ворисликда аёл ва эркакнинг мерос ҳажмларида тенглиги мавжуд эмас. Ворислик ҳуқуқи табиати бўйича мерос мол-мулкига нисбатан эркак ва аёл ворис сифатида тенг ҳуқуқларга эга. Мерос чақирилиш навбатида эркак ва аёл тенг, бироқ аёл эркак улушининг ярмини олади, холос. Марҳумнинг узоқ қариндош-уруғларини меросхўр сифатида навбатга чақирилишида ҳам эркак ва аёл тенг эмас. Анъанавий мусулмон ҳуқуқида вафот этган мусулмон шахснинг ворислари сифатида бошқа диндаги ёхуд эътиқоддаги шахсларнинг чақирилишида ҳам қийинчиликлар мавжуд. Қонун бўйича ворислик ҳанафий мазҳабида қуйидаги тоифа-ларга бўлинади: I. Қуръон бўйича муайян улушларда мерос олувчи ворислар: 1) эр; 2) хотин; 3) бобоси ёхуд ота томонидан тўғри насаб чизиғи бўйича бошқа эркак қариндош; 5) онаси; 6) бувиси ёхуд ота томонидан тўғри насаб чизиғи бўйича бошқа аёл қариндош; 7) қизи; 8) ўғлининг қизи бўлган набираси ёхуд ўғил тарафдан тўғри насл чизиғи бўйича бошқа аёл қариндоши; 9) туғишган синглиси; 10) ота бир она бошқа синглиси; 11) ота бошқа она бир ака-укаси; 12) ота бошқа она бир синглиси. II.Агнат ворислари, яъни, оила бошлиғи қарамоғида бўлган оила аъзолари: мерос қолдирувчининг ўғиллари ва қизлари, ўғил томондан набиралари, отаси, ака-укалари, ота томонидан амакила-ри ва жиянлари, мерос қолдирувчининг туғишган ва ота бир она бошқа сингиллари. III.Мерос қолдирувчининг узоқ қариндошлари, булар жумласи-га агнат қариндош бўлган аёллар (дастлабки икки тоифага мансуб бўлмаган аёллардан ташқари) ва барча когнатлар, яъни биринчи тоифага кирмайдиган қон-қариндошлар. Улар юқоридаги икки тоифа мавжуд бўлмаган тақдирдагина мерос оладилар. Тоифалар навбат асосида меросга чақириладилар. Қатор во-рислар вазиятга қараб Қуръон бўйича ёки иккинчи тоифа ворислари сифатида меросга чақирилишлари мумкин.

www.arxiv.uz Ҳар бир тоифа доирасида ҳам муайян навбат мавжуд, навбат бошидаги ворислар мавжудлиги қуйидаги рўйхат бўйича ворислар-нинг мерос олиши имкониятини бекор қилади. Биринчи навбатдаги ворислар қуйидагиларда ҳисобланади: Қуръон бўйича ворислардан: марҳумнинг хотини (эри), ота-онаси ва қизлари. Булар мажбурий ворислар бўлиб, меросдан четлатилиши мумкин эмас, истисно ҳолларидан ташқари; иккинчи тоифа ворисларига – марҳумнинг ўғиллари (ва қизлари-ўғиллари бўлмаган ҳолда) киради. Ушбу тоифаларнинг бошқа ворислари мерос олишда қатнаш-маслиги ҳам мумкин (масалан, ўғли ва отаси мавжуд бўлганда). Қуръон бўйича ворисларнинг улушлари (1/2, 1/4, 1/8, 1/6, 1/3, 2/3) мерос қолдирувчининг харажатлари ва қарзларини қоплаш билан боғлиқ тўловлар: 1) мерос қолдирувчини даволаш, дафн этиш билан боғлиқ харажатлар; 2) мерос мол-мулкни бошқариш бўйича ҳужжатларни расмийлаштириш харажатлари; 3) мерос қолдирувчининг вафоти-дан уч ойгача олдинги давр учун мерос қолдирувчининг ишчи-хизматчиларига тўланиши лозим бўлган иш ҳақи; 5) васият ва васият мажбурияти бўйича улушлар. Ҳанафий мазҳабига кўра қонун бўйича ва васият бўйича ворис-ликда мерос қолдирувчининг ўлимига қасддан ёки эҳтиётсизликдан сабаб бўлган меросхўрлар мерос олишдан четлаштирилиши мумкин. Шиа мазҳабида, гарчи у ҳам Қуръонга асосланса-да, мерос олиш ўз хусусиятларига эга. Биринчидан, унда аёлларга нисбатан хайрихоҳлик даражаси юқори. Шиаларда агнат келиб чиқиши бўйича эркак қариндошларга бериладиган имтиёзлар йўқ. Марҳум-нинг ўғли ва қизи ворислик ҳуқуқига эга. Иккинчидан, шиаларда ворислари таснифи оддий бўлиб, унинг асосида марҳум билан қон-қариндошлик ва эр (хотинлик) муносабати ётади. Барча ворислар учга бўлинади: биринчи навбатда эр-хотин, ота-она, фарзандлар ва уларнинг болалари; иккинчи навбатда бобоси, ота ва она

www.arxiv.uz аждоди бўйича бува-бувилари, ака-укалари, опа-сингиллар ҳамда уларнинг фарзандлари киради; учинчи навбатда мерос қолдирувчининг ота-она аждоди бўйича тоға-амаки, хола-аммалари ва уларнинг фарзандлари киради. Мусулмон ҳуқуқида олди-сотди савдосига алоҳида эътибор бери-лади. Бунда қатор ўзига хосликлар ҳам мавжуд. Масалан, харидор товарни кўздан кечириб, сифатини текшириб олиш ҳуқуқи билан бирга сотувчи ашёдаги камчиликларни, нуқсонларни очиқ айтиши лозим. Кўчмас мулк сотилганда туташ ёки қўшни уй-жой эгалари имтиёзга эга бўладилар. Мусулмон ҳуқуқида сотилаётган товарга белгиланадиган нарх тўрт хил бўлиши мумкин: 1.Мусовама; 2.Вазиа; 3.Муробаҳа; 4.Тавлия. Мусовама савдосида молнинг олдинги баҳоси эътиборга олин-майди, харидор сотувчи билан ўзаро тортишиб, келишув асосида баҳолаб олади. Вазиа – молни ўз қийматидан паст нархда сотишдир. Муробаҳа молни келиб тушиш нархи устига маълум бир фойда қўйиб сотишдир. Бунда қўйилган фойда аниқ айтилади. Тавлия – молни келиб тушиш нархида сотишдир. Муробаҳа ва тавлия савдоларида олди-сотди соҳасида тажрибага эга бўлмаганлар малака ҳосил қилади ва савдо йўллари билан танишади. Фанда фикҳ мутахассислари мол устига қўйиладиган устама нарх тўғрисида, фойда миқдори тўғрисида бир хил фикрда эмаслар. Баъзилари уни чегараланмаган деб ҳисобласалар ҳам, умумий фикрга кўра баъзи харидорларни ғўрлигидан фойдаланиб товарни сотилаёт-ган қийматидан ошириб сотиш ёки сотувчининг соддалиги туфайли молни ўз қийматидан арзонга олиш (ғайни фахиш) савдони бузиш ҳу-қуқини беради. Кундалик харид молларда беш фоиз, чорва молларида ўн фоиз ва кўчмас молларда 20

www.arxiv.uz фоиздан ортиқ баҳога панд бериш ғайни фахиш ҳисобланади (манбалар: Раддул Мухтор, Шарҳи Илёс). Маълумки, мусулмон ҳуқуқида фоизлар эвазига қарз бериш – судхўрлик ҳуқуққа хилоф ҳаракат ҳисобланади. Ҳозирги замон иқти-содиётининг тизимида тижорат банклари, пул-кредит муассасалари алоҳида ўрин эгаллайди. Унинг замирида эса пул маблағларидан ҳақ эвазига фойдаланиш ётади. Шу сабабли ҳам мусулмон ҳуқуқи амал қилаётган мамлакатларда «ислом банклари»нинг фаолият юритиш қоидалари» одатдаги тижорат банкларидан фарқ қилади.

Похожие

Профессионал жиноятчиларнинг ўзига хос хусусиятлари

Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари

Ислом фуқаролик ҳуқуқининг асослари

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон

Фуқаролар – фуқаролик ҳуқуқининг субъектлари сифатида