Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон Режа: 1. Фуқаролик жамияти тушунчаси, асосий белгилари. 2. Ҳуқуқий давлат ғоясининг шаклланиши. 3. Ҳуқуқий давлат белгилари. 4. Ҳозирги замон давлатининг ижтимоий ва ҳуқуқий моҳияти. 5. Ўзбекистон Республикасида фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ҳуқуқий давлат қуриш

Фуқаролик жамияти тушунчаси ва белгилари Маълумки ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш учун фуқаролик жамияти шаклланган бўлиши керак. Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти ўзаро боғлиқ, бир - бирини тақозо этувчи ижтимоий ҳодисалардир. Шу муносабат билан, аввало фуқаролик жамиятининг тушунчаси, унинг айрим хусусиятлари ҳақида бироз фикр юритиш мақсадга мувофиқдир. Фуқаролик жамияти тушунчаси тарихи қадимги даврга бориб тақалади, дейилса, муболаға бўлмайди. Чунки давлат пайдо бўлганидан бери фозил инсонлар адолатли, инсоннинг камолига шароит туғдирадиган, инсоннинг ҳақ-ҳуқуқларига катта эътибор берадиган жамият қуриш ҳақида орзу қилиб келганлар. Қадимги Юнонистон ва Қадимги Рим фуқаролик жамияти ҳақидаги илк фикрлар шаклланган заминдир 1 . XVI - XVII асрларда фуқаролик жамияти ҳақидаги фикрлар, ғоялар ўша даврнинг буюк алломалари, олимлари бўлмиш Н. Макиавелли, Г.Гроций, Т.Гоббс, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж.Ж.Руссолар томонидан ривожлантирилиб, янги мазмун касб этган. Фуқаролик жамияти тушунчаси Гегелнинг машҳур ―Ҳуқуқ фалсафаси асарида батафсил ишлаб чиқилган. Гегелнинг аниқлашича, давлат бу- умумий манфаатлар соҳаси, фуқаролик жамияти эса хусусий манфаатлар соҳасидир. Маълумки фуқаролик жамиятининг иқтисодий, сиёсий ва ғоявий-маънавий асослари ғарбий Европада тахминан XV - XVI асрларда, яъни кечки ўрта асрлар даврида шаклланган. Бунга замин бўлиб, табақавий феодал жамиятига қарши кураш ҳисобланади, шунингдек, буржуа инқилоблари ҳам бу масалага ўзининг ижобий таъсирини ўтказган. Фуқаролик жамиятининг бирон-бир давлатда шаклланганлиги масаласида илмий адабиётда унчалик аниқлик йўқ, олимларнинг фикрича, аслида, фуқаролик жамиятининг шаклланиши ва тараққиёти ўз ичига бир неча асрларни олган ва

ҳозирги кунда ―мана шу давлатда комил фуқаролик жамияти шаклланган деб айтиш анча мушкул. Худди шунингдек, ҳозирги кунда фуқаролик жамиятига аниқ-тиниқ, барча эътироф этадиган умумий таъриф бериш ҳам мушкул, чунки бу ҳодиса, бир жиҳатдан жуда мураккаб, иккинчи жиҳатдан эса, унинг амалиёти, ҳаётда рўёбга чиқиш жараёни давом этаётибди, демакки, бу ижтимоий ҳодисанинг яна янги-янги қирралари намоён бўлаверади. Профессор Х.Одилқориевнинг фуқаролик жамиятига таърифи ҳам эътиборга молик: «Фуқаролик жамияти –ҳар бир инсон манфаатини устувор билувчи, ҳуқуқий анъана ва қонунларга ҳурмат муҳити шакллантирилган, умуминсоний қадриятлар эъзозланадиган, инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари сўзсиз таъминланадиган, давлат ҳокимиятининг самарали жамоатчилик наҳорати механизмлари вужудга келтирилган, инсоний муносабатлар чуқур маънавий- маданий қадриятларга таянадиган эркин демократик ҳуқуқий жамият.» Россиялик ҳуқуқшунос профессор В.Д. Переваловнинг таърифича, «Фуқаролик жамияти - бу конкрет инсонга ўз фаолиятини қаратадиган, ҳуқуқий анъана ва қонунларга, умуминсоний идеалларга ҳурмат муҳитини яратадиган, ижод ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини таъминлайдиган, фаровонликка эришиш ва инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқларини амалга ошириш имконини берадиган, давлат фаолиятини чегаралаш ва назорат қилишнинг механизмини самарали ишлаб чиқадиган эркин демократик ҳуқуқий давлатдир». Юқоридагиларга асосланиб, фуқаролик жамиятини қуйидагича тавсифлаш мумкин: Фуқаролик жамияти бу- эркин демократик ҳуқуқий давлатли жамият бўлиб, у инсоннинг камоли, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари амалга оишиши учун реал шароитлар яратиладиган, ҳуқуқ ва қонунларга, инсоний фазилатларга юксак ҳурмат ҳисси шаклланадиган, хусусий ташаббус ва шахснинг бошқа ижодий жиҳатларининг юзага чиқишининг тўла имконияти вужудга келтириладиган, фуқароларнинг муносиб ва фаровон ҳаёт кечириши таъминланадиган, жамиятнинг давлат фаолияти устидан оқилона назорати ўрнатиладиган, давлатнинг жамият ва хусусий шахс ҳаётига ортиқча аралашуви истисно этиладиган жамиятдир.

Фуқаролик жамияти шаклланиши учун ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маънавий-маданий замин яратилган ҳамда ахборот тизимларининг муайян даражаси шаклланган бўлиши керак. Ижтимоий соҳада кишиларнинг турли бирлик ва бирлашмалари ва улар ўртасидаги муносабатлар мажмуи муҳим ўрин тутади. Бунда оила жамиятнинг энг кичик бўғини сифатида намоён бўлади. Иқтисодий соҳада иқтисодий институтлар ва муносабатлар мажмуи муҳим аҳамият касб этади, бу муносабатларга индивидлар мулкга эгалик қилиш, ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш юзасидан киришадилар. Сиёсий тизим ўз ичига давлатни, сиёсий партияларни, ижтимоий-сиёсий ҳаракатларни, ва улар ўртасидаги муносабатларни олади. Маънавий-маданий тизим инсонлар ўртасида маънавий ва маданий бойликлар ва уларга доир тузилмалар масаласи юзасидан вужудга келадиган муносабатларни олади. Бунда таълим бирламчи ўринни эгаллайди. Ахборот тизими эса оммавий ахборот воситалари ва уларга доир одамлар ва ташкилотлар ўртасида вужудга келадиган муносабатларни олади. Илмий адабиётлар таҳлили фуқаролик жамиятининг характерли белгиларини ажратиш имконини беради, жумладан: -фуқаролик жамияти бу - - жамиятнинг эркин аъзолари ҳамжамияти, уюшмасидир, очиқ ижтимоий тузилмадир, - мураккаб тузилмаси плюралистик тизимдир, - ўзини ўзи ривожлантирадиган ва ўзини ўзи бошқарадиган тизим, - ҳуқуқий демократик жамиятдир. Баъзи олимлар (мас. Одилқориев Х.) фуқаролик жамияти белгиларини қуйидагича кўрсатади: - кўппартиявийлик, - сиёсий ҳаётнинг ва сиёсий институтларнинг, мафкура ва фикрларнинг хилма-хиллиги, - ўзини-ўзибошқариш органлари мавқеининг баландлиги,

- жамиятни бошқаришда оммавий ахборот воситалари аҳамиятининг катталиги. Фуқаролик жамиятининг ички тизимини ташкил этади: -- иқтисодий соҳада: - Фуқаролик жамиятида давлат имкон қадар жамиятнинг. жамият аъзоларнинг ҳаётига камроқ аралашади, жамиятнинг ўзини- ўзи бошқариш асослари кенгайишига ва чуқурлашувига ҳар томонлама шароит туғдиради. Жамиятда кўппартиявийлик, кўп фикрлилик, кўп эътиқодлилик, турлича қарашлар мавжуд бўлиши учун шароит яратилади, оммавий ахборот воситалари ошкораликни таъминлаш орқали жамият ҳаётида мутлоқ юқори ўринни эгаллай бошлашади, ва шу тариқа катта ижтимоий кучга айланади. Жамоат бирлашмалари, нодавлат ташкилотлар, турли хил фуқароларнинг уюшмалари, иттифоқлари, ташкилотлари роли юксалиб, улар фаолияти орқали фуқаролар ўзларининг турли хил интилиш ва қобилиятларини намоён этадилар. Фуқаролик жамияти шахснинг камол топиши учун барча шароитларни яратадиган жамият, Президентимиз таъкидлаганларидек, ―Биз учун фуқаролик жамияти - ижтимоий макон. Бу маконда қонун устувор бўлиб, у инсоннинг ўз-ўзини камол топтиришга монелик қилмайди, аксинча ёрдам беради. Шахс манфаатлари, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари тўла даражада рўёбга чиқишига кўмаклашади. Бу эса ўз навбатида, фуқароларда юксак онг, фуқаролик бурчини чуқур англаш, ижтимоий ва сиёсий фаоллик, ҳуқуқий хулқ бўлишини тақозо ва талаб этади. Маълумки, фуқаролик жамиятининг иқтисодий тизимида иқтисодий эркинлик, мулкнинг турли шаклларининг мавжудлиги ва уларнинг давлат томонидан бирдек ҳимояланиши, ривожланган бозор муносабатлари шаклланган бўлиши керак. Фуқаролик жамияти асосини хусусий мулк ташкил этиб, у фуқаролик жамияти аъзоларига эркинлик ва инсоний қадр - қимматини сақлаш, иқтисодий жиҳатдан давлатга ―боқиманда бўлиб қолмасликка имкон беради.

Хусусий мулк, хусусий ташаббус, хусусий тадбиркорлик асосида ҳар бир шахс ўзининг иқтисодий мустақиллигини таъминлаши, мустаҳкамлашининг реал имконияти вужудга келтирилади. Бироқ, эркинлик бор жойда, албатта мажбурият ҳам бўлади, фуқаролар қонунга мувофиқ тартибда ва шаклда тадбиркорлик билан шуғулланмоғи, белгиланган солиқ ва тўловларни тўлашлари лозим. Ҳуқуқ муҳофаза қилувчи органлар, яъни прокуратура, суд, милиция, солиқ ва божхона органлари нафақат ҳуқуқбузарликларга қарши курашувчи органлар бўлмай, балки фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва эркинликларини, манфаатларини муҳофаза этувчи кучли тузилмага айланиши лозим бўлади. Айниқса, суднинг фуқаролар ҳуқуқини ҳимоя этишдаги роли бутунлай юқори бўлиши керак. Маълумки, ҳуқуқий давлат фуқаролик жамияти шаклланган заминда барпо этилади, шу боис ҳам ҳуқуқий давлат қуришни мақсад қилиб қўйган ҳар бир халқ, давлат, фуқаролик жамиятини шакллантиришни устувор вазифа деб билади. Фуқаролик жамиятини моҳиятини янада чуқурроқ тушуниш учун, унинг давлат билан ўзаро муносабатини аниқлаш жоиз. Масалан, ҳар қандай давлат ўзаро бўйсуниш ва давлат интизоми орқали бир-бири билан боғланган давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг бир марказдан бошқариладиган поғонавий, вертикал тизимидан иборатдир. Давлатдан фарқ қилган холда, фуқаролик жамияти фуқароларнинг ва уларнинг турли уюшмалари, тузилмалари ўртасидаги турли хил алоқадорлик, боғлиқлик муносабатлари тизимини ўз ичига олади, бу муносабатлар ўзаро тенгликка, шахсий ташаббусга асосланган. Фуқаролик жамиятида фуқаролар қонунда ман этилган фаолият турларидан бошқа ҳар қандай фаолият билан шуғулланишга ҳақли, яъни улар учун, ―қонунда ман этилмаган ҳар қандай ҳаракатни содир этиш мумкин деган тамойил амал қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар учун эса ―фақат қонунда рухсат этилган ҳаракатларнигина содир этиш мумкин деган тамойил амал қилади, яъни улар ўзларнинг компетенциясига кирадиган фаолиятнигина амалга ошира оладилар.

Фуқаролар ўзларига берилган ҳуқуқлардан тўла фойдаланишлари мумкин, бироқ, ўз ҳоҳишига кўра айримлардан фойдаланмасликлари ҳам мумкин, масалан. сиёсий партияларга аъзо бўлиш, сайловда иштирок этиш каби ҳуқуқлардан фойдаланмаслиги ҳам мумкин. Фуқаролардан фарқ қилган ҳолда, давлат органлари ва мансабдор шахслар ўз олдиларига қўйган мақсадларига эришиш учун уларга берилган ваколатдан фойдаланишлари шарт. Давлат органлари ва мансабдор шахслар ўртасидаги муносабат вертикал, бўйсуниш муносабатларидир, яъни бу муносабатларнинг иштирокчилари тенг эмас, ҳар бир бўғин давлат органи ўзидан юқори турувчи органга ташкилий-ҳуқуқий бўйсуниш муносабатида бўлади. Фуқаролик жамиятида фуқаролар ва уларнинг турли ташкилотлари, уюшмалари, бирлашмалари ўртасидаги муносабат горизонтал характерга эга бўлиб, тенглик, итиёрийлик асосига қурилади. Юқорида таъкидланганидек, фуқаролик жамиятини шакллантириш анча узоқ давом этадиган, мураккаб жараён бўлиб, у иқтисод, сиёсат, ижтимоий ва маънавий соҳаларда юксак ривожланиш кўрсаткичларининг мавжудлигини, жамиятнинг юқори маданияти мавжудлигини тақозо этади. Ҳуқуқий давлат ғоясининг шаклланиши Шу ўринда бир ҳолатни, яъни ҳуқуқий давлат ғоясининг шаклланишида, унинг назарий-фалсафий асосларининг ишлаб чиқилишида немис фалсафий - сиёсий, давлат - ҳуқуқий фикрининг ўрни ўзгача. Кант ва Гегель қарашларининг таъсири остида немис заминида кейинчалик ҳуқуқий давлат ғоясини узил -кесил ишлаб чиқишга ўз эътиборларини қаратган олимларнинг янги бир авлоди шаклланган: Роберт Фон Моль (1799-1875), Карл Теодор Велькер (1790-1869), Отто Бауэр (1817 - 1895), Фридрих Юлиус Шталь (1802 - 1861), Рудольф Фон Гнейст (1816 -1895) ва б. Кейинчалик Россияда ҳам ҳуқуқий давлат ғоясини шакллантириш борасида фаолият юргизган қатор олимлар гуруҳи таркиб топган, уларни

умумлаштириб ―рехтштатистлар деб ҳам аташган. Бунинг боиси, Германияда биринчи бор ―ҳуқуқий давлат атамаси шаклланган. Бу ибора дастлаб 1813 йилда Карл Велькер ва 1824 йилда эса И.Х.Фрайхер Фон Аретиннинг ишларида учраган бўлса, 1832 йилда немис олими Роберт Фон Моль томонидан биринчи бор бу атама илмий таҳлил этилиб, илмий муомалага ҳам бир йўла киритилган. Бу атама -― Rechtstaat - ―ҳуқуқий давлат Россияда XIX асрда кенг тарқалган, чунки Россия немис университетлари билан самарали илмий алоқа олиб борган, шу боис бўлса керак, у ҳатто таржимасиз рус илмий адабиётида қўлланган. Россияда ҳуқуқий давлат ғоясининг издошлари қаторида Б.Н.Чичерин, П.И.Новгородцев, М.М.Ковалевский, Н.М.Коркунов, Б.А.Кистяковский ва б. бўлган. Бу атама Европанинг бошқа давлатларига аста -секин тарқалган, хусусан, Англияда ―ҳуқуқий давлат атамаси инглиз тили хусусиятлари билан боғлиқ холда айнан бўлмасада, унга мазмунан мос келувчи эквивалент атама ― Rule of Law ишлатилган. Бу иборанинг маъноси ҳуқуқ бошқаруви, ҳуқуқ ҳукмронлиги маъноларига яқин. Бу иборанинг шу маънода қўлланилишини бошлаб берган шахс, Альбер Венн Дайси ҳисобланади. У Оксфорд Университетининг профессори бўлган ва ўзининг 1855 йилда чиққан ―Конституциявий ҳуқуқ асослари номли асарида бу атамани биринчи бор илмий муомалага киритган 1 . Таъкидлаш керакки, ҳозирги кунда жаҳондаги қатор давлатлар Конституцияларида бевосита ёки билвосита ушбу давлатлар ҳуқуқий давлат эканлиги мустаҳкамланган, масалан, 1949 йилги ГФР Конституциясида (Асосий қонунида) бу давлатнинг ижтимоий- ҳуқуқий давлат эканлиги мустаҳкамланган, худди шундай ҳолатни 1978 йилги Испания Конституциясида кўриш мумкин, 1993 йилги Россия Федерацияси Конституцияси ҳам бундай қоидани ўзида ифодалаган. Бундан ташқари АқШ, Франция, Англия, Австрия, Греция, Болгария, Туркия ва б. давлатларнинг конституцияларида ҳам бу қоида мавжуд. Ҳуқуқий давлат тўғрисида кўплаб тадқиқотларнинг мавжудлигига қарамай, ҳозирги кунда илмий адабиётда ҳуқуқий давлатнинг таърифи, тушунчаси,

унинг белгилари, принциплари, фуқаролик жамияти билан муносабати масалаларида умумийлик ҳамон қарор топмаган. Шу муносабат билан ҳуқуқий давлатга берилган тарифларни қиёсий нуқтаи - назардан қараб чиқиш муайян қизиқиш уйғотиши табиийдир. Таниқли ҳуқуқшунос олим В.В. Лазаревнинг таърифича, ҳуқуқий давлат - бу нафақат инсонийлик ва адолатни қарор топтиришга қаратилган ижтимоий қадриятлардан бири бўлибгина қолмай, балки шахснинг эркинлигини, унинг қадр ва қимматини таъминлаш ва ҳимоя қилишнинг амалий институти, бюрократия, маҳаллийчилик ва идорачилик билан курашишнинг воситаси ҳамда халқ ҳокимиятчилигининг амал қилиш шакли ҳамдир 1 . Бу тарифда ҳуқуқий давлат ғоясининг социал қадрият сифатидагина намоён бўлмай, балки жамият ҳаётини оқилона ташкил этишнинг амалий, реал шакли тарзида қарор топишига бўлган ишонч кўриниб турибди, албатта. Профессор А.В.Мальконинг таърифича, ҳуқуқий давлат - бу шундай давлатки, унда инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини энг тўла таъминлаш, ҳамда ҳокимият суиистеъмолликларига йўл қўймаслик мақсадида сиёсий ҳокимиятни ҳуқуқ билан аста-секин боғлаш учун шароит яратилган бўлади 2 . Бу таърифда ҳуқуқий давлатда ҳокимиятлар бўлиниши принципи давлат органлари томонидан ваколатларни суиистеъмол қилишнинг олди олиниши, ҳуқуқий давлатни ташкил этишнинг принципларининг аниқ амалга ошиши инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг тўла руёбга чиқишига имкон яратиши таъкидланади. Таниқли ҳуқуқшунос, давлат ва ҳуқуқга либерал ёндошув вакили В.С.Нерсесянцнинг талқинида, ҳуқуқий давлат бу - оммавий- сиёсий ҳокимиятни ташкил этилишнинг ва бу ҳокимият фаолиятининг, ҳамда инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларининг сохиблари бўлган ҳуқуқ субъектлари сифатидаги индивидлар билан ўзаро муносабатининг ҳуқуқий шакли тарзида таърифланади. Бу таърифда ҳуқуқий давлатнинг жамият ҳаётини ташкил этишнинг ҳуқуқий шакли эканлиги, ва у ҳам давлатнинг ташкил этилишига, ҳам унинг фаолиятига, ҳамда бу давлатнинг индивидлар билан бўлган муносабатига бирдек таалуқли эканлиги таъкидланади.

Профессор З.М.Исломов ҳуқуқий давлатни оммавий -сиёсий ҳокимиятни ташкил этиш ва унинг фаолиятининг, ҳамда инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликлари эгаси, ҳуқуқ субъектлари сифатидаги индивидлар билан ўзаро муносабатининг ҳуқуқий шакли сифатида таърифлайди. Юқоридаги таърифлардаги турличаликка қарамай, уларда муайян умумийликни таъкидлаш ўринли. Шундай қилиб, ҳуқуқий давлат бу шундай давлатки, унда инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари тўла таъминланади, давлат фаолияти ҳокимиятлар бўлинишига асосланиб, ҳокимият суиистеъмоллиги ҳолатлари истисно этилади, давлат ва шахс ўртасида ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларга асосланган муносабат тизими ҳамда ҳуқуқ ҳукмронлиги таркиб топади. Ҳуқуқий давлат белгилари Айтиш жоизки, ҳуқуқий давлат назарияси, ва унинг характерли жиҳатлари тўғрисидаги фикрлар ҳар бир давр нуқтаи-назаридан, унинг реаллик ва мураккабликларидан келиб чиқилган ҳолда, янги ёндошувлар асосида талқин этилади. Бу жараён, бир жиҳатдан табиий ҳамдир, чунки ҳар бир назария ўзини тараққиётнинг ҳар бир янги босқичида бир имтиҳондан. ҳаёт мактабидан ўтади. Ҳуқуқий давлатнинг моҳиятини янада тўлиқ англаб етиш учун унинг белгилари ва принципларига, ҳамда хусусиятларига кенгроқ тўхталиш зарур. Ҳуқуқий давлатга, юқорида берилган таърифлардан кўриниб турибдики, унга ҳар томонлама, кенг қамровли таъриф бериш қийин вазифа. Бу ҳолат, бизнингча таъриф объектининг жуда мураккаб ижтимоий - сиёсий ҳодиса эканлиги билан ҳам тавсифланса керак. Ҳуқуқий давлатнинг бевосита белгилари масаласи таҳлилига ўтишдан олдин, умуман ҳуқуқий давлатни шакллантириш қатор масалаларнинг ҳал этилишига боғлиқ ва бу масалалар жумласига, энг аввало инсон ва фуқаро ҳуқуқларини максимал даражада таъминлаш, давлат ва фуқаронинг ўзаро, бир - бири олдида масъуллиги. жамият ҳаётида ҳуқуқ ҳукмронлиги ва қонун устуворлиги асосида

қонуннинг нуфузини юксак кўтариш, қонунга барча ҳуқуқ субъектларининг тўла ва оғишмай амал қилишига эришиш кабилар киради. Таъкидлаш жоизки, ҳуқуқий давлат мазмун ва моҳиятига тоталитар ва авторитар давлатларнинг акси, уларнинг қарама - қаршиси ҳисобланади. Бундан хулоса шуки, ҳуқуқий давлатни қуриш, энг аввало чинакам демократияни шакллантириш ва уни юқори даражага кўтаришни тақозо этади. Давлатнинг қурилиши ва тузилиши фақат ҳуқуқий асосларга таяниши, давлатда ҳақиқий қонунчилик режими ва чинакам ҳуқуқий тартибот амал қилиши керак. Ҳуқуқий давлат белгилари тўғрисида гап кетар экан, шу жойда бу белгиларнинг амал қилишида халқ суверенитети ғоясининг қарор топишини кўриш мумкин бўлади. Халқ суверенитети бу халқнинг давлат ҳокимиятининг ягона манбаси эканлиги билан тавсифланади. Давлат суверенитети эса давлат ҳокимиятининг мустақиллигини, устуворлигини, умумий ва кенг қамровлилигини англатади. Шу муносабат билан, ҳуқуқий давлатни қуришда давлат суверенитети билан ҳуқуқ ҳукмронлигини бирга, уйғунлашган холда мустаҳкамлаш муҳимдир. Давлат суверенитети, бевосита давлат ҳокимиятининг олийлигини ҳуқуқий ташкил этиш, давлат органлари тизимининг иши ва ҳуқуқий мақомини аниқлаш, сиёсий тизимнинг барча бўғинлари ва фуқаролар ҳуқуқий ҳолатини аниқлашни талаб этади. Ҳуқуқий давлатнинг юқорида кўрсатилган энг муқим, барча томонидан эътироф этилган белгиларидан ташқари яна қатор белгиларни ҳам кўрсатишади. Улар қаторидан қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1) давлат ҳокимиятининг ижтимоий муносабатларни тартибга солиш юзасидан ваколатларининг фақат давлат органлари тизимида тўпланганлиги; 2) ―ҳокимиятлар бўлиниши. яъни бир тизим давлат органлари томонидан бошқасининг функцияси эгалланишига йўл қўйилмаслиги; 3) ривожланган фуқаролик жамияти шаклланганлиги; 4) давлат ҳокимиятининг бир институт ёки бир бўғин органда жамланиб қолишининг олдини оладиган механизмнинг ташкил этилиши;

5) конституциявий қонуннинг устунлиги ва бевосита ҳаракат қилиши; 6) давлат ҳокимиятининг суверенлигининг ҳам қонунда, ҳам амалда ўрнатиш; 7) сайлов ҳуқуқи нормалари асосида жамиятнинг қонун чиқарувчи органларни шакллантириши ва қонунларда қонун чиқарувчилик ироданинг шаклланиши ва ифодаланиши устидан назорат ўрнатиш; 8) ички миллий қонунчиликнинг халқаро ҳуқуқ нормаларига ва принципларига мос келиши; 9) барчанинг ҳар қандай ўзбошимча қарорлардан ҳимояланганлиги; 10) ҳуқуқий давлатчиликни таъминлашнинг намунаси, модели ва воситаси сифатидаги суднинг нуфузининг ўсганлиги; 11) қонунларнинг ҳуқуқга мос келиши ва давлат ҳокимиятининг ҳуқуқий ташкил этилганлиги; 12) фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари бирлиги; 13) давлат ва шахснинг ўзаро бир - бирига масъуллиги. 1 Ҳуқуқий давлатнинг белгилари масаласида турли фикрлар мавжудлигини, биз юқорида кўрсатиб ўтган эдик. Шу муносабат билан. В.Н. Протасов томонидан кўрсатилган ҳуқуқий давлат белгилари ҳам эътиборга моликдир. Бироқ шуни таъкидлаш керакки, бу икки тасниф бир-бирига зид бўлмай, балки бир - бирини тўлдира- ди, ҳуқуқий давлат белгиларини ўзига хос тарзда гуруҳлайди, холос. В.Н.Протасов ҳуқуқий давлатнинг қуйидаги белгиларини ажратади: - давлат ҳокимиятини инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари билан чеклаш (ҳокимият фуқароларнинг ажралмас ҳуқуқларини тан олади); - ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ҳуқуқ (ҳуқуқий қонун) устуворлиги;

- ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниш принципининг конституциявий - ҳуқуқий тартибга солиниши; - ривожланган фуқаролик жамиятининг мавжудлиги; - давлат ва фуқаро ўзаро муносабатининг (ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар, ўзаро масъулият) ҳуқуқий шакли; - ҳуқуқ тизимида қонуннинг устуворлиги; - ички қонунчилик нормаларининг халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган норма ва принципларига мувофиқлиги; - Конституциянинг тўғридан - тўғри ҳаракат қилиши; -суднинг юқори нуфузга эгалиги. Ҳуқуқий давлатнинг белгилари ҳақида гап кетганда, давлат томонидан аҳолининг муносиб ҳаёт даражаси таъминлаш мажбурияти ҳақида ҳам гапириш зарур, чунки бусиз шахснинг тўла қонли яшаши ва ишлаши, маънавияти мустаҳкамланиши мушкул. Эхтимол, юқоридаги муаллифлар бу жиҳатни, ҳуқуқий давлатнинг белгиси сифатида келтирилган ривожланган фуқаролик жамиятининг мавжудлиги тушунчаси ичида назарда тутган бўлишлари мумкин, чунки ривожланган фуқаролик жамияти, албатта, юқори иқтисодий потенциални, ривожланиш даражасини назарда тутади. Ҳуқуқий давлатнинг белгилари билан унинг принциплари 1 ўртасида боғлиқлик мавжуд десак, биз мутлақо муболаға қилган бўлмаймиз. Чунки, ҳуқуқий давлатнинг принциплари, унинг белгилари каби моҳиятга дахлдор тушунчалардир. Ҳуқуқий давлатнинг принциплари ҳақида гапиришдан олдин умуман принциплар атамаси ҳар қандай фаолият асосланадиган, ёки шу фаолият замирида ётадиган умумий қоидалар, ғоялар тушунилишини таъкидлаш мумкин. Шундан келиб чиққан холда, ҳуқуқий давлатнинг принциплари унинг фаолиятининг бош қоидалари деб кўрсатиш мумкин. Ҳуқуқий давлатнинг принциплари - бу ҳуқуқий давлат деб номлана оладиган давлатнинг идеал конструкцияси (модели)ни белгилаб берувчи бош,

асосий ғоялар, талаблар мажмуидир. Ҳуқуқий давлат фаолиятининг асосини ташкил этадиган бу бош ғояларнинг шаклланишига қатор омиллар таъсир этади, албатта, улар қуйидагилардир: - жамиятнинг интеллектуал даражасини кўрсатадиган маданият, фан, таълим каби соҳаларнинг ривожланиш даражаси; - мавжуд давлат тузумининг адолатли, демакки ҳуқуқий деб эътироф этишида намоён бўладиган, жамиятнинг ахлоқий - руҳий потенцияли; - давлат органлари фаолиятида ҳуқуқий асосларни қарор топтиришнинг барқарор механизмининг бор ё йўқлиги; - ҳар бир инсон томонидан ўзининг эркинлиги сифатидаги ҳуқуқни ўзлаштириши, ва бу ҳуқуқни керакли ҳолатларда, керакли хажмда чегаралаши. 2 Маълумки ҳар қандай жамиятда ҳуқуқ давлат билан фуқаро ўртасида боғловчилик ролини ўтаб келган. Шунга мувофиқ холда, мазмун- моҳиятига кўра икки хил бошқариш таркиб топган. Бу ҳақда қадимги мутафаккирлар ҳам кенг гапириб ўтишган. Хукмдорнинг манфаатига хизмат қилувчи жамиятда фуқароларга нима қилиш мумкин ёки мумкин эмаслиги қонунда аниқ, майдалаб белгилаб қўйилади ва ―фақат қонунда рухсат берилган ҳаракатларнигина содир этиш мумкин деган принцип амал қилади. Ҳозирги замон давлатининг ижтимоий - ҳуқуқий моҳияти Ҳуқуқий давлат тушунчаси ҳақида гапирганда бугунги кунда ижтимоий давлат тўғрисида ҳам гапириш даркор. Умуман социал давлатчилик ғояси XIX аср охири - XX аср бошларида вужудга келган. Бу тушунча либерал ҳуқуқий давлатда ҳам бўлмаган янги жиҳатларнинг мавжудлигини англатади. «Социал» (ижтимоий) - сўзи лотинчада умумий, ижтимоий, яъни жамиятдаги одамлар ҳаётига тегишли деган маънони англатади. Шу маънода барча давлатларни ижтимоий давлат дейиш мумкин, бироқ «ижтимоий давлат» деганда биз алоҳида сифат ва вазифаларга эга бўлган давлатни тушунамиз.

Ижтимоий давлат тушунчаси ҳуқуқий давлат ғоясидан кейинрок шаклланди. Ижтимоий давлат ғоясининг шаклланишига туртки бўлиб, ижтимоий- иқтисодий жараёнлардаги ўзгаришлар хизмат қилди, яъни ўша даврдаги буржуа жамиятида унинг икки принципи: 1.Эркинлик принципи. 2.Тенглик принципи, аниқроғи бу икки принцип ўртасидаги муайян зиддиятни йўқотиш зарурлиги хизмат қилган. I. Индивидуал эркинлик тарафдорлари: - Адам Смит, - Милль (Джон Стюарт) - Бенжамен Констан - Джон Локклар давлатдан индивидуал эркинликни ҳимоя қилишни, ҳатто давлат аралашувидан ҳимоя қилишни талаб қилиш зарурлигини ёқлаб чиқишди, бироқ улар бундай эркинлик оқибат натижада нотенгликка олиб келишни яхши тушунишлари билан бирга, барибир эркинликни улар олий қадрият деб ҳисоблаганлар. II.Тенглик принципи тарафдори бўлиб, Ж.-Ж.Руссо ҳисобланади, гарчи у индивидуал эркинликни ахамиятини инкор этмаса-да, бироқ ҳамма нарса тенглик принципига бўйсунишига керак деб ҳисобланган. Индивидуал эркинлик натижасида XIX -асрнинг охирига келиб, жамиятнинг мулкий чуқурлашиб, ижтимоий портлаш хавфи, зиддиятлар таранглиги ҳолатини (ахволини) келтириб чиқарди, ва эркинлик принципи ўз аҳамиятини йўқота бошлади ва ижтимоий тенглик принципи аҳамият касб эта борди - давлатнинг ижтимоий- иқтисодий соҳага аралашуви талаб этила бошланди. Худди мана шу шароитларда ижтимоий давлат ғояси шакллана борди, унинг алоҳида ўзига хос хусусиятлари англана борди. Ижтимоий давлат ғояси кейинчалик кўпчилик томонидан тан олина борди ва ҳозирги замон давлатлари Конституцияларида ўзининг ифодасини топди.

Биринчи бор 1949 йилда ГФР Конституциясида немис давлати ижтимоий деб аталди. Ҳозирда у ёки бу тарзда ижтимоийлик принципи кўп давлатлар Конституцияларида мустаҳкамланган: Франция Греция Италия Нидерландия Португалия Дания Турция Швеция Испания Япония Хақиқий ижтимоий давлат демократия шароитида, фуқаролик жамиятидагина мавжуд бўла олади ва у албатта ҳуқуқий бўлиши керак. Ҳозирги кунда ҳуқуқий давлат албатта ижтимоий давлат бўлиши, ижтимоий давлат эса ҳуқуқий бўлмаслиги мумкин эмас. Умуман давлатнинг социал сиёсати илдизлари қадимга бориб тақалади. Қадимги Рим ҳукмдорлари оддий халққа «нон ва томоша» бериш зарурлиги тўғрисида қайғурганлар. Бироқ, хақиқий социал давлатнинг вужудга келиши XX- асрнинг 60-йиллари ҳисобланади. Ҳар бир давлат ҳар бир ўз фуқаросига ҳеч бўлмаганда яшаш минимумини таъминлаши керак, кейин муносиб ҳаёт тарзини таъминлаши лозим. Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларациясида (26- модда) ҳар бир шахс ўзининг ва оиласининг фаровонлигини таъминловчи ҳаёт даражасига эга бўлишига ҳакли эканлиги мустаҳкамланган. Ижтимоий давлатнинг шаклланиши - нафақат иқтисодий, сиёсий жараён, балки ахлоқий жараён ҳамдир. Ижтимоий давлатнинг белгилари: 1. Давлат ҳокимиятининг демократик ташкил этилиши; Фуқароларнинг, айниқса мансабдор шахсларнинг юксак ахлоқий даражаси; 2. Қудратли иқтисодий потенциалнинг мавжудлиги - мулкдорларнинг аҳволини жиддий ўзгартирмасдан даромадларини қайта тақсимлаш; 3. Иқтисоднинг ижтимоий йўналтирилган структураси шаклланганлиги; 4. Давлатнинг ҳуқуқий ривожланганлиги;

5. Фуқаролик жамиятининг шаклланганлиги; 6. Давлатнинг очиқ, аниқ ижтимоий йўналтирилган сиёсати; 7. Давлатнинг умумфаровонлик ўрнатиш, ижтимоий адолатни қарор топтириш каби мақсадлари қўйилиши. Бунда ҳар бир фуқарога: A) муносиб яшаш шароитини яратиш; Б) ижтимоий ҳимоя B) ривожланиш учун тенг бошланғич имкониятлар - таъминланиши керак. 9. Ривожланган ижтимоий конунчиликнинг мавжудлиги; 10. Мамлакат Конституциясида «ижтимоий давлат» формуласининг мустахкамланиши. Ижтимоий давлат функциялари: 1. унга барча анъанавий давлат функциялари хос; 2. унинг барча функциялари ижтимоий аҳамият, мазмун касб этади - яъни умумий ижтимоий функцияси мавжуд дейиш ҳам мумкин; 3. айни пайтда унинг махсус, ўзига хос функциялари ҳам мавжуд: - ижтимоий ҳимояланган аҳоли қатламларини қўллаш; - одамлар меҳнати ва соғлигини муҳофаза этиш; - оила, оналик, болалик, оталикни муҳофаза этиш; - ижтимоий нотенгликни даромадларни қайта тақсимлаш билан (солиқ солиш, давлат бюджетининг махсус дастурлар орқали) камайтириш; - хайрия фаолиятини рағбатлантириш; - фундаментал илмий тадқиқот ишларини, маданий дастурларни молиялаштириш; - ишсизликка карши кураш, мехнат таъминоти, ишсизлик нафакасини тулаш; эркин бозор иктисоди билан давлатнинг иктисодиётга таъсири доираси уртасидаги мувозанатни излаш; - халкаро социал характердаги дастурларда қатнашиш; - жамиятда тинчликни сақлаш ҳакида гамғўрлик.

МДХ давлатларида, хусусан Ўзбекистонда ижтимоий давлатни шакллантириш борасида айрим қийинчиликлар мавжуд ва улар ўтиш даврини бошидан кечираётган давлатлар учун хосдир. Бу давлатларни социал давлатга ўтиш даврини бошидан кечираётган давлатлар деб кўрсатиш мумкин. - агар Ғарб давлатлари аввал ҳуқуқий давлатни шакллантириб, кейин унинг янги босқичи сифатида социал давлатга айланаётган бўлса, МДХ давлатлари аввало ҳуқуқий давлатга айланиб олишлари ва шу асосда ижтимоийлик касб этишлари керак бўлади; - ўрта хол мулкдорлар синфини шакллантириш керак; - кучли иқтисодий потенциал шаклланиши ва шу асосда мулкдорлар манфаатига жиддий зарар етказмай даромадларни қайта тақсимлаш мумкин бўлиши керак; - ишлаб чиқариш ва маҳсулот сотишда монополиялар тугатилиши керак; - ривожланган, етук фуқаролик жамияти хали шаклланмаган; - маънавият, жамиятнинг виждонийлик даражаси кучайиши керак; - сиёсий партиялар реал сиёсий кучга айланиши лозим; - жамиятнинг сиёсий, ҳуқуқий онгги юксалиши лозим. Ижтимоий давлатлар - барча давлатлар қатори, Ўзбекистон учун ҳам эркин жамият куришнинг ягона йўлидир. Ўзбекистон Республикасида фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ҳуқуқий давлат қуриш масалалари Ҳозирги кунда Ўзбекистон жамияти ҳуқуқий давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш мақсадида келажак сари интилмоқда. Халқимизнинг бу эзгу интилиши Ўзбекистоннинг Асосий қонуни - Конституциямизда ўзининг ифодасини топган.

Давлатимиз раҳбари И.Каримов айтганларидек, халқимиз тарихимизнинг туб бурилиш нуқтасида, ғоят хатарли ва мураккаб кунларда ҳақиқатан ҳам яккаю ягона тўғри йўлни - очиқ демократик ва ҳуқуқий давлат қуриш йўлини танлади. Ҳуқуқий давлат қуриш мураккаб, кенг қамровли ва кўп қиррали жараён эканлигини ривожланган давлатлар ва янги қарор топган давлатларнинг энг янги тарихи кўрсатиб турибди. Бу жараён Ўзбекистонликлар учун ҳам осон кечмаслиги, қатор қийинчиликлар ва тўсиқларни енгиб ўтишга тўғри келиши, шубҳасиздир. Истиқлолнинг илк кунлариданоқ эски, қотиб қолган мафкуравий ақидалардан воз кечишга, маънавий янгиланишга, одамларнинг қалби ва онгига миллий истиқлол ғояси тамойилларини сингдиришга қаратилган аниқ сиёсат олиб борилди. Бироқ, шунга қарамасдан, юртимиздаги ўзгариш ва янгиланишлар жараёнининг кўлами кенгайиб, самарадорлиги ошиб боргани сари жамият ҳаётининг барча соҳаларини эркинлаштириш ва янада демократлаштиришга эҳтиёж кучаймоқда. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш. давлат тузимини демократлаштириш, бозор ислоҳотларини янада чуқурлаштириш борасида сезиларли ишлар амалга оширилишда давом этмоқда. Жамиятимизда кечаётган яратувчилик жараёнларини, хусусан, ҳуқуқий давлат барпо этиш борасидаги саъй ҳаракатларимизнинг мазмунини янада чуқурроқ англаш учун, биз, аввало ҳуқуқий давлат барпо этишдаги вазифалар ҳақида фикр юритишимиз, мантиқан зарурдир. Ҳуқуқий давлат, яъни фаолияти ҳуқуқга асосланган давлат ҳақида инсонлар қадимданоқ орзу қилиб келишган, жамиятда ҳуқуқ, қонун ҳукмрон ва устивор бўлиши зарурлигини англаб етишган, акс ҳолда жамиятда ҳокимиятни суиистеъмол қилиш, инсонларнинг ҳақ-ҳуқуқлари поймол этилиш холлари авж олишини билишган. Ҳозирги кунда кўпчилик ривожланган давлатлар ҳуқуқий давлат ғоясини ҳаётга тадбиқ этиш йўлидан кетмоқда ва бу соҳада катта

ютуқларга эришишмоқда. Кўпчилик давлатларнинг Конституцияларида у ёки бу шаклда ҳуқуқий давлат ғояси мустаҳкамланган. Ҳуқуқий давлат - бу ҳуқуқ ҳукмронлиги, қонун устуворлиги, барчанинг қонун ва мустақил суд олдида тенглиги таъминланадиган, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари эътироф этиладиган ва кафолатланадиган, ҳокимиятни ташкил этиш ҳокимиятлар бўлинишига асосланадиган демократик давлатдир. Ҳуқуқий давлат барпо этиш вазифаси жуда мураккаб жараён бўлиб, у қатор кўрсаткичларга, сифатий жиҳатларга эришишни тақозо этади, қуйида биз шуларга қисқача тўхталиб ўтамиз. Ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ҳуқуқ ҳукмронлиги - бу давлатнинг барча фуқаролари, яъни оддий фуқародан тортиб, то энг юқори мансабдор шахсларгача барчанинг бирдек ҳуқуқ билан боғлиқлиги, ҳуқуқ олдида бирдек жавобгарлигидир. Бу - барча давлат органлари, идоралар ташкилотлар, корхоналар, муассасалар, жамоат бирлашмалари, хусусий жамоалар, ўзини -ўзи бошқариш органлари фаолиятининг ҳуқуқ асосида кечиши, уларнинг ҳуқуқ билан боғлиқлигидир. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатланганлиги - бу уларнинг ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланганлиги билан чекланмасдан, балки уларнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий жиҳатдан ҳам кафолатланишини тақозо этади. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлайди. Унга кўра, инсон ва унинг қадр-қиммати, эрки ва ҳуқуқлари энг олий қадриятдир. Жамиятимизда мулкнинг турли шаклларининг мавжудлиги, уларнинг бирдек ҳуқуқий мақомга ва ҳимояга эгалиги, ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатларининг мавжудлиги, демократик институтларнинг фаолияти, сиёсий ва маънавий қарашларнинг турли шакллари мавжудлиги, мустақил суднинг шаклланиши юзасидан олиб борилаётган ишлар инсон ҳуқуқларининг реал кафолатланишига олиб бориши шубҳасиз.

Ҳуқуқий давлатнинг шаклланиши ва амал қилишида ҳокимиятнинг моҳияти ва мазмуни масаласи ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Ҳокимиятнинг бўлиниши принципи, яъни унинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлинганлиги - ҳокимият ваколатларининг суиистеъмол қилинишининг олдини олади. Бу уч ҳокимият тармоғи ўзаро бир- бирини тийиб, мувозанатда ушлаб туриш асосида амал қилади, ҳамда бири бошқасининг ваколатини ўзлаштириб олмаслигини назорат қилиб туради. Ҳуқуқий давлатни қарор топтириш учун етук фуқаролик жамияти шаклланган бўлиши керак. 2005 йил 28 январ куни Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси қонунчилик Палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидақилган маърузада таъкидланганидек, «Бизнинг асосий ва узоқ муддатли ва стратегик вазифамиз аввалгича қолади - бу демократик давлат, фуқаролик жамияти қуриш жараёнлари ва бозор ислоҳотларини янада чуқурлаштириш. одамлар онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлаш йўлидан оғишмай, изчил ва қатъият билан боришдир». Бу мақсадга эришиш учун жамиятимизда ўз-ўзини бошқариш асосларини, фуқароларнинг ижтимоий фаоллигини янада кучайтириш зарур, ―давлатчилигимиз ривожлана боргани сари бошқарувнинг турли хил вазифаларини бевосита халққа топшириш, яъни ўзини ўзи бошқариш органларини янада ривожлантириш демакдир 2 . Фуқаролик жамиятида турли жамоат бирлашмалари, ижтимоий ташкилотлар, сиёсий партиялар ўзаро биргаликда ҳаракат қилади, бунда биронта ҳам мафкура расмий мафкура сифатида ўрнатилмайди. Бунда жамиятнинг ўзини- ўзи бошқариш асослари кучаяди ва кенгаяди, аҳолининг ижтимоий фаоллиги юқори даражага кўтарилади, давлатнинг жамият, жамоат ва хусусий шахслар ҳаётига аралишиши оқилона чегара доирасида чекланади. ―Фуқаролик жамияти - ижтимоий ҳаётнинг давлат таъсири ва аралашувидан, маъмурий тазйиқлардан холи бўлган ҳамда инсонларнинг хусусий турмуш соҳасини ташкил этувчи муносабатлар мажмуидир 3 .

Ҳуқуқий давлат қуришдаги муҳим бир ҳолат - давлат ва инсон ўртасидаги муносабатларнинг ўзаро масъулият асосида қурилишидир. Давлат шахснинг камоли, унинг ўсиб-униши учун, ҳуқуқ ва эркинликлари амалга ошиши учун барча шароитларни яратиб бериши керак, айни пайтда, фуқаро ҳам давлат олдида масъул, яъни у қонунларга риоя этиши, ўзига юклатилган мажбуриятларни виждонан бажариши лозим. Ҳуқуқ тизимида қонуннинг устуворлиги - ҳуқуқий давлатнинг белгиларидан бири бўлиб, у давлатнинг барча, ҳаммага таалуқли ҳужжатлари ичида қонуннинг юқори ўрнини, нуфузини англатади. Бунинг маъноси шуки, Конституция ва қонунлар бошқа қонуности норматив ҳужжатларига асос, база бўлиб ҳисобланади. Амалдаги қонунларга Президент Фармонлари, ҳукумат қарор- лари, вазирлик ва давлат қўмиталарининг норматив характердаги актлари, маҳаллий ҳокимият қарорлари - барча-барчаси мос келиши керак, акс ҳолда улар бекор қилинади. Ҳуқуқий давлатнинг муҳим яна бир муҳим жиҳати -бу ҳам бўлса, давлатнинг ички миллий қонунчилигининг халқаро ҳуқуқ нормалари ва тамойилларига мос келиши зарурлигидир. Ўзбекистон халқаро ҳуқуқнинг тўла ҳуқуқли субъекти сифатида, ўз ҳудудида халқаро нормаларнинг устуворлигини эътироф этади ва таъминлайди, тегишли халқаро конвенцияларга қўшилади ва ҳоказо. Ҳақиқий мустақил суднинг мавжудлиги ва суднинг юқори нуфузга эгалиги - ҳуқуқий давлатнинг ҳал қилувчи белгиларидан муҳими эканлиги, шубҳасиздир. Суд ҳар қандай ташқи таъсирлардан, ҳар қандай ижтимоий ва давлат тузилмаларининг аралашувидан холи, фақат қонунга бўйсунадиган мустақил ҳокимиятга айланиши керак. Бу албатта, жуда мураккаб вазифа. Кейинги йилларда суд тизимини мустаҳкамлаш бўйича салмоқли ишлар амалга оширилди. И.Каримов иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг тўққизинчи сессиясидаги маърузасида таъкидлаганидек, ―ҳокимиятнинг учинчи тармоғи бўлмиш суд тизимини мустаҳкамлаш, судларнинг мустақиллигини, уларнинг фақат қонунга бўйсунишини кучайтириш

борасида моҳият - эътиборига кўра мутлақо янги қадамлар қўйилди, десак, ҳеч муболаға бўлмайди. Суднинг жамиятдаги мавқеини кўтариш борасидаги тадбирлардан бири, бу - прокуратура тизими устидан ижтимоий назоратни кучайтириш, унинг айрим ҳуқуқларини чегаралаш ва қисқартириш, бу ҳуқуқларнинг кўпини суд органларига олиб бериш масаласига аниқлик киритилганлигидир. Бу ўзгаришларнинг мақсади, одамларда суд идораларига жазоловчи органларга қарагандай эмас, балки инсоннинг ҳуқуқ ва эркинларини ҳимояловчи тузилма сифатида қарашларига эришмоқдир. Ҳуқуқий давлат барпо этишда эришиш лозим бўлган кўрсаткич ва омилларнинг тўла амал қилиши учун жамият ва унинг аъзолари юксак умумий маданиятга, юқори ҳуқуқий онг ва тафаккурга, ахлоқий қадриятларга эга бўлган, жамиятнинг иқтисодий ривожланиш даражаси юқори бўлиши лозим, буларсиз юқоридаги ҳолатларнинг амалга оширилиши мавҳум ва мушкулдир. Ўзбекистондаги ҳуқуқий давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш борасидаги сайъи ҳаракатларни янада чуқурлаштириш, уларга ҳозирги кун реалликларига мос суръат бахш этиш учун қатор ташкилий-ҳуқуқий ишлар амалга оширилиши зарур. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ҳуқуқий давлат қуриш вазифаси, ўзида жаҳон давлатлари бу масалада эришган тажриба ва сабоқлари ҳамда ўзимизнинг тараққиётимиз хусусиятларини мужассамлаштирган ҳолда амалга ошмоқда ва бу жараёнлар орқага қайтмас, муқаррарлик характерига эга былиб бормоқда. Сиёсий соҳада энг муҳим вазифалардан бири, реал, кафолатланган сўз, матбуот эркинлигига эришиш, жамият ва давлат ҳаётини ошкораликка асослантириш, шу мақсадда хусусий оммавий ахборот воситалари тизимини тез шакллантириш, сиёсий эркинликларни тыла кафолатланишига эришмоғимиз керак. Мамлакатдаги мавжуд кўппартиявийликни амалда, реал, ишловчи кўппартиявий тизимга айлантириш, бу вазифанинг амалга ошиши учун аввало жамиятда ошкоролик, ҳақиқий сўз ва матбуот эркинлиги қарор топиши керак.

Айтиш керакки, ҳуқуқий давлат ғояси ва унинг Ўзбекистондаги амалиёти, жамиятимиз олдинга илгарилаб боргани сари, тараққиётнинг ҳар бир янги босқичи бошлангани сари, янги мазмун ва моҳият касб эта боради. Президентимиз таъкидлаганларидек, ―Содда қилиб айтганда муайян давлат ва жамият тараққиётининг ҳар бир босқичи ҳаётнинг ўзи ўртага қўяётган шарт ва талабларнинг ҳисобга олинишини тақозо этади. Айтиш мумкинки, тараққиётнинг ҳар бир босқичи - бу янги муаммолар ва уларни бартараф этиш йўлидаги янги вазифалар демакдир. Бу - ҳаёт қонуни биз уни инкор этолмаймиз ва инкор этишга ҳаққимиз йўқ―.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ.1998. 4. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон. 2002.. 76 б. 5. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 6. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 7. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. 695 с. 8. Исламов З.М. Проблема власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.Т.: 2003.ТДЮ нашри. 245 б. 9. Исламов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари.Т.: Ўзбекистон.2005.264 б. 10. Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов. Под ред. В. С.Нерсесянца. -М: Изд. НОРМА, 2004. -832с. 11. Проблемы теории государство право: Учебное пособие. Ғ под ред. М.Н.Марченко. —М: Юрист,2004. 656 с.

Похожие

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар