Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар - Юриспруденция - Рефераты

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5859375 KB

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар Режа: 1. Фуқаролик ҳуқуқи объектлари тушунчаси ва турлари 2. Ашёлар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида 3. Мол-мулклар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида 4. Номоддий неъматлар тушунчаси ва таркиби 5. Шаън, қадр-қиммат ва ишчанлик обрўсини фуқаролик- ҳуқуқий ҳимоя қилиш 6. Фуқаронинг исмга (номга) бўлган ҳуқуқи ва уни фуқаролик- ҳуқуқий ҳимоя қилиш 7. Ишлар ва хизматлар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида

Давлат фуқаролик ҳуқуқининг алоҳида субъекти сифатидаги тушунчаси ва хусусиятлари, унинг фуқаролик ҳуқуқ лаё қати, Ўзбекистон Республикаси мамлакатнинг ички ва ташқи обо ротида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти иштироки масалалари ҳамда давлатнинг унинг ўзига хос жиҳатлари. Фуқаролик ҳуқуқи объектлари тушунчаси, хусусиятлари, ҳуқуқий режими, норматив-ҳуқуқий базаси, шу билан бирга фуқаролик ҳуқуқи объектларининг турлари ҳисобланган ашё лар, мол-мулклар, пуллар ва қимматли қоғозлар, номоддий неъматлар ва уларнинг таркиби , интеллектуал фаолият натижалари, хизмат ва тижорат сирлари, ишлар ва хизматлар ҳақида тасаввурга, билим ва кўникмалар. Таъкидлаш лозимки, давлат жамият ҳаётининг барча соҳаларида энг муҳим аҳамиятга эга “субъект” ҳисобланади. Давлатнинг ушбу мақоми иқтисодий муносабатларда яққол ажралиб туради. Зеро, иқтисодий муносабатларнинг вужудга келиши, шаклланиши ва ривожланишида давлат иштироки бевосита халқ манфаатларини амалга оширишга қаратилган бўлади. Бунда эса, давлат ана шу манфаатларнинг ҳимоячиси сифатида уларни тўғри ва мақбул амалга оширилишини таъмилаб беради. Давлатнинг мазкур функцияси жамият учун энг муҳим ва асосий вазифа бўлиб, давлатнинг ташкил топиши, мавжудлиги ва амал қилиши ҳам айнан халқ манфаатлари ва уларнинг ҳимояси учун зарурдир. Ушбу ҳолат Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 7-моддасида қуйидагича ифодаланади: - халқ давлат ҳокимиятининг бирдан бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда ҳокимият соҳиби сифати даги давлат иштирокининг ўзига хос хусусиятларидан бири бу давлатнинг ўзи бевосита иштирок этадиган муносабат доирасини ўзи белгилашидир. Демак, давлат ўзининг қайси фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда иштирок этишини ўзи белгилаб олади. Зарур пайтда эса, давлат ўз қарорлари билан ўз иштирокини таъминлайди. Маса лан, давлат, халқ ва жамият манфаатларини кўзлаб ғалла экинлари фақат давлатга сотилишини белгилаб қўйиши мумкин. Айниқса, бу ҳолат бозор муносабатларига ўтиш давридаги дав латнинг ўз функцияларини амалга оширишда, иқтисодий муносабат ларни халқ манфаатларини амалга оширишга йўналтиришда аҳамият ли ҳисобланади.

Шунинг учун ҳам ўтиш даврида давлатга инсбатан бундай ваколатнинг белгиланиши ҳуқуқий жиҳатдан асослидир 1 . Маълумки, давлатнинг сиёсий ташкилот сифатидаги асосий ижтимоий вазифаси жамиятдаги мавжуд субъектларнинг, яъни турли гуруҳлар, миллатлар ва элатлар, кишилар ўртасидаги жипсликни таъминлашдан иборат. Шу маънода барча ҳуқуқий демократик дав латларда бўлгани сингари Ўзбекистон Республикасида ҳам Ўзбекис тон, унинг халқи номидан фақат у сайлаган Олий Мажлис ва Прези дентгина иш олиб бориши мумкин (Ўзбекистон Республикасининг Конституциянинг 10-модда). Ўзбекистон Республикаси Конституциясида айтилганидек, Ўзбекистон – суверен демократик республика деган ном билан мустақил давлат бўлиб, ўзининг миллий давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилишини, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг тизимини белгилайди, ички ва ташқи сиёсатни амалга оширади (1, 2-моддалар). Давлатнинг фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги иштироки унинг суверенитет соҳиби эканлигидан келиб чиқади. Давлат суверенитет соҳиби сифатида ягона ва бўлинмасдир. Шунга биноан давлат фуқаролик-ҳуқуқий муносабатда якка ва ягона субъект (фуқаролар ва юридик шахслар каби кўп ва турли хил эмас) деб қаралади. Зеро, давлат фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти сифатида бошқа субъектлар билан ўзаро ҳуқуқий алоқаларга киришар экан, бунда у ўзига тегишли бўлган имтиёзлар: ҳокимият ваколати, ҳукмронлик ва бошқариш фаолияти, устунлик мақомидан воз кечишига тўғри келади. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда давлат суверенитет соҳиби сифатида ягона ва бўлинмас субъект ҳисобланади. Бинобарин, битта алоҳида олинган ҳудудда иккита суверенитет соҳиби бўлишига йўл қўйилмайди. Шу билан бирга, давлат ўзи томонидан ташкил этилган корпорациялар, ижтимоий компаниялар, молиявий корпорациялар, давлат компаниялари ва махсус банклар орқали иқтисодиётга таъсир кўрсатади 2 . Ўзбекистон Республикаси фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектлари билан тенг ҳуқуқли иштирокчи ҳисобланади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти Ўзбекистонда давлат суверенитетининг иқтисодий асоси бўлиб, уни қуйидаги жиҳатлар характерлаб туради: 1 Боротов М.Х. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида давлат иштирокининг назарий ва амалий муаммолари. Юрид.фан.докт. дисс. Автореферати. –Тошкент, 2008. -13 б. 2 Сакаэ Вагацума, Тору Ариидзуми. Гражданское право Японии. Книга первая /Под ред. Р.О.Халфиной. –М.: Прогресс. 1983. -7 б.

-юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳамда давлатнинг тадбир корлик фаолиятини ривожлантириш учун қонуний кафолатларнинг яратилганлиги, эркин бозор конъюктурасининг рағбатлантирилган лиги; -мулкчилик ва хўжалик юритишнинг барча шаклларини ҳуқуқий тенглиги; -иқтисодий (мулкий) ва ноиқтисодий (номулкий-шахсий) муно сабатлар субъектларининг юридик тенглиги ва улар фаолиятининг эркинлиги; -товарлар, хизматлар ва молиявий маблағларнинг бутун мамла кат ҳудуди бўйлаб эркин ҳаракатда бўлишининг ҳуқуқий таъмин ланганлиги ва шу кабилар. Давлат – олий ҳокимият, суверенитет соҳиби бўлганлиги туфайли фуқаролик-ҳуқуқий муносабат субъекти сифатида ўзига хос хусусиятларга эга. Давлатнинг бозор муносабатлари шароитида фуқаролик-ҳуқуқий муносабат иштирокчиси сифатидаги ўзига хос хусусиятлари ўтиш даври билан боғлиқ ҳисобланади. Зеро, бозор муносабатларига ўтиш даврида ҳар бир мамлакат ҳаётидаги энг мураккаб ва масъулиятли даврдир. Бу даврда давлат фуқаролик-муомаласида иштирок этаётган ўзининг бир қатор ҳокимият ваколатларини сақлаб қолган ҳолда фаолият юритади. Албатта, давлатнинг бозор муносабатларига ўтишнинг дастлабки давриларида бундай фаолият юритиши кўп сонли ва мураккаб иқтисодий қатламли аҳоли манфаатларини ҳимоя қилишдан келиб чиқади. Бунда давлат ўзининг қўлида мавжуд бўлган мол-мулкларни бир қатор шартлар асосида хусусийлаштириш орқали халқнинг барча қатламлари манфаатларини ҳимоя қилади. Давлатнинг фуқаролик-ҳуқуқий муносабат сифатидаги хусусиятларига қуйидагилар киради: 1. Давлат фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлари субъекти сифати да фуқаролик ҳуқуқи субъектлари амал қиладиган қонунларни ўзи белгилайди. Ҳеч қайси бошқа фуқаролик ҳуқуқининг субъекти бошқа субъектлар амал қилувчи қонун қабул қилиш ваколатига эга эмас. Қонун қабул қилиш фақатгина давлат ва унинг органлари томонидан амалга оширилади ва ижро этилиши таъминланади. Бу ерда “қонун” тушунчаси умумий маънода ишлатилган бўлиб, у қонун ва қонун ости ҳужжатларини ҳам қамраб олади. Қонун ва қонун ости ҳужжатлари ваколатли давлат органлари томонидан қабул қилинади ва улар норматив характерга эга бўлади. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонуни 2-моддасига асосан белгиланган шаклда қабул қилинган, умуммажбурий давлат кўрсатмалари сифатида қонун ҳужжатлари

нормаларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган расмий ҳужжат норматив-ҳуқуқий ҳужжат деб ҳисоб ланади. Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар сифатида Ўзбекистон Респуб ликаси Конституцияси ва Конституциявий қонунлар, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Маж лиси палаталарининг қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Прези дентининг фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка масининг қарорлари, вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралари нинг ҳужжатлари, Маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг қарорлари эътироф этилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг палаталари, Ўзбекистон Республикасининг Президенти, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ни қабул қилувчи органлар ёки мансабдор шахслар ҳисобланадилар. 2. Давлат органлари фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари вужудга келишининг асоси бўладиган ҳужжатлар чиқариши мумкин (ФК, 8-модда, 2-банд). Умумий қоидага кўра, фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда ҳар бир субъект ўзининг номидан ҳаракат қилиши лозим. Бу қоида фуқароларга (фуқаролик муомала лаёқати) ҳам, юридик шахсларга (юридик шахсларнинг ҳуқуқий белгиларидан бири – бу фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда ўз номидан иштирок этиши) ҳам тааллуқ лидир. Давлат ҳам фуқаролик муомаласида ўз номидан қатнашади. “Давлат” тушунчаси мавҳум ҳисобланганлиги учун ҳам фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда давлат номидан унинг органлари иштирок этиши зарур. Чунки кейинчалик юзага келадиган мажбуриятларга нисбатан жавобгарликни белгилашда бу ҳолат муҳим ҳисобланади. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда давлат номидан иштирок этиши мумкин бўлган субъектлар доираси ФКнинг 79-моддаси 2-қисмида белгиланган. Унга кўра, фуқаролик қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган муносабатларда давлат номидан давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ҳамда улар махсус вакил қилган бошқа махсус органлар иштирок этадилар. Айнан қайси фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда, қайси давлат органининг иштирок этиши шу органнинг функцияси, тузилиш мақсади ва фаолият доирасидан келиб чиқиб белгиланади. Ҳар қандай давлат органи томонидан чиқарилган норматив характерга эга бўлмаган ҳужжатлар ҳам фуқаролик-ҳуқуқий муноса батларни вужудга келтириши мумкин. Масалан, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи давлат органлари ҳам мажбурий тусдаги ҳужжатлар қабул қилади. Бунда улар Ўзбекистон

Республикаси номидан ҳаракат қилади ва бу ҳужжатлар фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилишга асос бўлиши мумкин. Масалан ФПКнинг 16-моддасига асосан, суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори, ажрими, қарори ва буйруғи барча давлат органлари, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурий бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ижро этилиши лозим. 3. Давлат иммунитетдан фойдаланади, яъни давлат мол-мулкидан ҳақ ундиришга давлат органлари рози бўлгандагина йўл қўйилади. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги давлат иммунитети бу давлатнинг ўз ваколатларини ўзи қабул қилган қонун ҳужжатлари асосида амалга ошириши, бунда фуқаролик-ҳуқуқий муносабатдаги давлатнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари фақатгина шу давлатнинг қонунчилигига мувофиқ белгиланишидир. Давлат иммунитет соҳиби сифатида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг қайси турида иштирок этишини ҳам фақат ўзи белгилайди. Масалан, ФКнинг 457-моддасида давлат ўз эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномасида тараф сифатида иштирок этиши белгиланган. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда иммунитет давлатга нисба тан шундай ҳолатни юзага келтирадики, фуқаролик-ҳуқуқий муно сабатларда иштирок этиб, ўз мажбуриятларини бажармаган давлат фақат ўз миллий қонунчилиги асосида жавобгарликка тортилади. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда давлатга нисбатан ваколатларни амалга оширмаслик ва ҳокимият ваколатларидан фойдаланмаслик талаби белгиланган бўлса-да, давлатнинг бу белгилари у билан чамбарчас боғлиқлиги сабабли фуқаролик- ҳуқуқий муносабатларга ҳам таъсир этади. Айнан шу ҳолатлар “иммунитет” атамасининг моҳиятини ташкил этади 3 . 4. Ҳуқуқ ва муомала лаёқатини чеклаш бўйича бошқа субъект ларга тааллуқли бўлган қоидалар давлатга нисбатан татбиқ этил-майди. Ҳуқуқ ва муомала лаёқатини чеклаш бўйича қарор ҳар қандай ҳолатда ҳам давлат ваколатли органи томонидан унинг асосли қарори асосида амалга оширилади. Шундай экан, давлат ўз ҳуқуқий лаёқатини чеклаш хусусида қарор қабул қилиши мантиқсизликдир. Давлатнинг фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги иштирокига нисбатан юридик шахс ҳақидаги меъёрлар тадбиқ этилади. Бунда давлатга нисбатан юридик шахслар эркининг вужудга келиши эрк нинг ифодаланиши тўғрисидаги қоидаларгина қўлланилади. Юридик шахсларга оид бўлган 3 Боротов М.Х. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида давлат иштирокининг назарий ва амалий муаммолари. Юрид.фан.докт. дисс. Автореф. –Тошкент, 2008. -13 б.

бошқа қоидалар (хусусан, ҳуқуқ лаёқати тўғрисидаги, рўйхатдан ўтиш тўғрисидаги, ном ва жойлашган ери, филиаллар ва ваколатхоналар, юридик шахс турлари, уларни ташкил этиш ва тугатиш) давлатга нисбатан татбиқ этилмайди 4 . Шу ўринда давлат ва юридик шахсларнинг бир-бирига ўхшаш томонларини таъкидлаб ўтиш жоиз. Давлат худди юридик шахслар каби муайян ташкилот бўлиб, ўз ички тузилишига ва ташкилий бирлигига, бошқарув органларига, фуқаролик муомаласида ўз номидан иштирок этиш ҳуқуқига эга. Юридик шахснинг ҳуқуқий белгиларининг асосийларини ташкил этган юқоридаги тўртта белгининг давлатга нисбатан ўзгача кўринишда татбиқ этилиш ҳолати уларнинг барчасига ҳам тааллуқли эмас. Айниқса, мулкий жавобгарлик ҳолати давлатда ҳам худди юридик шахс каби татбиқ этилмайди. Бунда давлат (гарчи унинг мол-мулки асосида ташкил этилган юридик шахслар фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда ўз номидан иштирок этсаларда) мулкнинг соҳиби сифатида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда шахсан ўзи (ўз номи дан) ёки органлари, ёхуд ўзи ташкил этган юридик шахслар (юридик шахслар бундай ҳолатларда уларнинг филиаллари ва ваколатхоналари томонидан амалга оширади) орқали иштирок этади. Умуман давлатнинг фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги “алоҳида шахс” мақоми гарчи, юридик шахсга ўхшасада, у билан бир хилда эмас деб ҳисобланиши мумкин. Зеро, давлат ipso jure – юридик шахс эмас. Бироқ айни пайтда, давлатнинг ҳуқуқлари мутлақ чексиз ҳам эмас. Масалан, давлат шахсий ҳуқуқларга эга бўлмайди. Бинобарин, давлат алоҳида хусусиятларга эга бўлган субъектдир. Давлат ҳам фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда бошқа иштирок чилар каби муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Чунки ҳуқу қий муносабатнинг мазмунини унда иштирок этувчи шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкил этади. Фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларга эга бўлмаган шахслар ҳуқуқий муносабатда мустақил субъект сифатида қатнаша олмайдилар. Ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлиш ҳолати эса, фуқаролик-ҳуқуқий муносабат иштирокчисининг фуқаролик ҳуқуқ лаёқатига эга бўлишини ифодалайди. Ўз навбатида давлат ҳам фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектлари каби ҳуқуқ лаёқатига эга бўлади. Лекин давлат ҳуқуқ ва муомала лаёқатининг ўзига хослиги унинг бошқа субъектлар лаёқатидан ажраб туришига сабаб бўлади. Давлат ҳам фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектлари каби мулкдор бўлиш, тадбиркорлик билан шуғулланиш (гарчи давлат соф маъно даги тадбиркор 4 Гражданское право. Учебник. 6-е изд./ Отв.ред. А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой Т.1.-М.: Проспект. 2003.- 219 с.

ҳисобланмаса-да, унинг органлари ва у томонидан ташкил этилган юридик шахслар тадбиркорлик билан шуғулланиш лари мумкин. Лекин том маънода давлатнинг ҳуқуқ лаёқати турли хилдаги юридик шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати билан бир хил бўлиши мумкин эмас. Баъзи ҳолатларда давлатнинг ҳуқуқ лаёқати фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ лаёқатидан кенгроқ бўлса, баъзи ҳолатларда давлатнинг ҳуқуқ ва бурчлари чекланади. Масалан, фуқаролар ҳуқуқ лаёқатининг мазмунини ташкил этувчи ҳуқуқлар жумласига шундай ҳуқуқлар киритилганки, бундай ҳуқуқ - лар давлатда мавжуд бўлмайди. Масалан, ФКнинг 18-моддасига мувофиқ, фуқаролар мол-мулкларини васият қилиб қолдиришлари, ёлланма меҳнатдан фойдаланишлари, машғулот турини ва яшаш жойини танлашлари, интеллектуал фаолият натижаларининг муал лифлик ҳуқуқларига эга бўлишлари мумкин. Давлатда эса, бундай ҳуқуқлар мавжуд эмас. Муаллифларнинг фикрларича, фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектларида шундай ҳуқуқлар борки, бундай ҳуқуқлар давлатга тегишли бўлмайди. Масалан, мулкни мерос қилиб қолдириш, алоҳида турдаги шартномалар (франшизинг ва бошқалар) тузиш, ўзининг фирма номига эга бўлишлик, фан, адабиёт ва санъат асарлари муаллифи бўлиш кабилар 5 . Умумий қоидага кўра, давлат фуқаролик муомаласида ўз манфаатлари учун эмас, оммавий ҳокимиятни фойдалироқ татбиқ этиш учун қатнашади. Бундай мақсадлар давлат ҳуқуқ лаёқатининг моҳиятини янада тўлдиради. Бироқ, давлатда шундай имкониятлар (ҳуқуқлар) мавжудки, бу ҳуқуқлар фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектларида учрамайди. Масалан, меросхўрлари бўлмаганда мол-мулкни эгаллаш, қимматли қоғозлар чиқариш каби. Шу билан бирга, махсус ҳуқуқий муноса батлар соҳаси ажратилганки, гарчи фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектлари ҳам ушбу муносабатларда иштирок этишлари мумкин бўлса-да, уларнинг тўғридан-тўғри иштирок этишлари тақиқланади 6 . Ушбу ҳолатларни инобатга олиб цивилистларда давлатнинг ҳуқуқ лаёқатини номлашда турлича қарашлар мавжуд. Шу ўринда давлат ҳуқуқ лаёқатининг хусусиятига оид турли баҳс- мунозараларга сабаб талқинларни келтириш жоиз. Айрим адабиётларда 5 Субъекты гражданского права. /Под ред С.Н.Братуса. –М.: Юрид лит. , 1984. -270 с. ; Гражданское право. Учебник. 6-е изд./ Отв.ред. А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой Т.1.-М.: Проспект , 2003. - 220 с. 6 Гражданское право. Учебник. 6-е изд./ Отв.ред. А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой Т.1.-М.: Проспект , 2003. - 220 с.

давлатнинг ҳуқуқ лаёқати умумий 7 , махсус 8 , универсал 9 , мақсадли 10 ва алоҳида 11 тарзида талқин қилинади. Ҳ.Раҳмонқулов эса давлат ҳуқуқ лаёқати хусусиятларини таҳлил этар экан, давлат ва унинг оммавий-ҳуқуқий тузилмаларининг фуқаролик-ҳуқуқ лаёқати, ҳам умумий (универсал) ва ҳам махсус характерга эга бўлиши мумкинлигини, бундай бўлиши давлатнинг фуқаролик ҳуқуқининг алоҳида субъекти эканлиги ва унинг ишти рокида амалга ошириладиган муносабатларнинг турлари ва хусу сиятларига боғлиқлигини, фуқаролик муносабатларида давлат хусу сий манфаатни ифодаласа умумий, оммавий ҳокимият фаолиятини амалга оширса махсус характерга эга бўлишлигини таъкидлайди 12 . Шу маънода давлатнинг ҳуқуқ лаёқатини мақсадли деб ҳисоблаш мумкин. Зеро, фуқаролик ҳуқуқи муносабатларида давлат иштирок этар экан, фақат битта мақсадни кўзлаб ҳаракат қилади ва у томонидан амалга оширилган хар қандай ҳуқуқий хатти-ҳаракат халқ манфаати ва унинг фаровонлигини оширишга қаратилади. Таъкидлаш жоизки, давлат ҳуқуқ лаёқатининг асосий ҳолатлари дан яна бири – давлатнинг қонун чиқариш ҳуқуқдорлигидир. Бу ҳуқуқдорлик давлат ҳуқуқ лаёқатида катта аҳамиятга эга бўлади. Давлат қонун чиқариш фаолиятини амалга ошириш мобайнида ўзига тегишли ҳуқуқларни, яъни халқ манфаатини амалга оширишга қаратилган ҳуқуқларни ўз мақсадини (халқ ва унинг ҳар бир аъзоси фаровонлигини таъминлаш) амалга оширишга йўналтиради. Муниципал органлар ҳам фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчи ўзига хос субъект ҳисобланади. Муниципал органлар жумласига тегишли ҳудуддаги давлат ҳокимияти органлари киради. Муниципал органларнинг ҳуқуқ лаёқати давлатнинг ҳуқуқ лаёқатига қараганда бироз торроқ бўлса-да, ўзига хос хусусиятларга эга. Бундай ўзига хослик муниципал органларнинг мол-мулкка эга бўлиши, ўз бюджетини ташкил этиши, битимлар тузиши, мажбуриятда иштирок этиши орқали намоён бўлади. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 79-моддасига асосан давлат фуқаролик қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган муноса батларда уларнинг бошқа иштирокчилари билан баб-баравар асослар да иштирок 7 Гражданское право России. /Под ред. О.Н.Садыкова. ч.1. –М.: 1996. -112 с. 8 Субъекты гражданского права. /Под ред С.Н.Братуса. –М.: Юрид лит. 1984. -270 с. 9 Гражданское право. /Под ред Т.А.Илларионова, Б.М.Гонгало, В.А.Плетнев. –М.: 1998. -140 с. 10 Гражданское право. Учебник. 6-е изд./ Отв.ред. А.П.Сергеев, Ю.К.Толстой Т.1.-М.: Проспект. 2003. - 271 с. 11 Боротов М.Х. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида давлат иштирокининг назарий ва амалий муаммолари. Юрид.фан.докт. дисс. Автореф. –Тошкент, 2008. -20 б. 12 Раҳмонқулов Ҳ.Р. Фуқаролик ҳуқуқининг субъектлари. –Тошкент: O’zbеkistоn. 2008. –168 б.

этади. Давлатнинг мамлакат ички оборотидаги фуқаро лик-ҳуқуқий муносабатларида иштироки қуйидагиларда намоён бўлади: а) давлат ўзига қарашли мол-мулкка нисбатан мулкдор сифатида ҳаракат қилганида; б) эгаси бўлмаган ёки эгаси номаълум бўлган ашё эгасиз ҳисобланиб, у суд қарори билан давлат эгалигига ўтказилганида (ФК, 191-модда); в) Фуқаролик кодексининг 193-моддасига, 2-бандига биноан ашёни топиб олган шахс топилган ашёни мулк қилиб олишдан бош тортса, ашё давлат мулкига ўтганда; г) ҳар бир фуқаро васият бўйича ўзининг бутун мулкини ёки унинг бир қисмини давлатга васият қилиб мерос тариқасида қолдиришида (ФК, 1120- модда); д) Ўзбекистон Республикаси давлати ҳуқуқ субъекти сифатида баъзи фуқаролик-ҳуқуқий характерда бўлган кредит муносабатлари да, масалан, давлат заёми облигацияларини сотишида, қарз шартно масида иштирок этганида; е) табиий офатлар, авариялар, эпидемиялар, эпизотиялар юз берган тақдирда ва фавқулодда тусдаги бошқа вазифаларда мол-мулк жамият манфаатларини кўзлаб, давлат ҳокимияти органи қарорига мувофиқ мулкдордан унга мол-мулкнинг қийматини тўлаган ҳолда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва шартлар асосида олиб қўйилишида (реквизиция). Бунда реквизиция ўтказилишига сабаб бўлган вазиятларнинг амал қилиши тўхтаганидан кейин реквизиция қилинган мол-мулкнинг собиқ эгаси сақланиб қолган мол-мулкни ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли эканлигида (ФК, 203-модда); ё) мол-мулк мусодара қилинганида, яъни қонунда назарда тутилган ҳолларда мол-мулк суднинг ҳукми (қарори)га мувофиқ жиноят ёки ўзга ҳуқуқбузарлик қилганлик учун ҳақ тўламасдан мулкдордан олиб қўйилишида (ФК, 204-модда); ж) давлат баъзи ҳолларда муаллифликка оид ҳуқуқий муноса батларда, масалан, асарни нашр этиш ҳуқуқини сотиб олганида, ихтирочилик муносабатларида ихтирога бўлган патентни сотиб олганида ҳуқуқ субъекти сифатида иштирок этишида. Бундай ҳуқуқий муносабатларда давлатнинг иштирок этиши натижасида олинган даромадлар ҳам давлат бюджетига ўтказилади. Шу билан бирга, давлат маблағлари ҳисобига яратилган интеллектуал мулк объектига нисбатан ҳам давлат мулк ҳуқуқини қўлга киритади; з)давлат, шунингдек концессия муносабатларида ҳам қатнашади; Унга кўра, давлат чет эл фирмаси хусусий шахс билан келишиб олинган шартлар асосида муайян хўжалик фаолиятини амалга оши риш; ер ости бойликларини ишлаб чиқариш ва фойдали қазилмаларни кавлаб олиш, корхоналар қуриш ва экспулатация қилиш ҳамда бошқа ҳуқуқларни беради 13 ; 13 Баратов М. Концессия шартномаси нима? // Хўжалик ва ҳуқуқ. 1997 . № 7 . -24 б.

и) да влат чет мамлакатларда кўчмас мулкни сотиб олишида ва ҳ.к. Давлат ўзининг фуқаролик-ҳуқуқий мажбуриятлари бўйича ўз мулки бўлган маблағлари билан жавоб беради. Фуқаролик қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган муносабатларда давлат номидан юқорида айтганимиздек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари ҳамда улар махсус вакил қилган бошқа органлар иштирок этадилар. Мамлакат ичидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда, яъни унинг ички оборотида давлат номидан аксарият ҳолларда Ўзбекистон Республикасининг тегишли вазирликлари ва давлат қўмиталари қатнашади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда, Ўзбекистон Респуб ликаси давлати номидан ҳаракат қилувчи органлар тизимида Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитаси ва Молия вазирлиги, Марказий банк алоҳида мавқега эга. Масалан, давлат номидан давлат мулк и ни идора этадиган ва бошқарадиган орган Ўзбекистон Республикаси Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш қўмитасидир. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисидаги 1991 йил 19 ноябрь қонунига биноан уш бу орган: –мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш билан боғлиқ бўлган муносабатларни давлат номидан амалга оширади; –хусусийлаштириш тўғрисидаги битимларни тузади; –хусусийлаштириш ва ижарага бериш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳуқуқий муносабатларни амалга оширади. Давлат идораларини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги иштироки икки хил кўринишда бўлади : бевосита ва билвосита ишти рок. Бевосита иштирокда давлат ўз номидан фуқаролик муомаласига киришади. Билвосита иштирокда эса давлат номидан унинг органлари иштирок этади. Шунингдек: 1. Давлат номидан иштирок этиш. Бунда – муайян орган давлат номидан ҳаракат қилади ва давлат учун ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келтиради (Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлигининг чет эл компанияси билан тузган шартномаси бунга мисол бўла олади). 2. Давлат органи фуқаролик муомаласида ўз номидан ҳаракат қилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ишлар бошқармасининг дўконлардан идора жиҳозларини сотиб олиши. Бунда фақат Олий Мажлисга бириктирилган мол-мулкка нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятлар юзага келади. Давлат баъзи ҳолларда субъект сифатида ўзининг мансабдор шахслари ёки органлари томонидан етказилган мулкий зарарни тў лашда жавобгар бўлади (масалан, дастлабки тергов, тергов, прокура тура, суд органларининг

мансабдор шахслари фуқароларга нисбатан қилган ғайриқонуний ҳаракатлари натижасида улар га етказилган зарар учун жавобгар бўладилар). Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 15-моддасида айтилганидек, давлат органи ёки ушбу органлар мансабдор шахсларининг ғайри-қонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), шу жумладан давлат органи томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган ҳужжат чиқарилиши натижасида фуқарога ёки юридик шахсга етказилган зарар давлат томонидан тўланиши керак. Ўзбекистон давлати ташқи оборотда ҳам мустақил ҳуқуқ субъекти сифатида иштирок этади. Ўзбекистон Республикаси ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган объектлардан хорижий давлатлар, уларнинг юридик ва жисмоний шахслари, халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали ҳамкорлик ўрнатишда, бундай ҳамкорликни ривожлантиришда барча амалий ҳаракатларни рўёбга чиқариш учун фойдаланади. Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар , инвести циялар ва савдо вазирлиги давлат органи бўлиб, республиканинг барча ташқи иқтисодий алоқаларни координация қилади, тартибга солади, назорат қилади ва бошқаради. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқари ва хорижда республика номидан барча ташқи иқтисодий масалалар бўйича унинг манфаатларини кўзлаб ҳаракат қилиш билан бирга Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартнома ларидан келиб чиқадиган мажбуриятларни ҳам ўз зиммасига олади. Агентлик ўзининг фаолиятини бевосита Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси раҳбарлигида амалга оширади. Агентлик ягона ташқи иқтисодий сиёсат юритиш ва уни режалаштириш стратегия сини шакллантириш учун умумдавлат манфаатларини ҳам ташқи бозорда таъминлаш, хорижий мамлакатлар билан бўладиган иқтисо дий, илмий, техникавий, савдо, спорт, сайёҳлик ва бошқа муноса батларни ривожлантириш, бу соҳада бошқарувни такомиллаштириш ва ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларининг самарали ишлаши учун зарур бўлган шароитларни таъминлаш мақсадида тузилган. Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар , инвестициялар ва савдо вазирлиги , Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида вазирликнинг ваколатларини олган бошқармалар, улар қошида тузилган хўжалик ҳисобидаги тижорат тузилмалари, филиаллари, республика ҳудудидами ёки хорижий мамлакатлар ҳудудида бўлишидан қатъи назар, хорижий мамлакат ларда жойлашган ваколатхоналари, республиканинг хўжалик ҳисоби дан ташқи иқтисодий ва ташқи савдо бирлашмалари , фирмалари, тижорат-реклама маркази, транспорт ваколатхонаси ва бошқа

юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган ташкилотлар вазирлик тизимини ташкил қилади. Қорақалпоғистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар , инвестициялар ва савдо вазирлиги ўзининг бутун фаолиятини Ўзбекистон Республикасининг ягона иқтисодий сиёсатига мувофиқ ва Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар , инвестиция лар ва савдо вазирлиги раҳбарлигида амалга оширади. Бошқармалар маҳаллий давлат ҳокимияти органлари билан ташқи иқтисодий алоқалар соҳасида муштарак иш олиб борадилар. Вазирлик ўз тармоғидаги хўжалик ҳисобида иш олиб бораётган ва бошқа ташқи иқтисодий ташкилотларнинг мажбуриятлари бўйича бу ташқи иқтисодий ташкилотлар эса агентликнинг мажбуриятлари бўйича жавобгар бўлмайдилар. Ташқи иқтисодий алоқалар , инвестициялар ва савдо вазирлиги Ўзбекистон Республикасининг хорижий мамлакатлар билан бўладиган барча иқтисодий муносабатларида асосий роль ўйнайди ва Республика номидан иш олиб боради. Вазирлик ўзининг иш фаолиятида Ташқи ишлар вазирлиги, Марказий банк билан узвий ҳамкорлик қилади. Ташқи Ишлар вазир лиги тизимида халқаро шартномалар бўлими бўлиб, у республика ҳукуматининг барча шартномаларини ишлаб чиқишда вазирлик билан ҳамкорлик қилади. Шунингдек , иқтисодий алоқаларга тегишли шартномаларни амалга ошириш учун унинг нусхаларини Ташқи иқтисодий алоқалар , инвестициялар ва савдо вазирлиги га юборади. Ташқи иқтисодий алоқалар , инвестициялар ва савдо вазири республика ҳукуматининг ваколатига мувофиқ хорижий мамлакатлар билан уларнинг юридик ва жисмоний шахслари билан тузиладиган халқаро шартномаларни имзолаши, халқаро анжуманларда унинг номидан вакил бўлиб иштирок этиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг юридик шахслари ва фуқаролари нинг қонуний ҳуқуқ ҳамда манфаатларини таъминлаш, ташқи иқти содий соҳада бевосита ўзаро фойдали алоқаларни ўрнатиш мақсадида хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ҳузурида Ўзбекистон Республикасининг савдо ёки ўзга ваколатхоналари таъсис этилади. Бу ваколатхоналар ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Қонунлари га, ўзлари тўғрисидаги Низомга, шунингдек Ўзбекистон Республика си ҳамда ваколатхона жойлашган давлатлар иштирокчи бўлган халқаро шартномаларга амал қилади. Чет элдаги ваколатхоналар тўғрисидаги Низом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади.

ФКнинг 80-моддасига биноан Давлат ўзи тузган юридик шахс мажбуриятлари юзасидан жавобгар бўлмайди (қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари). Давлат мажбурияти юзасидан юридик шахс ҳам жавобгар бўлмайди. Ушбу қоидалар давлат тузган шартно ма асосида юридик шахснинг мажбуриятлари бўйича ўз зиммасига кафиллик олган (кафолат берган) ёки мазкур юридик шахс давлатнинг мажбуриятлари бўйича ўз зиммасига кафиллик олган (кафолат берган) ҳолларга тааллуқли эмас. Фуқаролик ҳуқуқи объектлари тушунчаси ва турлари Фуқаролик ҳуқуқининг муҳим ва асосий институтларидан бири объектлардир. Ҳуқуқий муносабатларнинг объекти ҳуқуқ субъектларининг ҳаракатлари қаратилган, ҳуқуқ ва мажбуриятлар унинг устида белги ланган моддий ва номоддий неъматлардир. Фақатгина қонунчилик объект устида ўрнатиладиган ҳуқуқ ва мажбуриятлар, ҳаракатлар қонун-ҳужжатлари ва ахлоқ нормалари асосида амалга оширилишини талаб этади. Шу сабабли ҳам айрим тоифа объектларнинг муомалада бўлишини чекловчи қоидаларни ўрнатади. Бозор муносабатлари шароитида фуқаролик ҳуқуқи объектлари доираси кенгайди. Масалан, объект сифатида хусусий мулк, қиммат ли қоғозлар объект сифатида фуқаролик муомаласида иштирок этиши эътироф этилди, ишлар ва хизматлар доираси сезиларли даражада кенгайди. Мазкур объектлар хилма-хил кўринишларда бўлиб, уларнинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда субъектлар улардан фойдаланадилар, эгалик қиладилар ва унинг тақдирини белгиловчи муайян ҳаракат содир этадилар. Миллий қонунчилик ҳам уларнинг мухофазасини белгиловчи, ҳуқуқий кафолатини таъминловчи турли қонун ҳужжатларини қабул қилган. Фуқаролик ҳуқуқи объектини таърифлаш борасида турли фикр лар мавжуд. Масалан, айрим муаллифлар шахснинг муайян эҳтиёж ларини қондирувчи неъматларга йўналтирилган фуқаролик ҳуқуқи субъектларининг ҳаракатлари фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг объекти ҳисобланишини таъкидласалар 14 , айримлар фуқаролик-ҳуқу қий муносабат объекти тушунчасини фуқаролик-ҳуқуқий муносабат нинг бир элементи ҳисобланиши ва ҳамиша манфаатдор тарафлар нинг қизиқишлари билан боғлиқ бўлиши билан боғлайдилар 15 . Жумладан, Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 81-моддасига асосан фуқаролик ҳуқуқларининг объектлари жумласига ашёлар, мол-мулклар, пуллар ва қимматли қоғозлар, ишлар ва хизматлар, интел лектуал фаолият натижалари, шахсий-номулкий ҳуқуқлар киради. 14 Раҳмонқулов Ҳ. Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ. 2009. -6 б. 15 Караходжаева Д.М. Гражданское право. –Ташкент, O ’ qituvchi , 2007. -90 б.

Умумий ҳолда фуқаролик ҳуқуқининг объектларини икки турга, яъни моддий ва номоддий неъматларга бўлиш мумкин. Бошқача айтганда, жисмоний ва юридик шахслар фойдаланиши ва тасарруф этишини амалга ошира оладиган, эркин суратда олиш, сотиш ҳуқуқи ва одоб-ахлоқ нормалари билан чекланмаган ёки тақиқланмаган ҳар қандай моддий нарсалар ва моддий қийматликлар қадриятлар бойлик ҳисобланиб, фуқаролик ҳуқуқининг объекти бўла олади. Ашёлар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида Фуқаролик ҳуқуқларининг объектларидан бири ҳисобланган ашёлар муайян моддий қийматга эга бўлган ҳамда иқтисодий муноса батнинг предмети бўла оладиган нарсаларгина бўлиши мумкин. Фуқаролик ҳуқуқининг ушбу объект тури бошқаларига қараганда кенг тарқалган ва кўп муомалада бўладиган неъмат ҳисобланади. Одатда ашё кундалик ҳаётда ишлатилишига қараганда юридик маъноси кенг. Зеро кўпгина ашё турларига кундалик муомалада “ашё” ибораси қўлланалмайди. Масалан, бино ва иншоотлар, хайвонот ва ўсимлик дунёси, транспорт воситалари ва бошқаларга. Лекин барча моддий неъматлар бир “ашё” тушунчасининг таркибий қисми ҳисобланади. Ушбу ҳолатларни инобатга олган ҳолда Ҳ.Раҳмонқулов ашё тушунчасига таъриф берганда табиийлик ва моддийлик хусусият ларига алоҳида эътибор қаратади 16 . Ашёлар халқ фаровонлиги учун, республика фуқароларининг моддий ва маданий эҳтиёжларини қондириш учун хизмат қилади. Фуқаролик ҳуқуқида ашёлар жонли ашёлар ҳам, масалан, уй ҳайвон лари; жонсиз ашёлар ҳам, шунингдек уй-жойлар, ишлаб чиқариш қуроллари, асбоб-ускуналар, кийим-кечаклар ва бошқа нарсалар инсонларнинг яшаши учун муҳим аҳамиятга эгадир. Ҳуқуқ субъектларининг муайян ашё тўғрисидаги, жумладан, ашёдан фойдаланиш тартиби ва уни тасарруф этиш усуллари тўғрисидаги хатти- ҳаракатларини белгилайдиган ҳуқуқ нормалари нинг йиғиндисига ашё ҳақидаги қоида деб айтилади. Ашёларнинг жамиятдаги тайинланишларига қараб, уларнинг ҳар қайсиси учун турлича ҳуқуқий қоида, масалан, ердан фойдаланиш қоидаси, корхо налардан фойдаланиш, уларни тасарруф этиш каби қоидалар белгиланади. Фуқаролик ҳуқуқида ашёлар ўзларининг иқтисодий тайинла нишларига, шунингдек ҳуқуқ нормаларида акс эттирилган жисмий ва бошқа хусусиятларга қараб бир неча турга бўлинади (классификация қилинади). 16 Раҳмонқулов Ҳ. Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. -13 б.

Фуқаролик муомаласидан чиқарилган ва чиқарилмаган ашёлар. Ашёларнинг муайян хусусиятлари юзасидан ҳам махсус қоидалар белгиланиши мумкин. Масалан, ўзининг хусусиятлари бўйича теварак- атрофдагилар учун хавф туғдирадиган ашёлар, яъни хавфли хоссаларга эга ашёлар (портловчи моддалар, қаттиқ таъсир қилувчи заҳар кабилар) тўғрисида алоҳида қоидалар белгиланган (ФК, 883-модда). Бундай ашёларни эркин олиш ва сотишга йўл қўйилмайди. Муомалада бўлишга йўл қўйилмайдиган фуқаролик ҳуқуқлари объектларининг турлари (муомаладан чиқарилган объект лар) қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган бўлиши керак (масалан, ФКнинг 214-моддаси ва Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида”ги қонуни 17 4- моддасида кўрсатилган ва Ўзбекистон Республикасининг мутлақ мулки ҳисобланувчи объектлар). Муайян муомала иштирокчиларигагина қарашли бўла оладиган ёки муомалада бўлишга махсус рухсатнома билан йўл қўйиладиган (муомалада ҳаракатланиши чекланган объектлар) фуқаролик ҳуқуқи объектлари турли қонунларда кўрсатилган тартибда белгиланади (масалан, ов милтиғи фақат рухсат олиш ва рўйхатдан ўтиш тарти бида жисмоний шахс эгалигига ўтиши мумкин ва ҳ.к.). Бинобарин, қонун биринчи навбатда ашёларни муомалада бўлиш хусусиятига қараб фарқлайди. Фуқаролик муомаласидан чиқарилган ашёлар фуқаролар ва ташкилотлар эгалигида бўлиши мумкин эмас. Юқорида кўрсатилганидек ер, ер ости бойликлари, сув ва ўрмонлар давлатга хос мулк бўлганлигидан улар фақат фойдаланишгагина берилиши мумкин. Фуқаролик муомаласидан чиқарилган ашёлар фуқаролар ва бошқа ташкилотларга сотилиши мумкин эмас. Бу ашёлар гаровга қўйилмайди ва кредиторларнинг талабларини қондириш учун улар ҳисобидан ҳақ ундирилмайди. Агар фуқаролик муомаласидан чиқарилган ашё қонуний асос ларга кўра фуқароларнинг мулки бўлиб қолса, яъни фуқароларнинг тасарруфига ўтса, у ҳолда фуқаро ушбу фуқаролик муомаласидан чиқарилган ашёни ўзидан бегоналаштириш чораларини кўриши лозим. Масалан, генерал вафотидан сўнг унинг ўғлига, генералга совға қилинган пистолет мерос бўлиб ўт а д и . Бунда ўғли фуқаролик муомаласидан чиқарилган ашёни қонуний асосларда қўлга киритди. Шундан сўнг у бу ашё ҳақда тегишли ҳарбий бўлимга хабар беради ва ваколатли давлат органи пистолетнинг баҳосини тўлаб, уни меросхўрдан сотиб олади. Фуқаролик муомаласидан чиқарилган ашёларга нисбатан мулк ҳуқуқи ҳар доим давлатга тегишли бўлади. 17 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2006, 14-сон, 109-модда.

Баъзи ашёлар халқ хўжалиги учун бўлган аҳамияти, давлат хавфсизлиги нуқтаи назаридан ёхуд бошқа асослар бўйича фақат алоҳида рухсат бўйича олиниши, сотилиши мумкин. Бундай нарса (ашё)ларнинг рўйхати, шунингдек уларга рухсат бериш тартиби махсус қонунлар билан белгиланади. Махсус рухсатлар бўйича олиниши мумкин бўлган нарсалар жумласига: қурол ва ўқ-дорилар, портловчи ва радиоактив моддалар, қаттиқ таъсир қиладиган заҳарлар, муҳр ва штамплар киради. Валюта қимматликлари: чет эл валютаси (банкнотлар, қоғоз пуллар, танга-чақалар); чет эл валютаси ҳисобида ёзилган тўлов ҳужжатлари (чеклар, векселлар, аккредитив ва бошқалар); банкнинг чет эл валютасига сотиб олинадиган ва шундай валютага алмаштириш ҳуқуқига эга бўлган сўм ҳисобидаги тўлов ҳужжатлари (чеклар ва бошқалар); ҳар қандай шакл ва ҳолатдаги қимматбаҳо металлар: олтин, кумуш, платина гуруҳига кирувчи металлар (палладий, иридий, радий, рутений ва осмий); хом ва ишланган шаклдаги қимматбаҳо табиий тошлар (олмос, гавҳар, лаъл, зумрад, саприф, марварид ва бошқалар) Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда ва доиралардагина олди-сотди предмети бўлиши мумкин. Мазкур қимматбаҳо метал ва тошлардан ясалган заргарлик ва бошқа маиший буюмлар ҳамда шундай буюмларнинг синиқ парчалари бундан мустаснодир. Фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган ашёлар доираси ниҳоятда кенг бўлиб, булар жумласига хилма-хил буюмлар киради. Кўчар ва кўчмас ашёлар. Кўчар ашёлар бир жойдан иккинчи жойга кўчириш натижасида хусусиятларини ўзгаришсиз сақлайдиган ва ўз мақсадига кўра ишлатиш мумкин бўлган ашёлар ҳисобланади. Кўчмас ашёлар одатда доимий равишда бир жойнинг ўзида мавжуд бўлиб, ўзига хос хусусиятларга, хусусий белгиларга эга бўлади. Шу сабабли ҳам у жисмий аломатлар билан белгиланадиган ашёлар тоифасига эмас, балки хусусий аломатлар билан белгилана диган ашёлар тоифасига киритилади. Бундай ашёнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ер билан узвий боғлиқлигидир. Ҳар қандай мол-мулкка нисбатан кўчмас мол-мулк ибораси ишлатилар экан (айрим мустаснолар билан) ўз-ўзидан ер билан мустахкам узвий боғлиқлик ҳолати алоҳида эътиборга олинади. Бундай боғлиқлик икки тушунчани ўз ичига олади. Биринчиси, табиий равишда ер билан узвий боғлиқлик. Мазкур белги инсон хоҳиш-иродасидан ташқарида юзага келади. Д емакки, инсон меҳнатидан ташқарида табиий равишда ўзи мавжуд бўлади. Бунга мисол тариқасида турли хил булоқлар, конлар, ер ости сув хавзалари, шахталар, ғорлар, кўллар, дарё ва бошқалар киради. Бу объект л ар инсон меҳнатисиз

мавжуд бўлади ва унга ҳар қандай таъсир мол-мулк сифатида мулкий ҳуқуқлардан фойдаланишда алоҳида ўзига хос хусусиятларни инобатга олишни тақозо этади. Иккинчиси, инсон меҳнати билан боғлиқ ҳолда вужудга келган, ер билан узвий боғлиқ бўлган мол-мулклар. Бундай мол-мулклар жумласига бино ва иншоотлар, қудуқлар, боғлар, мулкий мажмуа сифатидаги корхоналар, тоннеллар, турли хажмдаги ариқ ва каналлар ҳамда бошқалар киради. Бу мол-мулклар инсон меҳнати самараси бўлиб, усиз вужудга келмайди ҳамда мавжуд бўлмайди. Масалан, бинони қуриш, канал ва ариқни қазиш, қудуқларни кавлаш, боғларни барпо этиш, корхоналарни ташкил этиш иборалари қўлланилиши орқа л и , уларнинг инсон меҳнати натижаси эканлиги белгилаб берилади. Зеро , булоққа, конга , дарё ва кўлларга нисбатан бундай иборалар қўлланилмайди. Улар табиатан ҳосил бўлади ва табиатнинг ўзи уларни мулк сифатида бекор бўлишини белгилаб беради 18 . Кўчмас ашёларнинг бир қатор белгилари мавжуд. Улар жумласига бир жойдан иккинчи жойга кўчириш имконининг йўқлиги, тайинланиш мақсадига кўра фойдаланиб бўлмаслиги, шаклан ўзгариши ва бошқалар киради. Истеъмол қилинадиган ва истеъмол қилинмайдиган ашёлар (ФК, 89-модда): истеъмол қилинадиган ашёлар бир марта фойдала ниш натижасида бутунлай йўққа чиқадиган ёки жиддий равишда ўзгарадиган нарсалар (масалан, озиқ-овқат, хом-ашё кабилар)дир. Истеъмол қилинмайдиган ашёлар бирмунча узоқ вақт давомида ўзининг сифатини сақлайдиган нарсалардир. Бундай ашёлар одатда, қайта- қайта фойдаланишга мўлжалланган бўлади. Қайта-қайта фойда ланиш давомида истеъмол қилинмайдиган ашёларнинг емирилиши ҳам аста-секин кечади. Истеъмол қилинмайдиган ашёлар жумласига бинолар, ускуналар, транспорт воситалари ва ҳ.к.лар киради. Хусусий ва турга хос аломатлар билан белгиланадиган ашёлар: хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашёлар алоҳида фақат ўзларигагина хос белгилари ва ўзига хос, ёлғиз сифатлари бўлган ашёлар ҳисобланади. Ўзининг белгилари билан бошқа ўхшаш ашёларда ажралиб турадиган нарсалар масалан, маълум кўчадаги, маълум сонли уй-жой хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашё бўла олади. Хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашёлар жумласига ноёб, яъни ўзи бир дона бўлган ашёлар ҳам киради. Масалан, жаҳон биринчилигида че мпион бўлган от, кўҳинур олмоси ва шу кабилар. Хусусий 18 Ўзбекистон Республикасининг “Ипотека тўғрисида”ги қонунига шарҳлар. –Тошкент: ТДЮИ, 2007. -11 б.

аломатлари билан белгиланадиган ашёлар бошқа ашёлардан муайян усулда белги қўйиш ёки муҳр босиш, рақам қўйиш билан фарқланади. Шу ўринда пулнинг қайси турдаги ашёга мансублиги хусусидаги масалага эътибор қаратиш зарур. Зеро, кўпчилик ҳолатларда пулнинг хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашёми ёки турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёми, деган савол туғилади. Бир томондан қараганда, пулларда муайян белги ва рақам қўйилгани учун уни хусусий аломатлари билан белгиланадиган ашё дейиш мумкин. Иккинчи томондан қараганда, пуллар бир турга хос, яъни уларнинг барчаси битта вазифани – тўлов эквиваленти вазифасини бажаради. Пулнинг ашёларнинг қайси турига (хусусий ёки турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёларга) мансублиги масаласига жавоб ФКнинг 87- моддаси 2-қисмида ифодаланган. Ушбу нормага мувофиқ, хусусий аломатлари билан белгиланган ашёлар бошқаси билан алмаштириб бўлмайдиган ашёлардир. Пулларни эса бошқаси билан алмаштириш мумкин (масалан, йирик пулни майда пулга ва аксинча). Турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёлар сон, ўлчов ва оғирлик билан кўрсатиладиган нарсалар ҳисобланади. Масалан, 100 дона шифер, 100 метр чит, 100 тонна пахта ва ҳоказо. Турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёлар бошқаси билан алмаштирса бўладиган ашёлардир. Шунинг учун ҳам бундай ашёларга нисбатан persona non grata нинг (яъни, тур нобуд бўлмайди) қоидаси қўлланилади. Фуқаролик ҳуқуқида ашёларнинг хусусий ва турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёларга бўлиниши катта аҳамиятга эга. Айниқса, мажбуриятларни ижро этишда, бурчни натура ҳолида бажарилишида бундай бўлинишнинг ўрни беқиёс. Бўлинадиган ва бўлинмайдиган ашёлар. Бўлиш натижасида ҳар қайси қисми бутуннинг хоссаларини ўзида сақлаб қоладиган ва шу билан бирга ўзининг хўжалик (мақсадли) аҳамиятини йўқотмайдиган ашё – бўлинадиган ашё ҳисобланади. Масалан, бир қоп ун, бир қоп картошка, бир бидон пахта ёғи каби. Бўлинмайдиган ашёлар бўлиш натижасида қисмлари дастлабки ашё (бутун)нинг хоссаларини йўқотадиган, унинг хўжалик (мақсадли) аҳамиятини ўзгартирадиган ашё бўлинмайдиган ашё ҳисобланади (ФК, 88- модда). Бўлинмайдиган ашёларга шкаф, стол, телевизор кабилар киради. Фуқаролик ҳуқуқида ашёларнинг асосий ва мансуб ашёларга бўлиниши ҳам (ФК, 90-модда) ҳуқуқий аҳамиятга эгадир. Мансуб ашё деб, асосий ашёга хизмат қилишга тайинланган ва умумий хўжалик мақсади жиҳатидан у билан боғлиқ бўлган нарсаларга айтилади. Масалан, асосий ашё қулф бўлса, унга мансуб ашё калитдир.

Мансуб ашё, агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб белгилаб қўйилмаган бўлса, асосий ашёнинг тақдирига боғлиқ бўлади. Бинобарин, асосий ашё тўғрисидаги шартлар мансуб ашёга ҳам доирдир. Масалан, бировнинг эгалигига ёки вақтинча фойдала нишига асосий ашё ўтса, мансуб ашё ҳам у билан бирга ўтади. Аммо қонун ёки шартномада бошқача ҳоллар ҳам белгиланиши мумкин, яъни асосий ашё бировга ўтказилганда, мансуб ашёнинг қолдири лиши тўғрисида алоҳида келишув ҳам бўлиши мумкин. Мансуб ашёдан унинг таркибий қисмини ажратиш керак. Ашё дан уни зарарлантирмай ва қийматини жиддий равишда туширмай ажратилиши мумкин бўлмаган ҳар нарса ашёнинг таркибий қисми ҳисобланади. Масалан, велосипеднинг насоси мансуб ашё бўлса, автомашинанинг радиатори ашёнинг таркибий қисми ҳисобланади. Мураккаб ашёлар. Агар турли хил ашёлар бирикманинг моҳияти билан белгиланадиган вазифаси бўйича фойдаланиш имко нини берадиган яхлит бир бутунни ташкил этса, улар битта ашё (мураккаб ашё) ҳисобланади. Мураккаб ашё хусусида тузилган битим, агар шартномада бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, унинг таркибий қисмларига тааллуқли бўлади (ФК, 91-модда). Ҳосил ва даромад берадиган ашёлар туфайли бу ҳосил ва даромадлардан фойдаланиш, уларни тасарруф этиш тўғрисидаги ишни ҳал этиш масаласи қўйилиши мумкин. Ашёнинг ҳосил ва даромадлари тўғрисида Фуқаролик кодексининг баъзи моддаларида кўрсатма берилади. Жумладан, ФКнинг 230-моддасида мулкни бировларнинг қонунсиз эгаллашидан талаб қилиб олишда даромад ва харажатларнинг тўланиши айтилади. Ашёдан келадиган ҳосил ва даромадлар, агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлса, ашё эгасига тегишлидир (ФК, 92- модда). Жонли ва жонсиз ашёлар. Бундай ашёлар ўзида тириклик аломатлари мавжудлиги нуқтаи назаридан фарқланади. Фуқаролик муомаласида жонли зотлар – келиб чиқиши ҳайвонларга мансуб бўлган организмлар – сут эмизувчилар, паррандалар, судралиб юрувчи ҳайвонлар, қуруқликда ҳам, сувда ҳам яшовчи ҳайвонлар, балиқлар, умуртқасизлар ва уларнинг популяциялари ашё сифатида намоён бўлади. Қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, мол-мулк тўғрисидаги умумий қоидалар ҳайвонларга нисбатан ҳам қўлланилади. Масалан, ФКнинг 169-моддасида нгазарда тутилган мулк ҳуқуқи объектлари таркибига хайвонлар ҳам киритилган. Ҳуқуқларни амалга ошириш чоғида ҳайвонлар билан шафқатсиз муносабатда бўлишга йўл қўйилмайди. Уларга нисбатан мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ барча қоидалар қўлланилади. Хайвонлар билан боғлиқ кўплаб шартномалар тузилади. Одатда, энг кўп тузиладиган шартнома бу олди-сотди шартномаси ҳисобланади. Хонакилаштирилган хайвонлардан ташқари барча хайвонот дунёси оммавий мулк саналади ва у давлат мухофазасида бўлади.

Мол-мулклар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг объекти бўлиб кўринган мулк тушунчаси тўғрисида тўхталиб, шуни айтиш керакки, баъзи ҳолларда ашё нарсаларни мулк деб аталса, ҳам мол-мулк атамасининг маъноси бирмунча кенг бўлишини биламиз. Мол-мулк дейилганда, маълум шахсга (фуқаро ёки ташкилотга) эгалик ҳуқуқи билан тегишли айрим ашёлар ёки ашёларнинг йиғиндиси назарда тутилади. Мол-мулк таркибига мажбурият ҳуқуқи, муаллифлик ва ихтиро чиликка оид мулкий ҳуқуқлар, оила ҳуқуқи билан боғлиқ бўлган мажбуриятлардан келиб чиқадиган мулкий талаблар, қарз берили шида олинган тилхатлар ҳам киради. Демак, мол-мулк бу муносабатдир (бу ҳақда мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлар мавзусида янада батафсил тўхтаймиз). Мол-мулк атамаси чекланган ҳолда, тор маънода шарҳ қилинган тақдирда, фақат маълум шахсга тегишли мулкий ҳуқуқларнинг активинигина (мулкни талаб қилиш ҳуқуқларинигина) ўз ичига олади. Агар “мол-мулк” атамаси кенг маънода шарҳланса, шахснинг фақат ҳуқуқларигина, яъни активигина назарда тутилмай, балки унинг учинчи шахс олдида бўлган мажбуриятлари, яъни пассиви ҳам назарда тутилади. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 83-моддасида мол-мулк турлари кўрсатилган. Унга асосан мол-мулк кўчмас ва кўчар мулкка бўлинади. Кўчмас мулк ер участкалари ва ер ости бойликлари, кўп йиллик дов- дарахтлардан иборат. Кўчмас мол-мулк билан боғлиқ ҳуқуқларни олиш ёки бегоналаштириш ФКнинг 84-моддасида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказиш орқали амалга ошир и лади. ФКнинг 83-моддаси 3- қисми да қонунда бошқа мол-мулк ҳам кўчмас мол-мулк қаторига киритилиши мумкинлиги белгиланган. Шунга биноан , Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 29 декабрдаги 478-сонли қарори билан тасдиқланган “Жисмоний шахсларнинг мулки бўлган бинолар ва иншоотларни баҳолаш, қайта баҳолаш тўғрисида”ги Низомда турар жойлар, квартиралар, боғдор чилик ва узумчилик ширкатлари аъзоларининг боғ уйчалари, гараж лар ва бошқа иморатлар ҳамда иншоотлар ҳам жисмоний шахс ларнинг мол-мулки ҳисобланади 19 . Кў ч мас мулк билан боғлиқ асосий хусусият шундаки, у ер билан боғлиқ бўлиб, бир жойдан иккинчи жойга кўчириш натижасида ўз хусусиятини йўқотади. 19 Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг қарорлари тўплами , 1995. 12-сон . 49-модда.

Вазифасига ва тайинланиш мақсадига зарар етказмаган ҳолда бир жойдан иккинчи жойга кўчирилиши мумкин бўлган мол-мулк кўчар мулк жумласига киради. Қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари кўчар мулкка бўлган ҳуқуқларни давлат рўйхатидан ўтказиш талаб этилмайди. Пуллар. Пул ҳам фуқаролик ҳуқуқининг объектидир. Пул мамлакатнинг хўжалик ҳаётида, хусусан, савдода катта аҳамиятга эга. Пул ўзининг узоқ давом этган тадрижий ривожланишида, мол-ҳол, зайтун ёғи, олтин ва кумуш ёмбиси кўринишидаги айирбошлаш воситаларидан ҳозирги электрон пулларга, кредит карточкаларига қадар бўлган йўлни босиб ўтди. Пул бозор иқтисодиётини ривожлантиришнинг муҳим қуролларидан бири ҳисобланади. Фуқаролик ҳуқуқи нуқтаи назаридан пулнинг хусусиятлари ва вазифалари қуйидагича ифодаланиши мумкин: -пул қонун ҳужжатларига мувофиқ истеъмол қилинадиган, турга хос аломатлари билан белгиланадиган ашёларнинг ўзига хос хусусиятларига эга бўлган турларидан бири ҳисобланади; - пул кўпчилик фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда (масалан, қарз, кредит, хадя ва бошқа шартномалар бўйича) мустақил объект сифатида иштирок этади; - пул фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда (масалан, олди-сотди, маҳсулот етказиб бериш, контрактация ва бошқа шартномалар бўйича) тенг қийматга эга бўлган объект ҳисобланади; - умумий эквивалент, яъни тенг қийматга эга бўлган объект сифатида ҳар қандай ашё билан алмаштириш, етказилган моддий ва маънавий зарарни қоплаш учун ҳам қўлланилади; - пул ҳар қандай қонуний қарзни, унинг ҳар қандай ҳолатлар асосларида (масалан, муайян мажбуриятлар бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги туфайли) вужудга келишидан қатъи назар, уни тузиш, тўлаш, қоплаш воситаси сифатида муҳим роль ўйнайди 20 . Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амалга киритилган пул муомаласини мустаҳкамлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қатор қарорлар қабул қилди. 1994 йил 12 июл даги “Муомаладаги нақд пулларни камайтиришга оид чора-тадбирлар тўғрисида” 21 ги ва 1994 йил 23 июлдаги “Ўзбекистон Республикаси миллий валютасининг ички эркин алмашинувини таъминлашга оид чора-тадбирлар тўғрисида”ги 22 қарорлар шулар жумласидандир. 20 Раҳмонқулов Ҳ. Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. -37-38 б. 21 // Халқ сўзи, 1994 йил 12 июль. 22 //Халқ сўзи, 1994 йил 23 июль.

Қимматли қоғозлар. Қимматли қоғозлар Фуқаролик кодекси нинг 96- моддасида кўрсатилганидек, мулкий ҳуқуқларни белгиланган шаклга ва мажбурий реквизитларга амал қилган ҳолда тасдиқловчи ҳужжатлардир. Қимматли қоғозлар тўғрисидаги қонунчиликнинг ривожланиши фуқаролик муомаласи соҳасидаги мулкий ҳуқуқларни ўтказиш ва мажбуриятларни бажариш хусусиятларини тартибга солувчи ҳуқуқий институт шаклланишини тақозо этади. Фуқаролик муомаласи объектларини аниқ тушунмаслик қимматли қоғозларнинг фуқаролик муомаласидаги ўрни ва ролини белгилашни қийинлаштиради. Шу муносабат билан диссертант томонидан қимматли қоғозлар ҳуқуқий табиатини уларни фуқаролик муомаласига киритиш нуқтаи-назаридан идентификациялаш таклиф этилади. Хусусан, муаллиф ФК норма ларида қимматли қоғозларни муомалага киритишнинг моҳиятини белгилаш лозимлигини асослайди. Зеро, бу ҳолатда қимматли қоғозларга нисбатан фуқаролик-ҳуқуқий муносабат субъектларининг мажбурият ҳуқуқлари ва мулкий ҳуқуқлари ўз ифодасини топади. Бу эса ўз навбатида қимматли қоғозларни шак-шаубҳасиз фуқаролик ҳуқуқи объекти эканлигини англатади ва уларга нисбатан мақбул ҳуқуқий тартибни белгилаш имконини беради 23 . 2008 йил 22 июлда қабул қилинган “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунга 24 асосан, эса қимматли қоғозлар - ҳужжатлар бўлиб, улар бу ҳужжатларни чиқарган юридик шахс билан уларнинг эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқлайди, дивидендлар ёки фоизлар тарзида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни бошқа шахс ларга ўтказиш имкониятини назарда тутади. Қимматли қоғозларнинг қиймати Ўзбекистон Республикаси миллий валютасида ифодаланади. Умуман олганда, қимматли қоғозлар мулкий ҳуқуқларни белгиланган шаклга ва мажбурий реквизитларга амал қилган ҳолда тасдиқловчи, уни чиқарган шахс ва қимматли қоғозга нисбатан мулк ҳуқуқини қўлга киритган эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқловчи дивиденд ёки фоиз кўринишида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни бошқа шахсга бериш имкониятини назарда тутувчи қийматга эга бўлган ҳужжатлардир. Қимматли қоғозларнинг асосий хусусиятлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: - ҳужжатнинг мулкий туси жиҳатидан, яъни қимматли қоғоз ўз матнида қандайдир мулк ҳуқуқини ифодалаши керак. Лекин акция фақатгина мулкий ҳуқуқларни ўзида акс эттириб қолмасдан, у бундан ташқари, ўзида номулкий 23 Назаров Ю.Б. Проблемы правового регулирования выпуска и обращения ценных бумаг в гражданском обороте. Автореф. Дисс.д окт. ю рид .н аук . –Ташкент, 2008. -10-11 с. 24 Ўзбекистон Республикаси қ онун ҳ ужжатлари тўплами, 2008, 29-30-сон, 278-модда

ҳуқуқни, яъни ташкилотни бошқаришда овоз бериш ҳуқуқини (корпоратив ҳуқуқни) ҳам ўзида мужассамлаш тириши лозим; - қимматли қоғозда мужассамлашган ҳуқуқий ҳужжат матни нинг аниқлилиги ва тушунарли эканлиги билан ажралиб турган бўли ши шарт. Бундан ташқари қоғозда фақатгина ҳуқуқ мужассамлашган бўлиб, ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ифодаланиши ўринсиздир; - қоғоз ва унда мужассамлашган ҳуқуқ узвий боғлиқ бўлиши шарт. Чунки қимматли қоғоз эгаси қоғознинг субъекти ҳисобланиб, қоғоз бўйича ҳақни талаб қила олиш ҳуқуқига эгадир; - қимматли қоғоз юридик ҳужжатларнинг бир тури бўлиб исотбланади ва керакли реквизит (шарт)ларга тобе бўлмоғи шарт, яъни у керакли, шартли белгиларга эга бўлиши зарур 1 . Акция – ўз эгасининг акциядорлик жамияти фойдасининг бир қисмини дивидендлар тарзида олишга, акциядорлик жамиятини бошқаришда иштирок этишга ва у тугатилганидан кейин қоладиган мол-мулкнинг бир қисмига бўлган ҳуқуқини тасдиқловчи, амал қилиш муддати белгиланмаган эгасининг номи ёзилган эмиссиявий қимматли қоғоз; Акциялар ҳужжатсиз шаклда чиқарилади. Акциялар турига кўра оддий ва имтиёзли бўлиши мумкин. Акциялар мулк ҳуқуқи ёки бошқа ашёвий ҳуқуқ асосида қайси юридик ёки жисмоний шахсга тегишли бўлса, ўша юридик ёхуд жисмоний шахс акциянинг эгаси - акциядор деб эътироф этилади. Оддий акциялар овоз берувчи бўлиб, уларнинг эгасига диви дендлар олиш, акциядорларнинг умумий йиғилишларида ва жамиятни бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқини беради. Акция эгаларига диви дендларни, шунингдек жамият тугатилганда, акцияларга қўйилган маблағларни биринчи навбатда олиш ҳуқуқини берадиган акциялар имтиёзли акциялардир. Имтиёзли акциялар ўз эгаларига жамият фойда кўриш-кўрмаслигидан қатъи назар, муайян дивидендлар олиш ҳуқуқини беради. Чиқариладиган акцияларнинг турлари, уларни жойлаштириш, улар бўйича дивидендлар тўлаш тартиби қонун ҳужжатларига мувофиқ жамият уставида белгиланади. Акцияларнинг номинал қиймати юз сўмдан кам бўлиши мумкин эмас. Акция бўлинмасдир. Эмитент ўзи чиқарган акциялар бўйича уларни қайтариб сотиб олиш шарти билан битимлар тузишга, шунингдек ўзи чиқарган акцияларни ишончли бошқарувга топширишга ҳақли эмас. Вексель – вексель берувчининг ёки векселда кўрсатилган бошқа тўловчининг векселда назарда тутилган муддат келганда, вексель эгасига 1 1 Назаров Ю. Қимматли қоғозлар. // Хўжалик ва ҳуқуқ. 1996. - №6.-Б. 33-34.

муайян суммани тўлашга доир шартсиз мажбуриятини тасдиқловчи ноэмиссиявий қимматли қоғоз; Бошқача айтганда векселлар бир шахс томонидан иккинчи шахсга ёзиб берилган қарз мажбуриятини ифодаловчи, тижорат савдо операцияларида айрибошлаш ва муомала воситасида пул, чек ва бошқа тўлов воситаларини ўрнини қоплайдиган, қонун билан тасдиқ ланган ҳолатда мажбурий реквизитларга эга бўлган ва расмийлаш тирилган кредит – қарздорлик тилхатидир. Векселни бошқа турдаги қимматли қоғозлардан уни сотиш орқали бозор ва корхоналардан пул маблағи иқтисодий муомалага жалб қилишда вексел депозит функциясини бажариши билан фарқланади. Векселларни чиқариш қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Ўзбекистон Респуб ликаси Марказий банки томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Векселларни чиқариш ва уларнинг муомаласи механизмини такомиллаштириш, хўжалик юритувчи субъектларнинг шартнома мажбуриятларини бажаришлари учун молиявий жавобгарлигини ошириш, улар чиқарган векселларнинг пули ўз вақтида қайтарилиши ни таъминлаш мақсадида қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 19 мартдаги “Республикада вексель муо маласини тартибга солиш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-1738 сон Фармонига асосан, мулкчилик шаклларидан қатъи назар молиявий барқарор корхоналар ва ташкилотлар, шунингдек тижорат банклари узоғи билан уч ой муддатга, алоҳида ҳолларда эса олти ой муддатгача векселлар чиқариш ҳуқуқига эга бўлдилар. Корхоналар ва ташкилотларга аниқ етказиб берилаётган товарлар (ишлар, хизмат лар) учун ҳисоб-китоб қилишга уларда вақтинча етишмаётган пул маблағларини қоплаш учунгина векселлар чиқаришга йўл қўйилади, бунда хизмат кўрсатувчи банк томонидан вексель кафолати (аваль) расмийлаштирилиши шарт. Тижорат банклари томонидан вексель чиқариш фақат Ўзбекистон Республикаси Марказий банки билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Векселларни траст бошқаруви га топшириш, шунингдек кредитларни векселлар билан бериш ман қилинади. Вексел муомаладаги пул миқдорини камайтириш, марказлаш тирилган кредитлар беришни чеклаш, халқ ҳўжалигида ҳисоб китобларни нормаллаштириш ва корхоналарнинг ўзаро тўламаган қарзларини камайтириш мақсадида эмиссия қилинади. Векселлар эмитентлар бўйича давлат ва хусусий, амалларни бажариш бўйича молиявий ва ҳисобот, қўлланиш нуқтаи назаридан оддий (вексел берувчининг муайян пул суммасини кўрсатилган муддатда кредитор га тўлаш мажбуриятини

ифодаловчи ҳужжат) ва ўтказма вексел (вексел берувчи кредиторнинг қарздорга маълум пул суммасини кўрсатилган муддатда учинчи шахс- биринчи олувчига тўлаш буйруғини ифодаловчи ҳужжат) каби турларга бўлинади. Депозит сертификати – банкка қўйилган омонат суммасини ва омонатчининг (сертификат сақловчининг) омонат суммасини ҳамда сертификатда шартлашилган фоизларни сертификатни берган банк дан ёки шу банкнинг исталган филиалидан белгиланган муддат туга ганидан кейин олиш ҳуқуқини тасдиқловчи ноэмиссиявий қимматли қоғоз; Депозит сертификатларини чиқариш қимматли қоғозлар бозори ни тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан кели шилган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Векселларни чиқариш қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишилган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Ўзбекистон Респуб ликаси Марказий банки томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Облигация – облигация сақловчининг облигациянинг номинал қийматини ёки бошқа мулкий эквивалентини облигацияни чиқарган шахсдан облигацияда назарда тутилган муддатда олишга, облигация нинг номинал қийматидан қайд этилган фоизни олишга бўлган ҳуқуқини ёхуд бошқа мулкий ҳуқуқларини тасдиқловчи эмиссиявий қимматли қоғоздир. Ўзбекистон Республикасининг ғазна мажбурият лари ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ваколат берган орган томонидан чиқарилган облигациялар, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг облигациялари давлат қимматли қоғозлари сифатида баҳоланади. Корпоратив облигациялар фақат очиқ акциядорлик жамиятлари томонидан чиқарилади. Ўзбекистон Республикасининг ғазна мажбуриятлари – эмиссиявий қимматли қоғозлар эгалари Ўзбекистон Республикаси нинг Давлат бюджетига пул маблағлари киритганликларини тасдиқ ловчи ва бу қимматли қоғозларга эгалик қилишнинг бутун муддати мобайнида қатъий белгиланган даромад олиш ҳуқуқини берувчи эмиссиявий қимматли қоғозлар; Қимматли қоғозларнинг ҳосилалари – ўз эгаларининг бошқа қимматли қоғозларга нисбатан ҳуқуқларини ёки мажбуриятларини тасдиқловчи ва юридик шахслар томонидан эмитентнинг опционлари, қимматли қоғозларга доир фъючерслар ва бошқа молиявий воситалар тарзида чиқариладиган қимматли қоғозлардир. Уни чиқариш ва муомалага

киритиш тартиби “Ҳосила қимматли қоғозларни чиқариш ва уларнинг муомаласи тартиби”да 25 назарда тутилган. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигида “қимматли қоғозларнинг ҳосиллари” термини қўлланилади, аммо аксарият мамлакатларнинг қонунчилик амалиётида ҳам, назариясида ҳам “ҳосила қимматли қоғозлар” тушунчаси қўлланилади, лекин улар айнан бир қимматли қоғоз тушунчаси билан боғлиқдир. Ўзбекистонда ҳосила қимматли қоғозларнинг чиқарилиши ва муомаласининг баъзи бир ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Хусусан, “Ҳосила қимматли қоғозларни чиқариш ва улар муомаласининг тартиби тўғрисида”ги Низомга кўра, республика ҳудудида асосини фақатгина акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозлари ташкил этувчи ҳосила қиммат ли қоғозлар чиқарилиши мумкин. Мазкур ҳосила қимматли қоғоз ларнинг эмиссия рисоласи давлат рўйхатидан ўтиши ва белгиланган тартибда тартиб рақамини олиши керак. Булардан ташқари, ФКнинг 96-моддаси 2-бандида чек, жамғарма сертификатлари, банкнинг тақдим қилувчига пул бериладиган жам ғарма дафтарчаси, коносамент ҳам қимматли қоғозлар жумласига киритилган. Чек берувчининг чекда кўрсатилган суммани чек сақловчига тўлаш ҳақида банкка ҳеч қандай шарт қўйилмаган топшириғи мавжуд бўлган қимматли қоғоз чек дейилади (ФКнинг 807-моддаси). Омонат дафтарчаси – фуқаро билан банк омонати шартнома сини тузиш расмийлаштирилган ҳамда унинг ҳисобварағида омонат бўйича пул маблағлари ҳаракатини тасдиқлайдиган ҳужжатдир. Омонат дафтарчаси омонатчининг номи ёзилган омонат дафтарчаси ёки тақдим этувчига пул тўланадиган омонат дафтарчаси шаклида бўлиши мумкин. Уларнинг ҳар бири икки хил вазифани: далил-исбот (шартнома тузилгани ва унинг бекор қилинганини тасдиқлайди) ва ҳужжат (унда ҳисобварақ бўйича операциялар амалга оширилади) вазифаларини бажаради. Тақдим этувчига пул тўланадиган омонат дафтарчаси қимматли қоғоз ҳисобланади 26 . Коносамент бу юкни ташишга қабул қилинганлиги ва ташувчи нинг юкни олувчига етказиш мажбуриятини тасдиқловчи ҳосилавий қимматли қоғоз ҳисобланади. Коносаментнинг номи ёзилган, ордерли ва тақдим этувчига деб номланган турлари бор 27 . 25 1997 йил 31 мартда Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси қарори билан тасдиқланган. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1997 йил 2 апрелда 320-сон билан рўйхатга олинган. 26 Фуқаролик ҳуқуқи. Иккинчи қисм. –Тошкент: Илм зиё, 2008. -392 б. 27 Абдуллаев Ё., Шахаъзамий Ш. Қимматли қоғозлар. –Тошкент: Меҳнат, 1997. -86 б.

Адабиётларда коносамент тушунчаси денгизда юк ташиш билан боғлиқ ҳужжат эканлигига эътибор қаратилади 28 . Қимматли қоғозлар эгаси ёзилган, ордерли ёки тақдим этувчига деб номланган турлари мавжуд бўлиб, бу қимматли қоғознинг ўзида кўрсатилади. Айрим адабиётларда қимматли қоғозларнинг келиб чиқиши, эмитентларнинг ким бўлиши, ўзига хос хусусиятларига қараб, фонд қимматли қоғозлари, савдо қимматли қоғозлари, давлат, муниципал ва нодавлат қимматли қоғозлари, бозор ва бозордан ташқари қим матли қоғозлари, муомаласи чекланган, ёрдамчи, ҳосила, эмиссиявий ва ипотекали қимматли қоғоз каби турлари келтирилган 29 . Қимматли қоғозлар муомаласи деганда, қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш, шунингдек қонун ҳужжатларида назарда тутилган, қимматли қоғозларнинг эгаси алмашувига олиб келадиган бошқа ҳаракатлар тушунилади. Ҳужжатсиз қимматли қоғозга бўлган ҳуқуқлар олувчига унинг депо ҳисобварағига тегишли кирим ёзуви белгиланган тартибда киритилган пайтдан эътиборан ўтади ва қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда депозитарий томонидан берила диган депо ҳисобварағидан кўчирма билан тасдиқланади. Номоддий неъматлар тушунчаси ва таркиби Моддий кўринишдаги неъматлар (ашёлар) билан бир қаторда номоддий неъматлар ҳам фуқаролик ҳуқуқининг объекти ҳисоблана ди. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида номоддий неъ матлар тушунчаси берилган бўлиб, унга асосан фуқарога туғилишдан ёки қонун бўйича тегишли бўлган шахснинг ҳаёти, соғлиғи, шаъни, шахсий дахлсизлиги, қадр- қиммати ва пок номи, касбий нуфузи, хусусий ҳаёт дахлсизлиги, шахсий ва оммавий сирлари, эркин кўчиб юриш, туриш ва яшаш жойини танлаш, муаллифлик ва бошқа шахсий мулкий ҳуқуқлари номоддий неъматлар ҳисобланади. Улар шахсдан бегоналаштирилмайди ёки бошқа бировга ўтказилиши (берилиши) мумкин эмас. Айни вақтда қонунларда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда мар ҳ умга тегишли бўлган шахсий-номулкий ҳуқуқлар ва бошқа номоддий неъматлар бошқа шахслар, шу жумладан, ҳуқуқ эгасининг меросхўрлари томонидан амалга оширилиши ва ҳимоя қилиниши мумкинлигини ҳам қонун назарда тутади. ФКнинг 8-боби номоддий неъматларга бағишланган. Номоддий неъмат фуқаролик ҳуқуқи объектларининг алоҳида гуруҳини ташкил этади. 28 Назаров Ю. Правовые аспекты обращения ценных бумаг в гражданском обороте. –Ташкент: Хозяйство и право , 2004. -91 с. 29 Раҳмонқулов Ҳ. Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. -51-53 б.

Номоддий неъматлар деганда , қонун томонидан тан олинадиган , муҳофаза қилинадиган моддий кўринишга эга бўлмаган ҳамд а эгасини (соҳибини) шахсидан ажратиш мумкин бўлмаган неъматлар ва эркинликлар тушунилади. Номоддий неъматларнинг қуйидаги турлари мавжуд: -интеллектуал фаолият натижалари (муаллифлик ва турдош ҳуқуқлар, саноат намуналари, селекция ютуқлари, интеграл микросхе маларга бўлган ҳуқуқ, ихтиролар, кашфиётлар, ген инженерияси, фирма номи, товар (иш, хизмат, савдо) белгиси, товар келиб чиққан жой номига бўлган ҳуқуқ); - хизмат ва тижорат , оила, шахсий ҳаёт сир лар и , шахсга таалуқли маълумотлар; -шахснинг ҳаёти, соғлиғи, шаъни, қадр-қиммат, ишчанлик обрўси; -шахсий ва турар-жой дахлсизлиги; - исм-шарифга ва шахснинг тасвирга бўлган ҳуқуқлари. ФКда номоддий неъматларнинг интеллектуал фаолият натижа лари (ФК, 97-модда) , хизмат ва тижорат сири (ФК, 98-модда) , шах сий-номулкий ҳуқуқлар (ФК, 99-модда) каби турлари белгилаб қўйилган: Номоддий неъматларнинг бир қисми, яъни интеллектуал фаолият натижалари, хизмат, тижорат сирлари иқтисодий мазмунга эга бўлиб , товар шаклига киради ва мулкий муомалада мутлақ ҳуқуқлар объектлари сифатида намоён бўлади. Шахсий-номулкий ҳуқуқлар эса фуқаролик муомаласида ўзига хос тарзда, товар шаклига кирмаган ва иқтисодий мазмунга эга бўлмаган ҳолда намоён бўлади. Интеллектуал фаолият ижодий фаолият ҳисобланади. Бу асосан ақлий меҳнат кишилари – ёзувчилар, шоирлар, рассомлар, олимлар, инженер- техник х одим ва бошқалар ижодий фаолиятининг маҳсули дир. Бу ндай фаолият маҳсуллар и фуқаролик қонунлари билан қўриқ ланиши учун қуйидаги шартларга жавоб бериши керак: –ҳақиқатда ижод маҳсули бўлиши, яъни оригинал (ўзига хос) бўлиши; –бетакрор бўлиши; –бирор-бир объектив шаклда ифода этилиши. Бу маҳсулларнинг кўпчилиги ғоявий – номоддий кўринишда бўлади. Шу сабабли ҳам уларга нисбатан одатдаги ашёларга, моддий объектга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ меъёрларини қўллаб бўлмайди. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунлари ихтиро, фойдали модел, саноат намуналари , селекция ютуқлари , муаллифлик ва турдош ҳуқуқлар объектлари – фан, адабиёт, санъат асарлари, аудивизуал асарлар, радио эшиттиришлар ва телевизион кўрсатувлар, асарлар ижролари, ЭҲМ

учун яратилган дастурлар ва маълумот базалари , интеграл микросхемалар топологиялари каби интеллектуал фаолият натижаларини фарқлайди . Инсоннинг ижодий тафаккури бу объектлар доирасини тинмай кенгайтириб бормоқда. Умумий қоида бўйича юридик шахснинг индивидуаллаштириш воситалари, жисмоний ва юридик шахсларнинг маҳсулот ва схизмат лари ҳам интеллектуал фаолият натижаларига тенглаштирилади (ФК, 97-модда, 1- қисм). Индивидуаллаштириш воситалари (фирма номи, товар ва хизмат белгилари, товар келиб чиққан ёки тайёрланган жой номи) турдош маҳсулот ва хизматларни бошқаларидан фарқлаш улар ни бир-бирлари билан чалкаштириб юбормасликка хизмат қилади. ФКнинг 97-моддасига асосан интеллектуал фаолият натижалари ва уларга тенглаштирилган индивидуаллаштириш воситаларига нисбатан фуқаронинг ёки юридик шахснинг мутлақ ҳуқуқи эътироф этилади, тан олинади. Бунинг маъноси шундаки, мутлақ ҳуқуқ эгаси интеллектуал фаолият натижалари ва индивидуаллаштириш досита ларидан фойдаланиш ва тасарруф этишда фақат ўзигагина тегишли бўлган ҳуқуқ эгасидир. У учинчи шахсларга бу объектлардан форда ланишга рухсат бериши ва тақиқлаб қўйишга ўзигина ҳақли (юридик шахснинг фирма номи бундан мустасно бўлиб, учинчи шахсларга фойдаланиш учун берилиши мумкин эмас). Илмий адабиётларда номоддий неъматларнинг ва номулкий ҳуқуқларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисидаги фикрларда уму мийлик кўпроқ эканини таъкидлаш лозим. Уларда шахсий-номулкий неъматларнинг қуйидаги хусусиятлари кўрсатиб ўтилади: –улар фуқароларнинг турли эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бўлади; –улар бевосита пулда баҳоланиши мумкин эмас; –улар шахсдан ажралмайди (бундай неъматларни сотиш, ҳадя қилиш, мерос қилиб қолдириш ва бошқача тарзда шахсдан ажратиш мумкин эмас); –улар умумий қоидаг а кўра , фуқаронинг туғилиши билан бошланиб, ўлими билан тугайди 30 . Шахсий ҳуқуқларнинг номоддий характери иқтисодий мазмун дан маҳрум ҳолда юзага келади. Бу шуни билдирадики, шахсий-номулкий ҳуқуқлар баҳоланиши мумкин эмас, улар учун текинлик хосдир, уларнинг амалга оширилиши бошқа шахсларнинг тенг қийматдаги мулкий мажбуриятларини назарда тутмайди. Номулкий неъматлар объекти, бу шахсдан ажратиб бўлмайдиган номоддий неъматлар: ном (исм), шаън, қадр- қиммат, соғлик, шахсий ҳаёт сири, шахсий дахлсизлик ва бошқалардир. Номулкий ҳуқуқларнинг таснифи ва туркумлаш мезонлари. Мулк билан боғланмаган номулкий муносабатларни цивилистик фанининг фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш доирасига киритиш мумкинлиги 30 Ярошенко Н.Б. Жизнь и здоровье под охраной закона. –М.: Юр лит. , 1990. - 11 б.

тўғрисидаги масала мунозарали эди. Фуқаролик ҳуқуқи фанида мулкий муносабатларнинг устуворлиги назарияси узоқ вақтгача ҳукмронлик қилди. Ҳозирги пайтда номулкий манфаатларни, шахснинг номоддий талабларини қаноатлантиришни ҳуқуқий таъминлаш объектив зарурлиги сабабли, бу масала долзарблашмоқда. Ҳуқуқий ҳолатини белгилаш ва шахсий-номулкий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ҳуқуқий меъёрлар тариқасида қатор тармоқларнинг ҳуқуқий меъёрлари билан амалга оширилади. ФКда шахснинг илгариги қонунлардан жиддий фарқ қиладиган ҳуқуқий ҳолати ва шахсий-номулкий ҳуқуқларни белгилашга йўналтирилган меъёрлар мустаҳкамланган. Баъзи шахсий-номулкий муносабатларнинг мулкий муносабат лар билан алоқада эмаслиги, уларнинг илмий ва услубий жиҳатидан ҳам, тартибга солиш мақсади ва бажарадиган вазифаси жиҳатидан ҳам айнан фуқаролик ҳуқуқи томонидан ўрганишни асло инкор этмайди. Шахсий-номулкий ҳуқуқларнинг турли кўринишдаги тасниф лари мавжуд. Аввало, шахсий ҳуқуқнинг мулкий ҳуқуқлар билан боғланган ва боғланмаганларини фарқлашади. Мулкий муносабатлар билан боғланган шахсий-номулкий ҳуқуқ лар, уларни амалга оширишда мулкий ҳуқуқнинг юзага келишида асос сифатида кўриниши мумкин. Чунончи, шахснинг адабий асарга муаллифлиги (шахсий ҳуқуқ) ўз кетидан қалам ҳақи (гонарар) олишни вужудга келтириб, мулкий ҳуқуқни юзага келтиради. Мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган шахсий-номулкий ҳуқуқларга, номга, ташқи қиёфага, шаън ва қадр-қимматга бўлган ҳуқуқ киради. Бу номулкий ҳуқуқлар мулкий ҳуқуқ билан бирор тарзда боғланишда бўлмайди. Шахсий-номулкий ҳуқуқ бир қатор белгилар билан тавсифла нади. Бу белгилар жумласига номоддий кўриниш даги мустақил шахсий-номулкий ҳуқуқ эканлиги ва уларнинг ҳуқуқ эгасидан бегоналаштирилмаслигини киритиш мумкин. Бу муносабатларда жисмоний ва юридик шахс муайян номоддий ваколатларга эга бўлган субъект сифатида намоён бўлади. Бунда шуни таък и длаш керакки, фуқаронинг муомала лаёқатининг чеклан ганлиги ёки муомалага лаёқатсизлиги шахсий-номулкий ҳуқуқни (соғ -саломат бўлиш ҳуқуқи, шахсий дахлсизлик, қулай атроф-муҳит га бўлган ҳуқуқи) амалга оширишга ҳалақит бермаслиги лозим. Баъзи ҳуқуқшунослар умуман шахсдан ажратиб бўлмайдиган объектларга нисбатан субъектив ҳуқуқнинг бўлишини рад этадилар ва бунда шахсий ҳуқуқлар тўғрисида эмас, балки шахсий неъматлар тўғрисида гапириш тўғрироқ деб ҳисоблайдилар. “ Шахс ” ва “ ҳуқуқ ” тушунчаларини бир-биридан фарқлаш шак-шубҳасиз лозим. Ахир шахс нафақат ушбу неъматлар билан, балки аввал а мбор онг, ирода билан, шунингдек ижтимоий, маънавий сифатлар билан тавсиф ланади 31 . 31 Ҳасанов А.А. Ўзбекистон Республикасида шахсий-номулкий ҳуқуқларни фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш ва ҳимоя қилишнинг айрим муаммолари. Юрид. фан. номз. Дисс... Автореф. –Тошкент: 2001.

Ёзишмалар сири, шахснинг шаъни, қадр-қиммати, дахлсизлиги ва бошқалар – булар ҳақиқатан ҳам ҳақиқий ижтимоий неъматлардир, улардан фойдаланишнинг давлат томонидан кафолатланганлик имко нияти – бу субъектив ҳуқуқ, яъни айтиб ўтилган неъматларни ҳимоя қилиш ҳуқуқи ва уларни бузишдан ҳимоя қилишни талаб қилиш ҳуқуқидир. Субъектив ҳуқуқда эса ҳуқуқ соҳиби ўз ҳуқуқига риоя этили шини бир ёки бир неча шахсдан талаб қила олади. Мулкий ҳуқуқ билан боғлиқ бўлмаган кўпгина шахсий-номулкий ҳуқуқлар мутлақ ҳуқуқлар ҳисобланади. Бироқ мутлақ ҳуқуқ бузилганда, бузувчига мутлақ ҳуқуқни тиклашга йўналтирилган ҳаракатни содир қилиш вазифаси топширилади, бунда ҳуқуқ соҳиби ҳуқуқни бузувчи билан нисбий ҳуқуқий муносабатда бўлади. Мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган баъзи шахсий ҳуқуқлар фақат нисбий бўлиши мумкин. Шахсий-номулкий ҳуқуқлар моҳиятига кўра қуйидаги турларга бўлинади: 1) шахсий индивидуаллаштиришга қаратилган шахсий-номулкий ҳуқуқлар: номга бўлган ҳуқуқ (юридик шахснинг номланишга бўлган ҳуқуқи), шаън, қадр-қиммат, ишбилармонлик обрўйига бўлган ҳуқуқлар; 2) шахснинг жисмоний дахлсизлигини таъминлашга қаратилган шахсий-номулкий ҳуқуқлар (яшаш, эркинлик, яшаш ва турар-жойга бўлган ҳуқуқлар); 3) шахснинг ички дунёси ва унинг манфаатлари дахлсизлигига қаратилган шахсий ҳуқуқлар (шахсий ва оилавий сирлар, хусусий ишларга аралашмаслик, шаън ва қадр-қиммат) 32 . Айрим муаллифлар шахсий-номулкий ҳуқуқларни 4 гуруҳга ажратишни таклиф этади. Уларнинг биринчи гуруҳига , шахснинг жисмоний бардамлигини таъминловчи (яшаш ҳуқуқи, соғлик ҳуқуқи, (саломатликни муҳофаза қилиш), соғлом атроф-муҳит ҳуқуқи) шахсий-номулкий ҳуқуқлар киритилса, иккинчи гуруҳига шахснинг ўзига тегишли бўлган (номга бўлган ҳуқуқи, хусусий қиёфа (кўри ниш)га бўлган ҳуқуқи, шаън ва қадр- қиммат ҳуқуқи) ҳуқуқлар кира ди. Учинчи гуруҳни шахснинг мухтор (автоном) ҳолатини (шахсий ҳаёт сири) таъминловчи (адвокатлик сирига бўлган ҳуқуқи, нотариал ҳаракатлар сирига бўлган ҳуқуқи, банк сирига бўлган ҳуқуқи, тиббий сир ҳуқуқи, фарзандликка олиш сири га бўлган ҳуқуқ, ёзишмалар, телефон сўзлашувлари ва телеграф хабарлари сири га бўлган ҳуқуқ, турар-жой дахлсизлигига бўлган ҳуқуқи, шахсий ҳужжатларнинг дахлсизлик ҳуқуқи) ҳуқуқлар ташкил қилади. Тўртинчи гуруҳ эса интеллектуал ва бошқа фаолият натижаларини ҳимоя қилишга йўнал - тирилган (фан, адабиёт, санъат асарларининг, рационализаторлик таклифлари, ихтиро, саноат намуналари, фойдали моделлар муаллиф - ларининг номулкий ҳуқуқлари, товар белгисига бўлган ҳуқуқи) ҳуқуқларни ўз ичига олади. 32 Гражданское право. –М.: Проспект. 1996. - 302 б.

Шаън, қадр-қиммат ва ишчанлик обрўсини фуқаролик-ҳуқуқий ҳимоя қилиш . Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нинг 27-моддасида ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажо вузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланган бўлиб, бу кўрсатмага мувофиқ қонунларда тегишли қоидалар белгиланади. Ф К нинг 100-моддасига биноан фуқа ро ёки ташкилот ўз шаънига доғ туширадиган ва қадр-қимматини, ишбилармонлик обрўсини пастга урадиган маълумотларнинг, агар ана шу маълумотларни тарқатувчи шахс уларнинг ҳақиқат эканли гини исбот қила олмаса, суд орқали рад қилинишини талаб этишга ҳақлидир. Бунда қонун шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилишда шахснинг жамиятда ўз меҳнати билан тутган ўрни, топган обрўсини назарда тутади. Фуқаролик қонунчилигида бундай қоидаларнинг бўлиши шахсларнинг ҳуқуқлари яна ҳам кенгроқ ҳимоя қилинишига алоҳида эътибор берилганлигини билдиради. Шаън, қадр-қиммат ва ишчанлик обрўсига тажовуз қилинган тақдирда , кўп ҳолларда ҳуқуқ соҳибига моддий эмас, балки маънавий зарар етади. Маънавий зарар ҳуқуқи бузилган шахснинг жисмоний ёки руҳий изтироблари, қайғу - алам, ғам-ташвиш сингари кўриниш ларда намоён бўлади. Қонунга асосан, агар фуқарога унинг шахсий-номулкий ҳуқуқларини бузувчи ёхуд унга тегишли бошқа номоддий неъматларга тажовуз қилувчи ҳаракатлар орқали маънавий зарар етказилса, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда суд ҳуқуқбузар зиммасига кўрсатилган зарарни пул орқали (моддий кўринишда) товон тўлаш билан қоплашни юклаши мумкин. Маънавий зарарни қоплаш харажатларини белгилашда суд ҳу - қуқбузарнинг айби даражасини ва бошқа эътиборга молик ҳолатини ҳисобга олади. Суд, шунингдек зарар етказилган шахсни индивидуал хусусиятлари билан боғлиқ жисмоний ва ахлоқий қийноқлари (изтироблари, руҳий азоблари) даражасини ҳам ҳисобга олмоғи шарт. Шаън, қадр-қимматни ҳимоя қилишда кўп ҳолларда суд ҳуқуқни қайта тиклаш ёхуд ҳуқуқбузарликларни тўхтатишни таъминловчи чоралар кўради. Шаън – фуқаронинг муайян даражада тасдиқланиши, унинг ижтимоий ҳолатидир. Қадр-қиммат эса мазкур ҳолатнинг соҳиби онгида акс эттирилиши, яъни жамият томонидан тақдирлани шига кўра шахснинг ўз - ўзига берган баҳосидир. Бу масала Ўзбекис тон Республикаси Меҳнат кодекси 33 нинг 6- моддасида айтилганидек, меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситиш ни бартараф этиш ҳамда ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни тўлаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин. 33 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотмаси , 1996. 1-сонга илова.

Ишчанлик обрўси жисмоний ёки юридик шахснинг фуқаролик муомаласида иштирок этганидаги инсофли ёки инсофсиз ҳаракат қилишини билдиради. Бирор-бир фуқаронинг ёки ташкилотнинг номига, шаънига доғ туширишга, бадном қилишга, қадр-қимматини пастга урадиган маълумотларни тарқатишга қонун йўл қўймайди. Бундай ҳолларда ҳуқуқлари бузилган шахсларнинг манфаатлари, жиноят қонунчи л иги нормалари (ЖКнинг 139-140-моддалари) қўриқ ланиши-қўриқланмаслигидан қатъи назар, фуқаролик қонунчилиги билан ҳимоя қилинади (ФК, 100-модда). Ҳар қандай салбий маълумотлар шаън ва қадр-қимматни, ишчан лик обрўсини пастга урадиган ёки унга доғ туширадиган маълумотлар ҳисобланавермайди. Фуқаролик қонунида назарда тутилган маълу мотлар биринчидан, бировнинг шаънига доғ туширадиган ёки қадр-қимматини , ишчанлик обрўсини пастга урадиган бўлиши; иккинчи дан, бу маълумотлар тарқатилган бўлиши ва учинчидан, мазкур маълумотлар ҳақиқатга тўғри келавермайдиган бўлиши керак. Шахсларнинг обрўсига доғ туширадиган маълумотлар дейилган да , турмуш доираларига, жамиятимиз ахлоқ тамойилларига бўлган муносабатларнинг салбий баҳоланиши тушунилади. Маълумотлар конкрет фактларга баҳо беришдан ёки шахснинг хулқини, хатти-ҳаракатини баҳолашдан иборат бўлиши мумкин. Бун дай ишлар бўйича жавобгар тараф фактларнинг ҳақиқатда бўлганли гини исботласагина ёки келтирилган баҳо ва тавсиф далилларига тўғри келишини исботласагина, даъвогар олдида жавобгарликдан озод қилиниши мумкин. Агар жавобгар даъвогар шахсни тавсиф ловчи далилларнинг бўлганлигини исботлай олмаса ёки суд жавобгар берган баҳоси билан келишмаса, уни жавобгарликка тортиши мумкин. Башарти, фуқаронинг шаъни, қадр-қиммати ёки ишчанлик обрў сига путур етказувчи маълумотлар оммавий ахборот воситаларида тарқатилган бўлса, айни шу оммавий ахборот воситаларида раддия берилиши лозим (ФК, 100-модда, 3- қисм ). Башарти, бундай маълумотлар ташкилотдан олинган ҳужжатда учраса, бундай ҳужжат алмаштирилиши ёки чақириб олиниши лозим (ФК, 100- модда, 4- қисм ). Бошқа ҳаракатларда раддия бериш тартиби суд томонидан бегиланади, лекин у обрўга путур етказувчи маълумотларни тарқатиш усулига ва характерига мувофиқ бўлиши шарт. Обрўга путур етказувчи маълумотларни тарқатган шахс бундай маълумотларни рад этиш билан бирга уларнинг тарқатилиши натижасида етказилган моддий ва маънавий зарарларни ҳам тўлаши лозим.

Фуқаронинг исмга (номга) бўлган ҳуқуқи ва уни фуқаролик- ҳуқуқий ҳимоя қилиш . Номга бўлган ҳуқуқ муайян исмнинг соҳиби сифатида танилишига бўлган субъектив фуқаролик ҳуқуқидир. Мазкур ном воситасида фуқаро жамият аъзоси сифатида бошқа фуқаролардан ажралиб туради, индивидуаллашади. Фуқаронинг исми деганда , унинг исми ҳам, ота исми ва насаби (уруғ-авлоди номи) ҳам назарда тутилади. Ўтган мавзуларда айтганимиздек, ном олиш, яъни насаб, исм ва ота исмини олиш, номни ўзгартириш махсус қонунлар билан жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси ва фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш тартиби тўғрисидаги Қ оидалар билан тартибга солинади. ФКнинг 19-моддасида фуқаронинг исми билан боғлиқ қатор нормалар белгилаб қўйилган. Унга кўра , агар қонундан ёки миллий одатдан бошқача тартиб келиб чиқмаса, фуқаро ўз фамилияси ва номидан, шунингдек отасининг исми билан ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлади ҳамда уларни амалга оширади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда фуқаро тахаллусдан (тўқилган номдан) фойдаланиши мумкин. Фуқаро фуқаролик муомаласида яширин (аноним) тарзда ҳаракат қилишга фақат қонунда йўл қўйилган ҳолларда йўл қўйилади (масалан, мамлакатимизда муаллиф ўз асарининг номини кўрсат масдан, аноним тарзда нашр этишга ҳақли, тижорат банкларида хорижий валюталар кўринишида омонатлар қўйишга ҳақли). Фуқаро қонунда белгиланган тартибда ўз исмини ўзгартиришга ҳақли. Фуқаронинг ўз исмини ўзгартириши аввалги исми билан олган ҳуқуқ ва бурчларини бекор қилиш ёки ўзгартириш учун асос бўлмайди. Фуқаро ўз исмини ўзгартирганлиги ҳақида қарздорлари ва кредиторларига хабар бериши учун зарур чораларни кўриши шарт ва у мазкур шахсларда фуқаронинг исми ўзгарганлиги ҳақида маълумот йўқлиги туфайли келиб чиқиши мумкин оқибатлар хавфини ўз зиммасига олади. Исмни ўзгартирган фуқаро ўзининг аввалги исмига расмийлаш - тирилган ҳужжатларга ўз ҳисобидан тегишли ўзгартиришлар Кири тилишини талаб қилишга ҳақли. Масалан, шахс никоҳга кириши муносабати билан эри (хотини) фамилиясини олиши унинг аввалги ҳужжатлари (дипломи, омонат дафтарчаси, хизмат гувоҳномаси ва шу кабилар)ни ҳам тегишли равишда ўзгартири б бериш ҳақида тегишли идоралардан талаб қилиш ҳуқуқини вужудга келтиради . Бироқ бу ўзгартиришларни амалга ошириш харажатлари манфаатдор шахс зиммасига тушади. Айрим ҳолларда субъектларни ( м асалан , терговда, судда айбла нувчи, судланувчи сифатида қатнашаётган шахс, банкротлик бўйича иш қўзғатилган якка тадбиркор ёки тадбиркорлик субъекти муассиси бўлган жисмоний

шахсни) муайян вақтинчалик белгиланган муддатда ўз исмини ўзгартириш ҳақидаги мурожаати рад этилиши мумкин. Фуқаро туғилган вақтида олган исмини, шунингдек ўзгартирилган исмини фуқаролик ҳолати ҳужжатларини қайд этиш учун белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказиши керак. Бошқа шахс исмидан фойдаланиб , ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлишига йўл қўйилмайди. Ўз исми билан яшаш ҳуқуқига эътироз билдирилаётган ёки исмидан қонунсиз фойдаланилаётганлиги муносабати билан манфаат лари бузилаётган шахс манфаатларини бузувчидан бундай ҳаракат ларга чек қўйишни, раддия беришни талаб қилиши мумкин. Агар манфаат қасддан бузилаётган бўлса, жабрланган шахс қўшимча суръатда зарарни қоплашни талаб қилиши мумкин. Зарарни қоплаш учун манфаати бузилган шахснинг даромадини бериш талаб қилини ши мумкин. Манфаат қасддан бузилганида , жабрланувчи маънавий зарарнинг қопланишини ҳам талаб қилишга ҳақли. Масалан, бир шахс ўзини машҳур санъаткорлардан бирини нг номи билан кўрсатиб, чекка қишлоқларда концертлар беради. Бундан хабар топган санъаткор унинг номидан фойдаланган шахсга нисбатан ФКнинг 20-моддасида белгиланган тартибда ва асосларда даъво қилишга ҳақли. Исм ёки шахсий шаън эгаси бўлмаган, лекин оилавий мавқеига кўра бундан манфаатдор бўлган шахс ҳам ФКнинг 20-моддаси 2-қисмига асосан , ўзганинг исмидан ғайриқонуний фойдаланаётган шахсдан бу ҳаракатларга чек қўйишни ва раддия бериш ҳақидаги талабларни қўйиши мумкин. Бу шахс бошқа шахснинг ўлимидан кейин ҳам унинг исмини ва шаънини ҳимоя қилишга қаратилган талабларнинг бажарилишига ҳаракат қилиши мумкин. Исм ва шаънни бузиш туфайли келтирилган зарарни қоплаш талаби ўлимдан кейин тан олинмайди. Ишлар ва хизматлар – фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида Кўрсатиладиган хизматлар ва бажариладиган ишлар ҳам фуқа ролик ҳуқуқининг объектлари бўлиши мумкин. Айрим адабиётларда ишлар ва хизматлар моддий неъматлар таркибига киритилади 34 . Бу икки фуқаролик- ҳуқуқий муносабат объектининг бир-биридан асосий фарқи, мазкур объект билан боғлиқ ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга ошириш натижасида ашёвий- моддий кўринишга эга бўлган натижанинг яратилишидир. Агар моддий натижа яратиш мақсадида муносабатга киришилса у иш сифатида, моддий нарса яратишни мақсад қилиб қўймаса, хизмат деб номланади. Шу сабаб ҳам иш бажарилади, хизмат эса кўрсатилади. Асосан фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда тузиладиган пудрат шартномаларининг предмети ишлар билан боғлиқ бўлади ва пудрат шартномалари тушунчаси берилганда ушбу объект турига алоҳида эътибор қаратилади. ФКнинг 631-моддасига асосан пудрат шартномаси бўйича бир тараф (пудратчи) иккинчи тараф (буюртмачи)нинг топшириғига би ноан, маълум бир ишни бажариш ва унинг натижасини буюртмачига белгиланган муддатда 34 Раҳмонқулов Ҳ. Фуқаролик ҳуқуқининг объектлари. Ўқув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2009. -11 б.

топшириш мажбуриятини олади, буюртмачи эса иш натижасини қабул қилиб олиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олади. Пудрат шартномаларининг маиший, қурилиши, лойиҳа ва қидирув ишлари, илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрати каби турлари мавжуд. Пудрат шартномаси тузиш орқали хилма-хил кийимлар, уй-рўз ғор ашёлари ва бошқа нарсаларни тайёрланади, уй-жой, бино ва ин шоот қурилади, маиший техника воситалари таъмирланади ва айнан ушбу нарсалар иш бажариш оқибатида буюртмачига топширилади. Маиший пудрат шартномасида тадбиркорлик фаолиятини амал га ошираётган пудратчи буюртмачи-фуқаронинг топшириғи билан унинг маиший ёхуд бошқа шахсий эҳтиёжларини қондиришга қара тилган маълум ишларни бажаради. Қурилиш пудрати шартномаси бўйича эса муайян объект қурилади, таъмирланади ёки бошқа қурилиш ишини бажарилади. Лойиҳаловчи ёки қидирувчи буюртмачининг топшириғи бўйича белгиланган муддатда лойиҳа-смета ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва (ёки) қидирув ишларини бажариш мажбуриятини олса бу шартнома лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси ҳисобланади. Илмий-текшириш ишлари пудрат шартномаси бўйича илмий текширишлар, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат шартномаси бўйича эса – янги буюм намунасини, унга тегишли конструкторлик ҳужжатларини, янги технологияни ишлаб чиқиш ёки намуна нусхасини тайёрлаш билан боғлиқ ишлар амалга оширилади. Фуқаролик ҳуқуқи объекти сифатида ишлардан фарқли равишда алоқа, тиббиёт, адвокатлик, репититорлик, қўриқлаш, сақлаш, йўловчи, багаж, юк ташиш, транспорт экспедицияси, таълим билан боғлиқ муносабатларда хизмат кўрсатилади ва улар моддий неъмат яратилишини назарда тутмайди. Хизмат кўрсатиш туфайли масалан, репититорлик хизмати туфайли илм-маърифат ўқувчига сингдирилади, сайёҳлик хизмати туфайли сайёҳларга тегишли хизмат кўрсатилади. Йўловчи ташиш шартномаси бўйича ташувчи йўловчини, йўловчи багаж топширган бўлса, багажни ҳам белгиланган манзилга элтиб бериш ҳамда багажни олишга ваколат берилган шахсга топширилади. Транспорт экспедицияси шартномаси бўйича экспедитор ҳақ эвазига ва мижоз (юк жўнатувчи ёки юк олувчи) ҳисобидан экспеди ция шартномасида белгиланган юк ташиш билан боғлиқ хизматларни бажариш ёки бажаришни ташкил этади.

Буларнинг барчаси хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлиб, иккинчи тарафга моддий неъмат топшириш назарда тутилмайди. Умуман олганда хизматлар бу – қонун ҳужжатларига мувофиқ ижрочи фаолиятининг номоддий натижаси билан боғлиқ бўлган ҳамда шахсий эҳтиёжларни ҳақ эвазига қондиришга қаратилган муа йян ҳаракат ёки муайян фаолиятнинг амалга оширилиши тушуни лади 35 . Луғатларда хизматни фойда келтирувчи ҳаракат ва у ёки бу шахсга тақдим этиладиган маиший қулайлик деб қайд этилади 36 . Хизматлар иқтисоднинг барча жабҳаларини қамраб олган. БМТнинг Халқаро стандартлаштирилган саноат классификацияси маълумотларига кўра кўрсатилаётган хизматлар турларининг сони 600 дан ошмоқда 37 . Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган ва “Ўзстандарт” Агентлигининг 2006 йил 12 майдаги 05-15- сон қарори билан тасдиқланган ва жорий этилган “Ўзбекистон Республикаси фаолият турлари бўйича хизматлар таснифлагич (классификатор)ида асосий 32 та хизмат турлари санаб ўтилган ва улар ўз-ўзидан майда тармоқларга бўлиниб кетган 38 . Хизматларнинг ҳуқуқий табиати фуқаролик ҳуқуқи назарияси қоидаларидан келиб чиқадиган бўлсак, фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш объекти ва фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатидаги кўринишларда намоён бўлади. Фуқаролик ҳуқуқий тартибга солиш объекти сифатидаги хусусияти фаолиятнинг алоҳида турига нисбатан қўлланилиши билан изоҳланади. Зеро у иқтисодий муносабатларда товар ва ишлар билан биргаликда эркин ҳаракатда бўлади. Фуқаро лик-ҳуқуқий муносабатларни вужудга келишига сабаб бўлувчи фуқаролик ҳуқуқининг объекти сифатида хизматлар эса муайян шарт номавий муносабатларни амалга ошириш жараёнида ўз хусусиятини намоён этади ҳамда шартнома предметини ташкил этади. 35 Нарматов Н.С. Хизмат кўрсатиш соҳасида тадбиркорлик фаолиятини фуқаролик-ҳуқуқий тартибга солиш муаммолари. –Тошкент: Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти. 2009. -14 б. 36 Толковый словарь русского языка. –М.: 1994. –С. 828 37 Международные экономические отношения: Учебник. Под.общ.ред.В.Е.Рыбалкина. –М.: 1998, -С. 123. 38 Ўзбекистон Республикаси фаолият турлари бўйича хизматлар таснифлагичи. Расмий нашр. –Тошкент: Ўзстандарт. 2006. -127 б.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти

Фуқаролик-ҳуқуқий муносабат

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон

Фуқаролар – фуқаролик ҳуқуқининг субъектлари сифатида