Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида Режа: 1.Умумий қоидалар 2. Ўзбекистон Республикаси – мамлакатнинг ички оборотида фуқаролик–ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти 3. Ўзбекистон Республикаси – мамлакатнинг ташқи оборотида фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиси

Умумий қоидалар Ўзбекистон Республикасининг мустақил давлат деб эълон қили-ниши, унинг халқаро ҳуқуқ субъекти, мустақил суверен давлат сифатида тан олиниши Ўзбекистоннинг ўз бойлигини ўзи мустақил тасарруф қилиш имкониятини берди. Эндиликда бозор иқтисодиёти шароитига ўтаётган Ўзбекистон Республикаси иқтисодий алоқалар-нинг турлари ва шаклларини мустақил белгилаш имкониятига эга бўлди. Дарвоқе, Ўзбекистон мустақиллигининг моддий асоси ҳам унинг мол-мулкидир[64]. Ўзбекистон Республикаси ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган объектлардан хорижий давлатлар, уларнинг юридик ва жис-моний шахслари, халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали ҳам-корлик ўрнатишга, бундай ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган жами амалий ҳаракатларни рўёбга чиқариш учун фойдаланади. Маълумки, давлатнинг сиёсий ташкилот сифатидаги асосий ижтимоий вазифаси жамиятдаги мавжуд субъектларнинг, яъни турли гуруҳлар, миллатлар ва элатлар, кишилар ўртасидаги жипс-ликни таъминлашдан иборат. Шу маънода барча ҳуқуқий демо-кратик давлатларда бўлгани сингари Ўзбекистон Республикасида ҳам Ўзбекистон, унинг халқи номидан фақат у сайлаган Олий Маж-лис ва Президентгина иш олиб бориши мумкин (Ўзбекистон Рес-публикасининг Конституциянинг 10-модда). Манбалар мавзусида айтганимиздек, Конституция нормалари жорий қонун ҳужжатларида тўлдириб борилади. Жумладан, юқоридаги норма ФКнинг 214-моддасида янада мустаҳкамланиб, шундай дейилади: “Республика мулки бўлган мол-мулкни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ёки улар махсус вакил қилган органлар (қонунда бошқача ҳол белгиланмаган бўлса) тасарруф қиладилар”. Амалда давлат номидан юқоридаги нормадан келиб чиқиб, турли вазирлик, давлат қўмиталари, давлат ташкилотлари қатнашиши мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 21 февралдаги фармонига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасининг ягона ташқи

иқтисодий сиёсатини ўтказиш, ташқи бозорда умумдавлат манфаатларини таъминлаш, чет мамлакатлар билан иқтисодий, тех-никавий ва савдо ҳамкорлиги самарадорлигини ошириш, бу соҳада бошқарувни такомиллаштириш ва халқаро миқёсдаги самарали ишда ташқи иқтисодий фаолият қатнашчиларига зарур шарт-ша-роит яратиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлиги ташкил этилди[65]. Кейинчалик бу вазирлик Ташқи иқтисодий алоқалар агентлиги, бугунги кунда эса ушбу вазирлик Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 21 июлдаги ПФ-3631-сонли Фармони билан Ташқи иқтисодий алоқалар, инвести-циялар ва савдо вазирлиги этиб қайта ташкил этилди[66]. Ўзбекистон Республикасининг юридик шахслари ва фуқаро-ларининг ҳуқуқ ҳамда манфаатларини таъминлаш, ташқи иқтисодий фаолият соҳасида бевосита ўзаро фойдали алоқаларни ўрнатиш мақсадида хорижий давлатларда, халқаро ташкилотлар ҳузурида Ўзбекистон Республикасининг савдо ваколатхоналари таъсис эти-лади. Бу ваколатхоналар ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси қонунларига, ўзлари тўғрисидаги Низомга, шунингдек Ўзбекистон Республикаси ҳамда ваколатхона жойлашган давлатлар иштирокчи бўлган халқаро шартномаларга амал қилади. Чет элдаги ваколат-хоналар тўғрисидаги Низом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ-камаси томонидан тасдиқланади. Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси ўз мулкини эгаллаш, фойдаланиш ва тасарруф этиш юзасидан фуқаролик ҳуқуқининг мустақил субъекти сифатида мамлакат ичида ва хорижда чет давлатлар ва бошқа субъектлар билан бўладиган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда қатнашиб, ўз номидан ҳаракат қилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида айтилганидек, Ўзбе-кистон – суверен демократик республика деган ном билан мустақил давлат бўлиб, ўзининг миллий давлат ва маъмурий-ҳудудий тузили-шини, давлат

ҳокимияти ва бошқарув органларининг тизимини бел-гилайди, ички ва ташқи сиёсатни амалга оширади (1, 2-моддалар). Давлатнинг фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги иштироки унинг суверенитет соҳиби эканлигидан келиб чиқади. Давлат суверенитет соҳиби сифатида ягона ва бўлинмасдир. Шунга биноан давлат фуқаролик-ҳуқуқий муносабатда якка ва ягона субъект (фуқаролар ва юридик шахслар каби кўп ва турли хил эмас) деб қаралади. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик ҳуқуқининг бошқа субъектлари билан тенг ҳуқуқли иштирокчи ҳисобланади. Давлат – олий ҳокимият, суверенитет соҳиби бўлганлиги туфайли фуқаролик-ҳуқуқий муносабат субъекти сифатида ўзига хос хусусиятларга эга. Чунончи: 1. Давлат фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлари субъекти сифати-да фуқаролик ҳуқуқи субъектлари амал қиладиган қонунларни ўзи белгилайди. 2. Давлат органлари фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари вужудга келишининг асоси бўладиган ҳужжатлар чиқариши мумкин (ФК, 8-модда, 2-банд). 3. Давлат иммунитетдан фойдаланади, яъни давлат мол-мул-кидан ҳақ ундиришга давлат органлари рози бўлгандагина йўл қўйилади. 4. Ҳуқуқ ва муомала лаёқатини чеклаш бўйича бошқа субъект-ларга тааллуқли бўлган қоидалар давлатга нисбатан татбиқ этил-майди. Бироқ айни пайтда, давлатнинг ҳуқуқлари мутлақ чексиз ҳам эмас. Масалан, давлат шахсий ҳуқуқларга эга бўлмайди. Бинобарин, давлат алоҳида хусусиятларга эга бўлган субъектдир. Ўзбекистон Республикаси – мамлакатнинг ички оборотида фуқаролик– ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти

Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 79-моддасига асосан давлат фуқаролик қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган муно-сабатларда уларнинг бошқа иштирокчилари билан баб-баравар асосларда иштирок этади. Давлатнинг мамлакат ички оборотидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларида иштироки қуйидагиларда намоён бўлади: а) давлат ўзига қарашли мол-мулкка нисбатан мулкдор сифа-тида ҳаракат қилганида; б) эгаси бўлмаган ёки эгаси номаълум бўлган ашё эгасиз ҳисобланиб, у суд қарори билан давлат эгалигига ўтказилганида (ФК, 191-модда); в) Фуқаролик кодексининг 193-моддасига, 2-бандига биноан ашёни топиб олган шахс топилган ашёни мулк қилиб олишдан бош тортса, ашё давлат мулкига ўтганда; г) ҳар бир фуқаро васият бўйича ўзининг бутун мулкини ёки унинг бир қисмини давлатга васият қилиб мерос тариқасида қолдиришида (ФК, 1120- модда); д) Ўзбекистон Республикаси давлати ҳуқуқ субъекти сифатида баъзи фуқаролик-ҳуқуқий характерда бўлган кредит муносабатла-рида, масалан, давлат заёми облигацияларини сотишида, қарз шартномасида иштирок этганида; е) табиий офатлар, авариялар, эпидемиялар, эпизотиялар юз берган тақдирда ва фавқулодда тусдаги бошқа вазифаларда мол-мулк жамият манфаатларини кўзлаб, давлат ҳокимияти органи қарорига мувофиқ мулкдордан унга мол-мулкнинг қийматини тўла-ган ҳолда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва шартлар асосида олиб қўйилишида (реквизиция). Бунда реквизиция ўткази-лишига сабаб бўлган вазиятларнинг амал қилиши тўхтаганидан кейин реквизиция қилинган мол-мулкнинг собиқ эгаси сақланиб қолган мол-мулкни ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли эканлигида (ФК, 203-модда); ё) мол-мулк мусодара қилинганида, яъни қонунда назарда тутилган ҳолларда мол-мулк суднинг ҳукми (қарори)га мувофиқ жиноят ёки ўзга

ҳуқуқбузарлик қилганлик учун ҳақ тўламасдан мулкдордан олиб қўйилишида (ФК, 204-модда); ж) давлат баъзи ҳолларда муаллифликка оид ҳуқуқий муноса-батларда, масалан, асарни нашр этиш ҳуқуқини сотиб олганида, ихтирочилик муносабатларида ихтирога бўлган патентни сотиб олганида ҳуқуқ субъекти сифатида иштирок этишида. Бундай ҳуқуқий муносабатларда давлатнинг иштирок этиши натижасида олинган даромадлар ҳам давлат бюджетига ўтказилади. Шу билан бирга, давлат маблағлари ҳисобига яратилган интеллектуал мулк объектига нисбатан ҳам давлат мулк ҳуқуқини қўлга киритади; з)давлат, шунингдек концессия муносабатларида ҳам қатнаша-ди; Унга кўра, давлат чет эл фирмаси хусусий шахс билан келишиб олинган шартлар асосида муайян хўжалик фаолиятини амалга ошириш; ер ости бойликларини ишлаб чиқариш ва фойдали қазилмаларни кавлаб олиш, корхоналар қуриш ва экспулатация қилиш ҳамда бошқа ҳуқуқларни беради[67]; и) давлат чет мамлакатларда кўчмас мулкни сотиб олишида ва ҳ.к. Давлат ўзининг фуқаролик-ҳуқуқий мажбуриятлари бўйича ўз мулки бўлган маблағлари билан жавоб беради. Фуқаролик қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган муносабатларда давлат номидан юқорида айтганимиздек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари ҳамда улар махсус вакил қилган бошқа органлар иштирок этадилар. Мамлакат ичидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда, яъни унинг ички оборотида давлат номидан аксарият ҳолларда Ўзбекис-тон Республикасининг тегишли вазирликлари ва давлат қўмиталари қатнашади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда, Ўзбекистон Рес-публикаси давлати номидан ҳаракат қилувчи органлар тизимида Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитаси ва Молия вазир-лиги, Марказий банк алоҳида мавқега эга. Масалан, давлат номидан давлат мулкини идора этадиган ва бошқарадиган орган Ўзбекистон Республикаси Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўл-лаб-

қувватлаш қўмитасидир. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисидаги 1991 йил 19 ноябрь қонунига биноан бу орган: –мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш билан боғлиқ бўлган муносабатларни давлат номидан амалга оширади; –хусусийлаштириш тўғрисидаги битимларни тузади; –хусусийлаштириш ва ижарага бериш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳуқуқий муносабатларни амалга оширади. Давлат идораларини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлардаги иштироки икки хил кўринишда бўлади: 1. Давлат номидан иштирок этиш. Бунда – муайян орган давлат номидан ҳаракат қилади ва давлат учун ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келтиради (Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлигининг чет эл компанияси билан тузган шартномаси бунга мисол бўла олади). 2. Давлат органи фуқаролик муомаласида ўз номидан ҳаракат қилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ишлар бошқармасининг дўконлардан идора жиҳозларини сотиб олиши. Бунда фақат Олий Мажлисга бириктирилган мол-мулкка нисбатан ҳуқуқ ва мажбуриятлар юзага келади. Давлат баъзи ҳолларда субъект сифатида ўзининг мансабдор шахслари ёки органлари томонидан етказилган мулкий зарарни тўлашда жавобгар бўлади (масалан, дастлабки тергов, тергов, прокуратура, суд органларининг мансабдор шахслари фуқароларга нисбатан қилган ғайриқонуний ҳаракатлари натижасида уларга етказилган зарар учун жавобгар бўладилар). Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 15-моддасида айтилганидек, давлат органи ёки ушбу органлар мансабдор шахсларининг ғайри-қонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги), шу жумладан давлат органи томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлмаган ҳужжат чиқарилиши натижасида фуқарога ёки юридик шахсга етказилган зарар давлат томонидан тўланиши керак.

Ўзбекистон Республикаси – мамлакатнинг ташқи оборотида фуқаролик- ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиси Ўзбекистон давлати ташқи оборотда ҳам мустақил ҳуқуқ субъекти сифатида иштирок этади. Ўзбекистон Республикаси ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган объектлардан хорижий давлатлар, уларнинг юридик ва жисмоний шахслари, халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали ҳамкорлик ўрнатишда, бундай ҳамкорликни ривожлантиришда барча амалий ҳаракатларни рўёбга чиқариш учун фойдаланади. Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвес-тициялар ва савдо вазирлиги давлат органи бўлиб, республиканинг барча ташқи иқтисодий алоқаларни координация қилади, тартибга солади, назорат қилади ва бошқаради. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқари ва хорижда республика номидан барча ташқи иқтисодий масалалар бўйича унинг манфаатларини кўзлаб ҳаракат қилиш билан бирга Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартно-маларидан келиб чиқадиган мажбуриятларни ҳам ўз зиммасига олади. Агентлик ўзининг фаолиятини бевосита Ўзбекистон Респуб-ликаси Вазирлар Маҳкамаси раҳбарлигида амалга оширади. Агент-лик ягона ташқи иқтисодий сиёсат юритиш ва уни режалаштириш стратегиясини шакллантириш учун умумдавлат манфаатларини ҳам ташқи бозорда таъминлаш, хорижий мамлакатлар билан бўладиган иқтисодий, илмий, техникавий, савдо, спорт, сайёҳлик ва бошқа муносабатларни ривожлантириш, бу соҳада бошқарувни такомил-лаштириш ва ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларининг сама-рали ишлаши учун зарур бўлган шароитларни таъминлаш мақсадида тузилган.

Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвести-циялар ва савдо вазирлиги, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоят-лар ва Тошкент шаҳрида вазирликнинг ваколатларини олган бошқармалар, улар қошида тузилган хўжалик ҳисобидаги тижорат тузилмалари, филиаллари, республика ҳудудидами ёки хорижий мамлакатлар ҳудудида бўлишидан қатъи назар, хорижий мамлакат-ларда жойлашган ваколатхоналари, республиканинг хўжалик ҳисо-бидан ташқи иқтисодий ва ташқи савдо бирлашмалари, фирмалари, тижорат-реклама маркази, транспорт ваколатхонаси ва бошқа юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган ташкилотлар вазирлик тизимини ташкил қилади. Қорақалпоғистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлиги ўзининг бутун фаолиятини Ўзбекистон Республикасининг ягона иқтисодий сиёсатига мувофиқ ва Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий алоқалар, инвести-циялар ва савдо вазирлиги раҳбарлигида амалга оширади. Бошқармалар маҳаллий давлат ҳокимияти органлари билан ташқи иқтисодий алоқалар соҳасида муштарак иш олиб борадилар. Вазирлик ўз тармоғидаги хўжалик ҳисобида иш олиб бораётган ва бошқа ташқи иқтисодий ташкилотларнинг мажбуриятлари бўйича бу ташқи иқтисодий ташкилотлар эса агентликнинг мажбуриятлари бўйича жавобгар бўлмайдилар. Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлиги Ўзбекистон Республикасининг хорижий мамлакатлар билан бўлади-ган барча иқтисодий муносабатларида асосий роль ўйнайди ва Республика номидан иш олиб боради. Вазирлик ўзининг иш фаолиятида Ташқи ишлар вазирлиги, Марказий банк билан узвий ҳамкорлик қилади. Ташқи Ишлар вазирлиги тизимида халқаро шартномалар бўлими бўлиб, у респуб-лика ҳукуматининг барча шартномаларини ишлаб чиқишда вазир-лик билан ҳамкорлик қилади.

Шунингдек, иқтисодий алоқаларга тегишли шартномаларни амалга ошириш учун унинг нусхаларини Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлигига юборади. Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазири республика ҳукуматининг ваколатига мувофиқ хорижий мамлакат-лар билан уларнинг юридик ва жисмоний шахслари билан тузила-диган халқаро шартномаларни имзолаши, халқаро анжуманларда унинг номидан вакил бўлиб иштирок этиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг юридик шахслари ва фуқарола-рининг қонуний ҳуқуқ ҳамда манфаатларини таъминлаш, ташқи иқтисодий соҳада бевосита ўзаро фойдали алоқаларни ўрнатиш мақсадида хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ҳузурида Ўзбекистон Республикасининг савдо ёки ўзга ваколатхоналари таъсис этилади. Бу ваколатхоналар ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Қонунларига, ўзлари тўғрисидаги Низомга, шунингдек Ўзбекистон Республикаси ҳамда ваколатхона жойлашган давлатлар иштирокчи бўлган халқаро шартномаларга амал қилади. Чет элдаги ваколатхоналар тўғрисидаги Низом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. ФКнинг 80-моддасига биноан Давлат ўзи тузган юридик шахс мажбуриятлари юзасидан жавобгар бўлмайди (қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари). Давлат мажбурияти юзасидан юридик шахс ҳам жавобгар бўлмайди. Ушбу қоидалар давлат тузган шартнома асосида юридик шахснинг мажбуриятлари бўйича ўз зиммасига кафиллик олган (кафолат берган) ёки мазкур юридик шахс давлатнинг мажбуриятлари бўйича ўз зиммасига кафиллик олган (кафолат берган) ҳолларга тааллуқли эмас.

Похожие

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар

Фуқарлик ҳуқуқининг субъекти сифатида фуқаролар. Фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида юридик шахслар

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти

Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар ва уларнинг субъектлари

Ҳуқуқий муносабатлар