Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар ва уларнинг субъектлари - Юриспруденция - Рефераты

Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар ва уларнинг субъектлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Режа: 1.Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси 2.Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари, уларнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатлари 3. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши асослари ва мазмуни

Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси Ҳуқуқий меъёр (норма)лар билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар ҳуқуқий муносабатлар деб аталади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар фуқаролик муомала ишларининг, яъни фуқаролар билан фуқаролар, ташкилотлар билан фуқаролар ўртасида бўладиган шахсий, мулкий, оила ҳуқуқи, меҳнатга оид уй-жой ва бошқа ҳуқуқий муносабатлардан, айрим ташкилотлар билан фуқаролар ўртасидаги баъзи хўжалик муносабатларидан келиб чиқадиган ишларнинг судда кўрилиши ва ҳал қилинишида, суд, хўжалик суди ва бошқа баъзи органлар қарорларининг ижро қилинишида иштирок этувчилар ўртасида бўладиган ижтимоий муносабатлардан иборатдир. Бундай ҳуқуқий муносабатлар суд билан фуқаролик иши юзасидан бўлган даъвогар ўртасида, суд билан жавобгар ўртасида, суд билан прокурор ва бошқа органлар ўртасида, суд билан тарафларнинг вакиллари ўртасида бўлиб, фуқаролик процессуал ҳуқуқий нормалари билан тартибга солинганлиги туфайли фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар бўлиб ҳисобланади. Суд билан фуқаролик процессининг бошқа иштирокчилари ўртасида вужудга келадиган муносабатлар ҳам фуқаролик процессуал ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинганлиги сабабли фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар бўлиб кўрилади. Фуқаролик процессида, яъни фуқаролик суд ишларининг юритилишида ва бундай ишлар бўйича чиқарилган қарорларнинг ижро этилишида вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлар фуқаролик, оила, меҳнат, маъмурий ҳуқуқ масалаларига оид ва бошқа ҳуқуқий муносабатлардан фарқланиши керак. Масалан, фуқаролик ҳуқуқига оид муносабатларни олсак, унинг объектлари ҳар турли мулкий (моддий) ҳуқуқлар, ашёлар, мулкни эгаллаш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш (идора этиш, бошқариш)га оид ҳуқуқлар, шахсий ва мулкий ҳуқуқларни амалга оширишга қаратилган

хилма-хил юридик ҳаракатлар, ижодий меҳнат натижалари, чунончи: муаллифлик ҳуқуқи тўғрисидаги муносабатлар ва бошқа мулкий ва шахсий характердаги ҳуқуқий муносабатлар бўлади. Моддий ҳуқуқий муносабатларга оид тушунчалар фуқаролик, оила, меҳнат, уй-жой, маъмурий ва бошқа ҳуқуқ фанларида батафсил ёритилган. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг муҳим хусусиятлари қуйидагилардан иборат: биринчидан, суд ҳар бир фуқаролик процессуал муносабатда албатта иштирок этувчи субъект бўлиб кўрилади. Чунки бундай муносабатлар юқорида айтганимиздек, суд билан процессда иштирок этувчиларнинг бири ўртасида, масалан, суд билан даъвогар ўртасида, суд билан жавобгар ўртасида ва процесснинг бошқа иштирокчилари ўртасида вужудга келади. Аммо бундай муносабатлар суд билан процесснинг барча иштирокчилари ўртасида бир вақтнинг ўзида вужудга келмайди. Бинобарин, фуқаролик процессуал муносбатларда барча ҳолларда фақат иккита субъект бўлиб, улардан бири албатта суд бўлади. Фуқаролик ишида иштирок этувчи тарафлар, учинчи шахслар ва процесснинг бошқа иштирокчилари тўғридан- тўғри ўзаро фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларда бўлмайдилар, чунки фуқаролик процессуал ҳуқуқ меъёрлари мазмунида фуқаролик процесси иштирокчилари ўртасидаги муносабатларнинг суддан ташқари вужудга келиши назарда тутилмаган.1 Суд ҳокимияти давлатнинг муҳим вазифасини одил судловни амалга оширади. Бинобарин, суд фақат фуқаролик ишларини юритиш тартибидагина, яъни ўзининг процессуал фаолиятини амалга ошириш жараёнида шахсларнинг (фуқароларнинг, ташкилотларнинг) бузилган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилади. Демак, ҳар қандай процессуал ҳуқуқий муносабат фақат суднинг процессуал фаолияти натижасидагина вужудга келиши мумкин ва шунинг учун ҳам суд барча ҳолларда ҳар қандай фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси бўлади. Фуқаролик процессида иштирок этувчи

барча шахсларнинг ўзаро процессуал муносабатлари фақат суднинг тегишили ҳаракатлари воситасидагина амалга оширилади; иккичидан, фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларда асосий субъект бўлиб кўрилган суднинг манфаатлари процессуал ҳуқуқий муносабатнинг бошқа субъектлари манфаатларига зид келмайди. Чунки суднинг ўзи фуқаролик суд ишларининг юритилишида ҳуқуқий муносабат субъектларининг процессуал ҳуқуқлари мумкин қадар тўла амалга оширилишидан манфаатдор бўлиб кўрилади. Шунинг учун ҳам ФПКнинг 15- моддасида кўрсатилганидек, суд тақдим қилинган материаллар ва баёнотлар билангина чекланмасдан, ишнинг ҳақиқий ҳолатини ҳар тарафлама тўлиқ ва ҳолисона равишда аниқлаш учун қонунда кўрсатилган ҳамма чораларни кўришга ҳақли. Суд ишда иштирок қилаётган шахсларга уларнинг ҳуқуқ ва бурчларини тушунтириш, процессуал ҳаракатлар қилиш ёки қилмасликнинг оқибатлари тўғрисида уларни огоҳлантиради ҳамда ишда иштирок қилаётган шахсларга ўз ҳуқуқларни амалга оширишларида ёрдам кўрсатади; учинчидан, процессуал ҳаракатни амалга оширишда вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар фақат юридик муносабатлар тарзидагина мавжуд бўлиши мумкин. Бинобарин, суд ҳуқуқ меъёрлари билан тартибга солинмайдиган муносабатлар бўйича бузилган ҳуқуқни, масалан, кимор уйнаб пул юткизган фуқаронинг мулкий ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун ҳеч қандай шахс билан процессуал ҳуқуқий муносабатга кириша олмайди; тўртинчидан, фуқаролик процессуал муносабатларда процесснинг барча иштирокчилари фақат суд билан процессуал муносабатларда бўлсалар ҳам, аммо бу ҳолат ягона бир бутун процессуал ҳуқуқий муносабатни вужудга келтирмайди. Маълумки, судда фуқаролик ишлари юритилишида суд билан процесснинг бошқа иштирокчилари ўртасида фақат биргина ҳуқуқий муносабат вужудга келмасдан, балки бир нечта процессуал ҳуқуқий муносабатлар вужудга келади. Чунончи: суднинг даъвогар билан бўлган процессуал муносабати ўзининг мазмуни, вужудга келиши асоси ва вақти

бўйича суднинг учинчи шахс билан ёки суднинг гувоҳ билан бўладиган муносабатидан фарқ қилади. Тегишли фуқаролик иши юзасидан бўладиган ҳар қандай иш юритиш жараёни бу ишда қатнашувчи субъектларнинг доирасига қараб, бир қанча ҳуқуқий муносабатларни ўз таркибига олиши мумкин. Бу ҳуқуқий муносабатларнинг ҳар қайсиси бир-бири билан бевосита боғлиқ бўлганлиги туфайли уларнинг ҳар бири ҳуқуқий муносабатлар мажмуининг таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Масалан, суд билан даъвогар ўртасида муайян ҳуқуқий муносабат бўлиши, суд билан жавобгар ўртасида ҳам ҳуқуқий муносабатни вужудга келтиради. Бинобарин, маълум иш бўйича бўладиган фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабат барча ҳолларда кетма-кет вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатлар тизимининг муайян мажмуи бўлиб кўрилади. Бу муносабатларнинг тизими ҳар бириш учун ўзига хос ва мустақил бўлади. Иш юритиш жараёни давомида бу муносабатлардан баъзилари бекор бўлиши, баъзилари янгитдан вужудга келиши ёки мутлоқ янги ҳуқуқий муносабатлар вужудга келиши мумкин. Фуқаролик жараёнида ҳар бир аниқ иш бўйича иштирок этувчиларнинг процессуал ҳаракатлари ягона умумий мақсадга эришиш учун, яъни муайян ҳуқуқуклар ва қонуний манфаатларни ҳимоя қилишга қаратилганлиги сабабли бу умумий мақсад аниқ иш юзасидан бўладиган фуқаролик процессуал муносабатлар тизимининг асоси бўлиб кўрилади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари, уларнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатлари

Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари, яъни фуқаролик ишида иштирок этувчи шахсларнинг бир томондан, энг асосий ва ҳал қилувчиси суд ҳисобланади. Иккинчи томонидан эса, фуқаролар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда жамоат бирлашмалари бўладилар.1 қонун фуқаролик процессуал ҳуқуқнинг субъекти сифатида Ўзбекистонда яшовчи чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган-шахсларни ҳам танийди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 23-моддасида Ўзбекистон Республикасида чет эл фуқаролигига ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга қонунда назарда тутилган ҳуқуқлар ва эркинликлар, шу жумладан, ўзларига тегишли шахсий, мулкий, оилавий ва бошқа ҳуқуқларни ҳимоя қилмок учун судга ва давлатнинг бошқа органларига мурожаат қилиш ҳуқуқи халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ таъминланиши, улар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, қонунлари ва халқаро шартномалари билан белгиланган бурчларни адо этишлари кўрсатилган. Шу муносабат билан мазкур шахслар фуқаролик процессуал муносабатларга киришишлари, яъни бирон-бир ҳуқуқ тўғрисида ёки қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаат тўғрисида судга мурожаат қилишлари билан фуқаролик процессуал муносабатнинг субъектлари бўлиб ҳисобланадилар. Фуқаролик процессуал муносабатларнинг субъектлари доираси уларнинг процессда иштирок этиш мақсадлари ва вазифалари билан белгиланади. Суднинг вазифаси юқорида айтилганидек, одил судловни амалга оширишдан иборат бўлганлиги сабабли фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабат субъектларининг орасида суд алоҳида ҳал қилувчи ўринни эгаллайди, чунки фақат судья томонидан даъво аризаси қабул қилингани тақдирдагина фуқаролик иши қўзғатилиши ва бу иш юзасидан муайян процессуал ҳаракатлар қилиниши мумкин бўлади.

Фуқаролик процессуал муносабатларнинг субъектлари фақат биринчи инстанция судларигина бўлмасдан, ишни шикоят ва назорат тартибида кўрувчи иккинчи инстанция судлари ва бошқа юқори суд органлари ҳам бўлиши мумкин. Фуқаролик процессуал муносабатларнинг субъектлари орасида муҳим ўринни ишда иштирок этувчи шахслар эгаллайдилар. Уларнинг процессуал фаолияти фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг бориши ва ривожланишига, фуқаролик процессининг бутунлайича вужудга келиши, ўзгариши ва бекор қилинишига таъсир қилади. Ишда иштирок этувчи шахсларнинг таркиби ФПКнинг 33-моддасида санаб ўтилган. Бу қонунда кўрсатилишича, ишда иштирок этувчи шахслар деб, ФПКнинг 5 ва 48-49-моддаларида кўрсатилган асослар бўйича процессда қатнашувчи тарафлар учинчи шахслар, уларнинг вакиллари, процессда бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишда иштирок этадиган прокурор, давлат бошқаруви органлари ташкилотлар ва айрим фуқаролар ишда иштирок этувчи шахслар деб тан олинади. Ишда иштирок этувчи шахсларнинг муайян ишнинг олиб борилишида ҳуқуқий жиҳатдан қанчалик манфаатдор бўлишлари даражаси ҳар хилдир. Бундай шахсларнинг бир группаси, чунончи: даъво ишида иштирок этувчи тарафлар ва учинчи шахслар, давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоят ва аризалар бўйича иш юритиш муносабатларидан келиб чиқадиган ишларда иштирок этувчилар (ФПКнинг 264-моддаси) ва алоҳида тартибда кўриладиган иш юзасидан арз қилувчилар (ФПКнинг 279-моддаси) ўзларининг субъектив ҳуқуқларини ёки қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатларини қўриқлаш учун жараёнда қатнашишлари сабабли, ишнинг қандай оқибат билан тугатилишида моддий-ҳуқуқий ва процессуал жиҳатдан манфаатдор бўладилар. Ишда қатнашувчи шахсларнинг иккинчи бир гуруҳи эса, масалан, прокурор, давлат идора органлари, касаба уюшмалари

ўзларининг ҳуқуқларини қўриқламасдан, балки давлат ёхуд жамоатчилик манфаатларини ёинки айрим фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қиладилар ва иш юзасидан қабул қилинадиган қарорлар уларнинг субъектив ҳуқуқ ва манфаатларига таъсир қилмайди. Ишнинг кўрилиши ва ҳал қилинишида уларнинг манфаатдорлиги моддий-ҳуқуқий турда бўлмасдан, балки процессуал ҳуқуқий турда бўлиб, иш юзасидан қонуний ва асослантирилган қарорларнинг чиқарилиши мақсадини кўзлайдилар. Фуқаролик ишида иштирок этувчи шахслардан ҳар қайсилари жараёнда қатнашишларининг мақсадлари ва асосларига қараб қатор процессуал ҳуқуқ ва бурчларга эга бўладилар. Чунончи: бу шахслар ФПКнинг 34-моддасида кўрсатилганидек, иш материаллари билан танишишга, улардан кўчирмалар ва нусхалар олишга, четлатиш тўғрисида арз қилишга, далиллар тақдим этишга, далилларни текширишда иштирок этишга, ишда иштирок этаётган бошқа одил судловни амалга оширишда кўмаклашаётган шахсларга, гувоҳларга, эксперларга, мутахассисларга саволлар беришга, арз қилиш, илтимослар қилишга, судга оғзаки ва ёзма баёнотлар беришга, суд текшируви давомида келиб чиқадиган ҳамма масалалар бўйича ўзларининг важ ва мулоҳазаларини баён қилишга, ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимос, важ ва мулоҳазаларига қарши эътироз билдиришга, суднинг ҳал қилув қарори ва ажрими устидан шикоят қилишга, суднинг чиқарган ҳал қилув қарори, ажрими, қарорини мажбурий равишда ижро этишни талаб қилишга, суднинг ҳал қилув қарорини ижро этиш юзасидан суд ижрочисининг ҳаракати вақтида ҳозир бўлишга, шунингдек, ўзларига ФПК бўйича берилган бошқа процессуал ҳуқуқлардан фойдаланишга ҳақлидирлар. Ишда иштирок этаётган шахслар ўзларига тегишли ҳамма процессуал ҳуқуқлардан инсофли равишда фойдаланишга мажбурдирлар. Улар ҳуқуқларидан процессни чўзиш ёки судни янглиштириш мақсадларида фойдалана олмайдилар.

Ишда иштирок этувчи шахслардан бошқа жараёнда ишнинг кай тарзда ҳал бўлишига юридик жиҳатдан манфаатдор бўлмаган, аммо жараённинг субъектлари бўлиб ҳисобланган ва муайян процессуал ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлган шахслар ҳам жараёнда қатнашадилар. Бундай шахслар жумласига: гувоҳлар, экспертлар, мутахассислар, таржимонлар киради. Уларнинг процессуал ҳаракатлари доираси бирмунча чекланган. Улар фақат аниқ белгиланган ҳаракатларни қилиш учун зарур бўлган ҳуқуқ ва бурчларгагина эга бўладилар. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари, қонунга биноан процессуал ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлган шахслар (фуқаролар ва ташкилотлар)гина бўлиши мумкин. Фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқати деб фуқаролик процессуал ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлиш лаёқатига айтилади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқати Ўзбекистон Республикасининг барча фуқароларига, шунингдек юридик шахс ҳуқуқидан фойдаланадиган давлат идораларига, муассасаларига ва жамоат ташкилотларига тенг даражада берилади (ФПКнинг 38-моддаси). Фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқатига мувофиқ ишда иштирок этувчи шахслар ФПКнинг 34-моддасида кўрсатилган ҳуқуқлардан ўзлари бевосита ёки вакиллари орқали фойдаланишларида ва зиммаларидаги бурчларини бажаришларида ҳуқуқлари тенг даражада кўрилиб, уларнинг ҳеч бирига устунлик ҳуқуқи бирон-бир имтиёз берилмайди. Агар фуқаролик ҳуқуқ лаёқати қонунда назарда тутилган баъзи ҳолларда суд ҳукмига биноан чекланса, масалан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 45-моддасига мувофиқ фуқаро асосий жазо тариқасида тайинланган беш йилча бўлган муддатга муайян мансабни эгаллаш ёки муайян иш билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум қилинса1, қўшимча жазо тариқасида тайинланганда бир йилдан уч йилгача муддатга белгиланса, фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқатидан маҳрум этиш қонунда назарда тутилмаган.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқатига ҳам фуқаролик ҳуқуқ лаёқати каби фуқаронинг туғилиши билан вужудга келиб вафот этиши ёки ўлган деб эълон қилиниши билан тугайди. Фуқаролик ишида тарафлар ёки учинчи шахслар сифатида иштирок этувчи муассасалар, корхоналар, ташкилотлар юридик шахс2 бўлиб ҳисобланганларидагина фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқатига эга бўладиган ва бу лаёқатни ўзларининг вужудга келишлари (ташкил топишлари) пайтидан эътиборан оладилар (ФКнинг 41, 44-моддалари). Агар моддий ҳуқуқ соҳасида юридик шахсларнинг ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати уларнинг фақат ўз фаолиятлари мақсадларига тўғри келадиган ҳуқуқ ва бурчларига эга бўлишлари туфайли махсус лаёқат бўлиб кўрилса, фуқаролик жараёни соҳасида, юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқати махсус лаёқат бўлиб кўрилмайди. Фуқаролик процессуал муомала лаёқати тушунчаси ФПКнинг 38-моддасида берилган. Бу қонунда кўрсатилишича, судда ўз ҳуқуқини шахсан амалга ошириш ва ишни олиб боришни вакилга топшириш лаёқати (фуқаролик процессуал муомала лаёқати) вояга етган фуқароларга ва юридик шахсларга тегишлидир. Вояга етмаган, яъни ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган успирин-фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари судда уларнинг ота-оналари, фарзандликка олганлар ёки хомийлар томонидан ҳимоя қилинади (ФКнинг 27-моддаси). Аммо суд бундай ишларда успиринларнинг (вояга етмаганларни), шунингдек муомала лаёқати чекланган деб топилган фуқароларнинг ўзларини иштирок этиш ҳуқуқидан маҳрум қилинмайди. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан, олинган иш ҳақини тасарруф қилиш билан боғлик бўлган битимлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича вояга етмаганлар судда ўзларининг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини шахсан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай ишларда

вояга етмаганларга ёрдам бериш учун уларнинг ота-оналари, фарзандликка олганлар ёки хомийларни жалб қилиш суднинг ихтиёрига боғлиқ. Ёш болаларнинг, яъни ўн тўрт ёшга тўлмаган фуқароларнинг, шунингдек руҳий касаллик ёки ақли заифлик натижасида муомала қобилияти йўқ деб топилган фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини биринчисида судда уларнинг қонуний вакиллари, ота- оналари, фарзандликка олувчилари ёки васийлари томонидан, иккинчисида эса васийлар томонидан ҳимоя қилинади. Юқорида келтирилган қонунда маълум бўлишича, ўн тўрт ёшга тўлган шахслар ўзлари томонидан етказилган зарар учун ФКнинг 27-моддасида кўрсатилганидек, ўз ҳолларича мустақил жавобгар бўладилар. Бинобарин, зарар етказиш билан боғлиқ ишлар бўйича улар судда мустақил қатнаша оладилар. Вояга етмасдан аввал қонунга мувофиқ равишда белгиланган тартибда никоҳга кирган шахслар, чунончи: Ўзбекистон Республикасида 16 ёшдан никоҳга кирган қизлар1 никоҳга киришлари вақтидан эътиборан тўла ҳажмда муомалага лаёқатли деб ҳисобланадилар (ФКнинг 22-моддаси). Бинобарин бундай фуқаролар фуқаролик процессуал ҳуқуққа ҳам тўла ҳажмда эга бўладилар. Фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқати фуқароларнинг вафот этиши ёки унинг суд тартибида ўлган деб эълон қилиниши ёхуд муомалага лаёқатсиз деб танилиши билан бекор бўлади. Юридик шахсларнинг процессуал муомала лаёқати ҳуқуқ лаёқати каби юридик шахснинг ташкил этилиши пайтидан эътиборан вужудга келади ва фаолияти бекор бўлиши билан тугайди. Чет эл фуқароларининг, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шасларнинг, шунингдек хорижий корхоналарнинг ва ташилотларнинг процессуал ҳуқуқлари тўғрисидаги масала Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг V- бўлимида келтирилган қоидалар бўйича тартибга солинади.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши асослари ва мазмуни Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлари муайян шартлар бўлгандагина ёки бошқача қилиб айтганда, ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтирадиган асослар бўлгандагина вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши мумкин. Бундай асослар: ҳуқуқ меъёр (норма)лари процессуал ҳуқуқ лаёқати ва юридик фактлар бўлиб ҳисобланади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатнинг вужудга келиши учун биринчидан, тегишли фуқаролик процессуал ҳуқуқ меъёри мавжуд бўлиши керак, чунки фуқаролик процессуал муносабатлар фақат ҳуқуқий муносабат шаклидагина вужудга келади, ривожланади ва бекор бўлади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатнинг вужудга келиши учун иккинчи асос-унинг субъектлари фуқаролик процессуал ҳуқуқ лаёқатига ҳам, яъни ФПКнинг 37-моддасида кўрсатилганидек, фуқаролик процессуал ҳуқуқ ва бурчлар олиш лаёқатига ҳам эга бўлишлари зарур. Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари, барча ҳолларда конкрет процессуал ҳуқуқ ва бурчлар эгаси бўлиб кўрилиши туфайли муайян процессуал ҳуқуқ ва бурчларни ола олиш лаёқатига эга бўлишлари лозим. Ҳуқуқий муносабатнинг ҳар бир субъектига тегишли процессуал ҳуқуқ ва бурчларнинг мазмуни ва ҳажми унинг фуқаролик жараёнида иштирок этиш роли ва мақсадига қараб ҳар хил бўлади. Фуқаролик процессуал муносабатларни вужудга келтирадиган учинчи асос юридик фактлар бўлиб ҳисобланади. Бундай юридик фактлар: муайян процессуал ҳаракатлар, ходисалар, шунингдек қилиниши лозим бўлган процессуал ҳаракатларнинг қилинмаслиги бўлади. Масалан, даъво қўзғатишдан иборат процессуал ҳаракат судьяни, қонунда назарда тутилган шартлар бўлганида, даъво аризасини қабул қилишга, ишни кўриш учун

тайёрлаш юзасидан муайян ҳаракатлар қилишга ва ҳоказоларга мажбур қилади. Шахснинг ўлими каби ходиса судни қўзғатилган фуқаролик ишини бекор қилиш ёки ишнинг кўрилишини тўхтатиш тўғрисида қарор чиқаришга мажбур қилади. Жараён иштирокчиларининг муайян процессуал ҳаракатларни қилмасликлари, масалан, кассация шикоятнинг ёки прокурорнинг кассация протести берилмаслиги суд қарорининг қонуний кучга киришига ва бунинг натижасида муайян ҳуқуқий оқибатларнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Фуқаролик процессуал муносабатлар қоида бўйича фақат юридик фактларнинг муайян мажмуи (юридик таркиби) бўлганидагина вужудга келади. Бундай юридик таркибнинг энг зарур элементи суднинг муайян ҳаракати ҳисобланади, чунки жараёнда иштирок этувчи ҳар қандай шахснинг ҳаракати, суднинг ҳаракати билан боғланган ҳолдагина процессуал ҳуқуқий муносабатни вужудга келтириши мумкин. Чунончи: фуқаролик ишини қўзғатиш учун даъвогарнинг судга ариза бериш юзасидан муайян ҳаракатлар қилишигина зарур бўлмасдан, балки суднинг ҳам бундай аризани қабул қилиш ёки аризани қабул қилишдан бош тортишга қаратилган ҳаракати бўлиши зарур. Суднинг муайян ҳаракати бўлмасдан туриб, фуқаролик процессуал муносабат ҳам вужудга келиши мумкин эмас. Фуқаролик процессуал муносабатларни вужудга келтирадиган юридик фактларнинг яна бир хусусияти шундадирки, улар процессуал ҳуқуқ меъёрларида назарда тутилган, муайян тартибда ва жараённинг ривожланиш босқичлари билан муқаррар қилинадиган тарзда вужудга келади. Чунончи: фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар аввало даъво қўзғатиш факти билан вужудга келади. Бинобарин, асосий даъвонинг қилинишига қадар муқобил (қарши) даъвони таъминлаш юзасидан тегишли ҳаракатлар қилиб бўлмайди ёинки ишга учинчи шахс сифатида киришиб бўлмайди ва шу тартибда кетма- кет бошқа процессуал ҳаракатларни ҳам қилиб бўлмайди.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатнинг мазмунини фуқаролик процессуал ҳуқуқ ва бурчлар ташкил этади. Ҳуқуқий муносабатнинг мазмунида бундай муносабатнинг субъектлари қандай процессуал ҳаракатлар қилишлари зарурлиги ва қандай ҳаракатларни қилмаслиги кераклиги белгиланади. Субъектив ҳуқуқ ва бурчлар муайян процессуал ҳаракатлар қилиниши натижасида амалга оширилади. Масалан, суд муайян моддий ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган низони, чунончи: алимент ундириш тўғрисидаги низони ҳал қилар экан, бунинг учун, яъни ишни мазмунан ҳал қилиш учун суд иш юзасидан тегишли ҳолатларни белгилаш билан бирга, мазкур ҳуқуқий муносабат бўйича тарафларнинг субъектив ҳуқуқ ва бурчлар нималардан иборат бўлишини, низоли ҳуқуқ муносабатининг қайси қонунлар, ҳуқуқ меъёрлари асосида ҳал қилинишини аниқлайди. Суд фақат низоли ҳуқуқий муносабатнинг мазмунини, яъни тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчларини ҳажмини тўғри аниқлангандагина низони мазмунан тўғри ҳал қилиши мумкин. Бунинг учун суд ФПКнинг 15-моддасида кўрсатилганидек, ишнинг ҳақиқий ҳолатини, тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчларини ҳар тарафлама, тўлиқ ва ҳолисона равишда аниқлаш учун қонунда кўрсатилган ҳамма чораларни кўради. Процессуал ҳуқуқ ва бурчлар фуқаролик процессуал муносабатларнинг субъектлари ҳаракати воситасида амалга оширилади. Уларнинг бу ҳуқуқ ва бурчлари фуқаролик процессуал ҳуқуқ меъёрларига мувофиқ равишда амалга оширилиши эса, фуқаролик ишини барча ҳолатини ҳар тарафлама аниқлашни, қонуний ва асослантирилган суд қарорларининг чиқарилишини ва шунинг ўзи билан одил судлов вазифаларининг амалга оширилишини таъминлайди.

Похожие

Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида

Фуқаролик процессуал муддатлар

Ҳуқуқий муносабатлар

Ҳуқуқий муносабатлар

Хужалик процессуал хукукий муносабат ва унинг субъектлари